تاریخچه روانشناسی در ایران

روانشناسی با عنوان علم النفس در ایران

روانشناسی تحت عنوان علم النفس یا اخلاق ، بیش از هزار سال به عنوان یکی از شاخه‌های اصلی فلسفه در مراکز علمی ایران تدریس شده است. از رازی و ابن سینا و ناصر خسرو تا ملاصدرا کمتر متفکری را سراغ داریم که در آثار خود به این علم نپرداخته است. در آثار این دانشمندان نه تنها مباحث اصلی روانشناسی مانند احساس ، ادراک ، عاطفه ، تفکر ، تخیل و تواناییهای ذهنی مورد بحث قرار گرفته ، بلکه حتی با روشهای تمثیلی و شبه تجربی در مورد نظریه‌های معارض در زمینه‌های احساس و ادراک یا لذت و الم داوری شده است.

روانشناسی به عنوان یکی از علوم طبیعی ایران

غرب سنت ارسطویی روانشناسی را چند صد سال بعد با آغاز رنسانس پذیرا شد. اما تا اوایل سده نوزدهم روانشناسی مغرب زمین بخشی از فلسفه باقی ماند، با مباحثی کم و بیش شبیه آنچه در روانشناسی سنتی ایران مطرح بود. با این حال خیزش موج انقلاب صنعتی در اروپا ، روانشناسی آن سامان را به صورت یکی از علوم طبیعی در آورد، در حالی که در ایران کندی آهنگ رشد اجتماعی و علمی و فنی سبب شد که روانشناسی ایران در همان حد سنتی متوقف شود.

تنها پس از تاسیس دارالمعلمین و دانشگاه تهران و بویژه دانشسراهای مقدماتی و دانشسرای عامی بود که روانشناسی به صورت یکی از علوم جدید ایران مطرح شد. دکتر علی اکبر سیاسی و دکتر محمدباقر هوشیار را باید از نخستین پیشتازان روانشناسی در ایران دانست. کتاب دکتر سیاسی تحت عنوان علم النفس یا روانشناسی از لحاظ تربیت و کتاب دکتر هوشیار تحت عنوان سنجش هوش یا روانشناسی عملی تقریبا بطور همزمان انتشار یافتند.

روانشناسی ایران از دهه 1340 به بعد

به رغم رونق و شکوه آغازین ، تا اوایل دهه 1340 فعالیت چشمگیری در روانشناسی وجود نداشت و این علم یا به عنوان بخشی از برنامه‌های رشته فلسفه و علوم تربیتی و یا به صورت بخشی از دوره‌های تربیت معلم تدریس می‌شد. دهه 1340 را باید دهه گسترش سازمانی روانشناسی در ایران نامید، چون طی این ده سال دوره لیسانس روانشناسی نخست در دانشگاه تهران و بعدها در سایر دانشگاههای ایران تاسیس گردید. در دانشگاه تهران دوره فوق لیسانس روانشناسی بوجود آمد و موسسه روانشناسی بنیان گذارده شد. برخی از این تحولات حاصل کوششهای دکتر محمود صناعی بود که در همان دوره پا به صحنه روانشناسی ایران گذاشت. خدمت بزرگ دکتر صناعی ترجمه کتاب اصول روانشناسی نوشته فرمان مان در سال 1342 بود.

در سال 1344 دکتر سعید شاملو بنیان گذار روانشناسی بالینی ایران اولین کلینیک مرکز مشاوره و راهنمایی در دانشگاه تهران را تاسیس کرد و بعدها بتدریج چنین مراکزی در دیگر دانشگاهها تاسیس شد. با گسترش دوره‌های روانشناسی در دانشگاههای کشور کوششهای فراوانی در زمینه تالیف و ترجمه مکتب درسی در این رشته به عمل آمد. از آن جمله اصول روانشناسی عمومی (1348) تالیف دکتر سیروس عظیمی ، کلیات روانشناسی علمی (1349) به ترجمه دکتر امیر هوشنگ مهریار و دکتر رضا شاپوریان. اصول روانشناسی (1352) به ترجمه و اقتباس دکتر محمد ساعتچی.

روانشناسی ایران و پژوهش

پژوهش در روانشناسی جایگاه ضعیفی داشته است. به شهادت کتب و مجلاتی که از بدو رواج روانشناسی نوین در ایران انتشار یافته ، صرفنظر از تحقیقات پراکنده در زمینه استعدادها و شخصیت در سایر زمینه‌ها پژوهشهای جمعی صورت نمی‌گرفت. دکتر محمد قی براهنی علاوه بر انتشار کتابهایی در حوزه پژوهش و آزمونها همچون کتاب مبانی نظری آزمونهای روانی و کتاب روان آزمایی نخستین گامها را در راه فعالیتهای آزمایشی و تجربی یا به بیان دقیقتری ، علمی شدن مفهوم پژوهش و تحقیق در این شاخه از دانش بشری برداشت. نخستین اقدام برای تهیه هنجاریابی آزمونها بویژه آزمونهای شناختی در این مسیر قرار داشت. ضرورت وجود این قبیل آزمونها در وزارت علوم و نیز آموزش و پرورش و همچنین برای بسیاری از برنامه ریزیهای آموزشی کلان کشوری از دیر زمان احساس می‌شد.

