تاثیر آموزه های تربیت دینی بر فرهنگ و تمدن ایران

حس مذهبی یکی از احساسات فطری بشر است که در طول تاریخ  به شکلهای مختلفی بروز یافته است. زمانی بشر با پرستش بتها, این حس را ارضا نموده و زمانی نیز به چندگانه پرستی  و یگانه پرستی رو آورده  است, و در هر مورد آثار فرهنگی و تمدنی متاثر از آموزه های دینی از خود به یادگار گذاشته است. تاثیری که آموزه‌های دینی بر نخبگان و توده مردم می‌گذارد، می‌تواند تمام انرژیها و فعالیتها را در جهت  انقلابها, اصلاح تمدنها و فرهنگها به کارگیرد و آثار عظیمی را از خود به یادگار بگذارد , تا آنجا که برخی معتقدند  تمدن بشری بدون وجودکلیسا و عبادتگاهها ممکن نبوده و نیست.

در ایران نیز به دلیل وضعیت سیاسی, اقتصادی و جغرافیایی خاص, آموزه‌های دینی در همه دورانها علاوه بر حفظ اساس کشور, تمدن ساز بوده و هرگاه آموزه‌ها به انحراف کشیده شده, یا خاصیت خود را از دست داده است, تحول آفرینی و حرکت از فرهنگ گرفته شده,  جامعه با نوعـــــی بی هـــویتی و بی فرهنگی رو به رو شده و رو به اضمحلال گذاشته است. نویسندگان در این مقاله با هدف بیان تاثیر آموزه های مذهبی در همه دوره های تاریخی بر فرهنگ و تمدن ایرانی با روش تحلیلی به بحث پرداخته‌اند و در پایان به این نتیجه رسیده‌اند که دین و فرهنگ به عنوان دو مقوله در هم تنیده منسجم, آموزه‌هایی می‌آفرینندکه می‌تواند در نقش روح فرهنگی, تحول آفرینی, بالندگی و رشد فرهنگ و تمدن را به  دنبال داشته باشد.

واژگان کلیدی: دین، فرهنگ، تمدن،  تربیت، تاریخ ، آزادی، آموزه ، اندیشه .

مقدمه :

در ایران به دلیل وضعیت مذهبی و سیاسی خاص ، آموزه‌های دینی در هر زمان بر فرهنگ و تمدن موثر بوده, نقش اساسی را ایفا نموده است؛  به طوری که هر گاه جدایی و شکاف بین آموزه‌ها و فرهنگ به وجود آمده، فرهنگ هویت خود را از دست داده, دچار یک نوع سقوط و سر در گمی شده است. برای روشن شدن نقش آموزه‌های دینی بر فرهنگ و تمدن, بهتر است ابتدا مفهوم هر یک را مشخص نماییم:

دین: به معنای کیش وآیین است و در اصطلاح به راه و رسم و برنامه‌ای گفته می‌شود که توسط شخصی به نام پیامبر برای هدایت بشرآورده شده است. دین یک نهضت همه جانبه و به سوی تکامل است که کارکردهای زیادی دارد. برخی از آنها عبارتند از :

الف)  اصلاح فکروعقیده : هیچ فردی یافت نمی‌شود که تهی از افکار و اندیشه‌ها باشد، اما ممکن است برخی از افکار او نادرست باشد. دین افکار و عقاید بشر را اصلاح  می نماید و به سوالات اساسی او  نظیر  (( ازکجا آمده ام؟ برای چه آمده ام؟ به کجاخواهم رفت؟)) پاسخ می دهد .

ب)  پرورش اصول اخلاقی: ‌اصولاً مذهب پشتوانه اخلاق است و بدون ضمانت مذهب, اخلاق یک حسابگری تنها بیش نیست و چون بدون دین احساس تکلیف از میان می‌رود (دورانت , 1379, ص444 ), کارآمدی اخلاق  نیز از بین می رود.

ج) اصلاح روابط افراد اجتماع : دین پشتوانه اصول اجتماعی نیز هست. اصول اجتماعی در افراد مذهبی به صورت یک تکلیف مقدس در می آید . وبه قول هوفدینگ دین حافظ ارزشها و روابط اجتماعی است ( دورانت , 1379, ص 444 ).

د) حذف هرگونه تبعیض های  ناروا: افراد مذهبی همه انسانها را مخلوق خدا می دانند و به عدالت  اعتقاد دارند و برآن پافشاری  می کنند ( سبحانی , 1372, ص 14) و با هر گونه تبعیض به مبارزه برمی‌خیزند.

     تمدن: ترکیبی از امنیت, فرهنگ، نظم وآزادی است که امنیت و نظم را از راه اخلاق, قانون و اقتصاد تامین می‌کند و فرهنگ را از راه تسهیلاتی که  برای رشد علم‌, آداب و رسوم و هنر لازم است فراهم می نماید. ناگفته نماند که تمدن امر پیچیده و ناپایداری است که به عوامل گوناگونی وابسته است و هر یک از این عوامل  می تواند مایه عظمت یا انحطاط کشور شود ( دورانت , 1379, ص298). برخی از این عوامل عبارتند از : 1-پیش بینی و احتیاط در امور اقتصادی؛ 2- سازمان سیاسی؛ 3- سنن اخلاقی؛ 4- کوشش درراه معرفت وبسط هنر( ویل دورانت, به نقل ازولایتی , 1378, ص75) .

به عبارت دیگر, تمدن پدیده‌ای درهم تنیده است که جمیع رویدادهای اقتصادی, اجتماعی, سیاسی, هنری, ادبیات و علم را درخود گردآورده است (هنری لوکاس، به نقل ازولایتی ,1378, ص75) و این که تمدن چگونه به وجود می آید,  بعضی آن را محصول نبوغ  اقلیت  مبتکر و نوآور می دانند و می‌گویند تمدنها را اقلیتها و اشخاص هوشمند و برجسته پدید آورده‌اند و بقیه ازآن  اقلیت تبعیت کرده‌اند (توین بی, به نقل ازولایتی , 1378, ص75).

فرهنگ:  فرهنگ ریشه در توسعه و انتقال اعتقادات بشردارد ( بودن 1 ودیگران, 1989) و به معنای  روش سازمان یافته زندگی است که شامل ارزشها, هنجارها و موسسات و نهادها می‌شود و بنا به تعریقی دیگر: فرهنگ مجموعه‌ای از آداب و سنتهای فردی و اجتماعی است که با توجه به شرایط اجتماعی و مقتضیات  محیطی شکل گرفته و معنا پیدا  می‌کند ( ولایتی , 1378, ص74).

ایران باستان و آموزه های دینی

در ایران قبل ازاسلام چند دین به عنوان ادیان برتر در ایران تسلط داشت. اینک به بررسی آموزه‌های آنها  بر فرهنگ و تمدن ایران می‌پردازیم و برای سهولت کار, این بحث را به سه قسمت تقسیم می‌کنیم:

اعتقادات  پیش از زردشت : چنانچه ازکتب تاریخ باستان بر می‌آید, آریاییها درآستانه  استقرار در ایران, معتقد به نوعی طبیعت پرستی ثنوی بودند, یعنی برای جلب سود و دفع ضرر عوامل سودبخش و زیان آور ر اپرستش می‌کردند و این مساله در نقاشیها و آثار باستانی آن دوره هویداست .

دین زردشت و آیین او : زردشت پیام آور اندیشه نیک, گفتار نیک وکردار نیک بود وآیین او به عنوان عامل مهم در اصلاح فرهنگ ایران زمین دخالت داشته تا آن جـا که در اسطوره‌های ایران زمین,  آیین زردشت  محور رهایی ازسرگردانیها و همداستانی با همه نیکان و راستان هفت کشور زمین است و اهورا  مزدا  سمبل همه خوبیهاست که مرد نیک می‌تواند جلـوه‌ای از آفرینش او  باشد و باید در نیکی جهان و جهانیان بکوشد ( شریعتمداری , 1369, ص92) .