روانشناسی ایران در دهه‌های اخیر

روانشناسی ایران در دهه‌های اخیر پیشرفت خوبی داشته است. در چند دانشگاه دیگر رشته روانشناسی در مقاطع مختلف تاسیس شده است. مهمترین رخدادهای روانشناسی در طول دهه‌های اخیر تجدید حیات نوین روانشناسی ایران توسط دکتر سعید شاملو بوده است. همچنین ایشان از پیشگامان طراحی سازمان نظام روانشناسی بوده‌اند. از لحاظ کاربرد علم روانشناسی نیز ، در حیطه‌های مختلف گسترش خوبی مشاهده می‌شود، بطوری که در مراکز و موسسات و کارخانجات بزرگ حضور بخش روانشناسی احساس شده و برخی از این مراکز و ادارات و کارخانجات اقدام به تاسیس واحد روانشناسی کرده‌اند. کلینیکهای مشاوره و روان درمانی چه به صورت دولتی و خصوصی گسترش پیدا کرده و آگاهیهای عمومی در ارتباط با نقش روانشناسی در زندگی با انجام اطلاع رسانیهای مختلف افزایش یافته است.

تاریخچه ی روان شناسی کار در ایران

از بدو پیدایش سازمان امور اداری و استخدامی کشور (در سال 1345)، اداره ی کل آزایش و انتخاب آن سازمان، عهده دار برگزاری امتحانات استخدامی برای کارکنان سازمان های دولتی و مشمول قانون استخدام کشوری گردید و به همین منظور تعدادی کارشناس را جهت تهیه و میزان کردن آزمون های استخدامی، اجرای امتحانات استخدامی ادواری و مصاحبه استخدامی، به استخدام خود درآورد. بخشی از دوره های استخدامی ادواری این کارشناسان به عهده مشاوران متخصص خارجی بود که ضمن کار، به انتقال تجارب خود در این زمینه ها، می پرداختند. نویسنده ی کتاب که از آغاز سال 1346 تا پایان سال 1353 به عنوان کارشناس ارشد و معاون قسمت آزمون سازی به کار مشغول بود، به تنهایی مسئولیت انتخاب کارکنان 33 موسسه ی دولتی (از جمله چند وزارت خانه) را به عهده داشت و توانست همانند سایر کارشناسان اداره ی کل آزمایش و انتخاب، امتحانات ادواری متعددی را در تهران و مراکز استان ها انجام دهد، در جلسات مصاحبه ی استخدامی حدود 35000 داوطلب شرکت کننده در طی این سال ها، به ترجمه یا تالیف سه اثر یعنی نکاتی چند در اجرای مصاحبه استخدامی (سال 1346)، مصاحبه استخدامی (سال 1347) و اصول روان شناسی استخدامی (سال 1353) بپردازد. در    سال های بین 1345 تا 1353، استفاده از روش های علمی برای انتخاب کارکنان سازمان ها شناخته شده بود و به همین دلیل، سازمان های خصوصی نیز به کار در زمینه روان شناسی صنعتی، ترغیب شدند. یکی از این سازمان های خصوصی، موسسه ملی روان شناسی نام داشت که تا سال 1358، به فعالیت در زمینه انتخاب علمی کارکنان، تشکیل دوره های آموزشی مدیریت، ارزیابی عملکرد شغلی کارکنان و ارائه مشاوره های مدیریت، فعال بود. در سال های اخیر، نیاز به همکاری روان شناسی صنعتی – سازمانی، در کشور بیش تر احساس می شود و با توجه به فعالیت محدود روان شناسان صنعتی در کشور و در عین حال با تشکیل دوره های کارشناسی ارشد روان شناسی صنعتی سازمانی در دو شهر اهواز و اصفهان، پیش بینی می شود گسترش این رشته با شتاب بیش تری انجام گیرد. اکنون در زمینه روان شناسی صنعتی – سازمانی و روان شناسی کار بیش از 700 مقاله چاپ شده، 52 کتاب (22 ترجمه و 30 تالیف) انتشار یافته و 153 پایان نامه تحصیلی (دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد) تدوین شده است. این آمار مربوط به دانشگاه های سه شهر، یعنی تهران، اهواز و اصفهان می باشد. (نوری، 1379) و تردیدی وجود ندارد که چنان چه تحقیق در این زمینه گسترش یابد، این ارقام بیش تر خواهد بود. امید آن است که در ویرایش بعدی کتاب حاضر، اطلاعات نظام دار و جامع تری در زمینه تاریخچه روان شناسی کار در ایران تهیه و ارائه گردد.