زردشت خدمت به جامعه وعدالت را به عنوان ارزش مــدنظر داشته و بر تربیت فرزند دانا و توانا تاکید کرده؛ به طوری که در دعاهای او آمده است : اهورامزدا فرزندی به من عطافرما که با تربیت و دانا بوده و در هیات اجتماعی داخل شده و به وظیفه خود رفتار نماید. فرزند رشید و محترمی که احتیاج دیگران را برآورد. فرزندی که بتواند درترقی و سعادت خانواده, شهر ومملکت خود بکوشد(شریعتمداری ,1369). البته علی رغم توصیه‌های عالی زردشت, افکار او بعد از مدتی, تحت تاثیر خرافات و احساسات منفی قرارگرفت و روحانیون زردشتی متعصب، به آزار پیروان سایر ادیان که رعیت ایران به شمار می‌آمدند، پرداخته  و اطمینان  و اعتماد را ازبین بردند (کریستین سن , 1351, ص290 ). سرانجام به خاطر عدم  روحیه تقوا وآزادگی موبدان  و آلوده شدن  دین به خرافات, دین زردشت بتدریج ارزش و اهمیت و تاثیرگذاری خود را از دست داد. البته هنوز در فرهنگ ما بقایایی از آداب و رسوم  زردشتی نظیر  احترام به آتش  و از بین بردن پلیدی  نقش اسطوره‌ای به خود گرفته است.

آموزه های دینی و فرهنگ ایرانی

مردم آریایی بیشتر به امور جاری زندگی و تامین آسایش و امنیت توجه داشتند. آریاییهای قدیم معتقد بودند که در سراسر عالم هستی و در درون موجودات, قانون و نظامی استوار و تغییر ناپذیر برقرار است. زمین وآسمان را  زوجی تصور می‌کردند و معتقد بودند که آدمیان  و سایر موجودات فرزندان آن دو بودند. پرستش خورشید وآتش ازکهن‌ترین آیین های آریایی بود .آنان به قوای نامریی نیز اعتقاد داشتند وآن را بر امور جهان موثر می دانستند. ازگفته‌های ((هردوت)) بر می‌آید که پارسیان خورشید, ماه, زمین, آتش و باد را پرستش می‌کردند و بتکده و قربانگاه نداشتند. به طورکلی تصورات آنها راجع به خدا بالاتر و پاکتر از تصورات سایــر ملل آن زمان بود. آنها خدای بزرگ را موجود مجرد که دیـده نمی‌شود می‌دانستند و او را پرستش می کردند (درانی , 1376،  ص31-32).

در دوران هخامنشی آیین اهورامزدایی در سراسر شاهنشاهی توسعه یافت. پرستش اهورا با نام داریوش همراه شد؛  به طوری که خانواده هخامنشیان و قبایل پارسی اهورامزدا را خدای قبیله خویش می‌دانستند.

نتیجه :

فرهنگ و تمدن ایران زمین در دروه های مختلف, همواره تحت تاثیر آموزه‌های دینی بوده است و آثار آموزه‌های تربیتی دین بر تعلیم و تربیت, فرهنگ  و تمدن هویدا بوده است و از این طریق موجب رشد فرهنگ و تمدن جامعه شده‌اند. اما فرهنگ و تمدن نیز تاثیراتی متقابل بر ادیان داشته است. بنابراین, آموزه‌های دینی دارای نمود ظاهری و نمود باطنی است. نمود ظاهری در قالب آداب و رسوم، سمبل‌ها ، مراسم و طرز زندگی و یا به صورت کالبدهای فرهنگی خود را نشان می‌دهد و نمود باطنی در قالب اسطوره‌ها به فرهنگ, پویایی و بالندگی می‌بخشد و هر زمان که روح باطنی با اسطوره‌های مذهبی از حالت اولیه خارج شوند یا استحاله گردند، فرهنگ پویایی خود را از دست داده, به  فرهنگی  ایستا مبدل می‌گردد. امام خمینی (ره)  با شناخت این رمز و پا فشاری بر اسطوره‌های مذهبی توانست به فرهنگ بشری روحی دوباره ببخشد تا بشر امروز بتواند هویت انسانی خود را دریابد و این هویت با یک حکومت الهی تداوم و استمرار می یابد.

1. آشوری, داریوش. (1375). تعریف ها و مفهوم فرهنگ, تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
2. آمدی, سید حیدر. (1337). غررالحکم و دررالکلم, ترجمه و نگارش محمدعلی انصاری قمی. تهران: بی نا.
3. اسلامی ندوشن, محمد علی. (1345 ). فرهنگ و شبه فرهنگ, تهران: انتشارات توس.
4. آیزایا، برلین. (1368). چهارمقاله درباره آزادی, ترجمه محمدعلی موحد ( 1368). تهران:  انتشارات خوارزمی.
5. آبرکرومبی, نیکلاس و دیگران. (1367). فرهنگ جامعه شناسی, ترجمه حسن پویان. تهران: انتشارات چاپخش.
6. باتامور, ثی. بی. (1370). جامعه شناسی, ترجمه سید حسن منصور و سید حسین کلجاهی.(چاپ چهارم). تهران:امیرکبیر.
7. بوتول, گاستون. (1371).جامعه شناسی سیاسی, ترجمه خجسته هوشنگ فر. تهران:شیفته.
8. پنبرگ, هنریک ساموئل. (1359). دینهای باستان, ترجمه سیف الدین نجم آبادی. تهران: مرکز ایرانی مطالعه  فرهنگ ها.
9. چگینی, احمد و قاسمی پویا , اقبال. (بی‌تا). تاریخ آموزش و پرورش ایران. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد ایران.
10. حکمت, علیرضا.(1350). آموزش و پرورش ایران باستان. تهران: موسسه تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی.
11. دورانت, ویل. (1379‌). لذات فلسفه, ترجمه عباس زریاب, تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
12.   دورانت, ویل. (1365). تاریخ تمدن, ترجمه احمدآرام, تهران: بخش اول کتاب اول, انتشارات انقلاب اسلامی.
13. درانی ,کمال. (1376). تاریخ آموزش و پرورش قبل از بعد از اسلام, تهران: سمت.
14. رهنما, زین العابدین. (1352). مقدمه ترجمه و تفسیر قرآن , تهران: سازمان اوقاف.
15. زرین کوب, عبدالحسین. (1369). کارنامه اسلام, تهران: امیرکبیر.
16. سبحانی, جعفر.(1372). اصول عقاید اسلامی و نگاهی به زندگانی پیشوایان معصوم(ع),
17. تهران:انتشارات بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج ).
18. تکمیل همایون , ناصر. (1360).  آموزش عالی درایران باستان. مجله تحقیقات آموزشی ,
19. سادات, سید محمد. (1378).  امام خمینی و روابط بین الملل. فصلنامه حکومت اسلامی،
20. شریعتمداری , علی. (1369). جامعه و تعلیم و تربیت(چاپ شانزدهم). تهران: امیرکبیر.
21. صدیق, عیسی. (1363). تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر, تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
22. مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی. (1361). صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی , ج 4,5 ,7,8,11,12,13 ,18 ,22,23, تهران: مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
23. غروی , علی. (1343).  تعلیم و تربیت در قابوسنامه. آموزش و پرورش دوره 34, شماره 8 , ص-19 23. شماره 9,ص50-45. شماره 10, ص45-41.
24. فوکوتساوا ,یوکیشی.(1364).  نظریه تمدن , ترجمه چنگیز پهلوان.تهران: نشر آبی.
25. فصلنامه حکومت اسلامی. (1378). ⁽⁽سرمقاله ⁾⁾ , شماره 12, ص1.
26. کریستین سن , آرتور. (1370). ایران درزمان ساسانیان , ترجمه غلامرضا رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
27. مطهری , مرتضی. (1373) .خدمات متقابل اسلام وایران  (چاپ بیستم). تهران: انتشارات صدرا.
28. معین , محمد. ( 1348). مزدیسنا فرهنگ و ادب پارسی (چاپ دوم).تهران:دانشگاه تهران .
29. مشیرالدوله. (1345). تاریخ ایران , تهران: انتشارات خیام.
30. واعظی ,احمد. (1378).  امام خمینی و مبحث آزادی ,فصلنامه حکومت اسلامی.
31. ولایتی ,علی اکبر. (1378). تجدید حیات فرهنگ وتمدن اسلامی. قبسات 14 , ص 75-62.
32. همایی , جلال الدین. (1364). تعلیم و تربیت از نظر خواجه نصیرالدین طوسی. مجله تعلیم وت ربیت.