روند رو به کاهش سرمایه اجتماعی

پیر بوردیو (1985) – جامعه شناس فرانسوی – نظریه بسط یافته ایی از سرمایه اجتماعی مطرح می کند. از نظر بوردیو سرمایه همزمان هم مربوط به علم اقتصاد است وهم مجموعه ایی از روابط مبتنی بر قدرت که قلمروها و تعاملات اجتماعی مختلفی را بوجود می آورد و معمولا نامرتبط با علم اقتصاد تصور می شود. سرمایه فرآیندی است که ذاتا با قدرت پیوند دارد. در واقع استنباط بوردیو از سرمایه به گونه ایی است که او تقریبا سرمایه و قدرت را مترادف با هم  می داند. او بین شبکه های اجتماعی که یک فرد در آنها جای گرفته، و از دل این این شبکه ها است که سرمایه اجتماعی پدیدار می شود، و پیامدهای روابط اجتماعی، تفاوت قائل می شود. یعنی، شبکه های اجتماعی را نباید صرفا با تولیدات روابط اجتماعی برابر دانست، زیرا چنین کاری شبکه های اجتماعی را نامرئی می سازد. شبکه هایی که می توانند بسیارمتراکم باشند ولی در عین حال به دلیل عدم دسترسی به آنها نمی توانند منابعی را تولید کنند.”(فیلیپس،1385: اینترنت) .
به نظر بوردیو سرمایه هر منبعی است که در عرصه خاصی اثر گذارد و به فرد امکان دهد که سود خاصی را از طریق مشارکت در رقابت بر سر آن بدست آورد. سرمایه از نظر بوردیو سه شکل اساسی دارد:

اقتصادی: که قابل تبدیل شدن به پول است و به شکل حقوق مالکیت قابل نهادینه شدن است.

فرهنگی: که در برخی شرایط به سرمایه اقتصادی  تبدیل می شود و به شکل کیفیت آموزشی نهادینه می گردد.

سرمایه اجتماعی: که از تعهدات اجتماعی ساخته شده است و تحت برخی شرایط  قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی می باشد و یا ممکن است در شکل یک عنوان اشرافی نهادینه شود.”(اکبری، 1383 : 23 ).

بیان مسئله :

سرمایه اجتماعی واژه ای است که به تازگی وارد حوزه علوم اجتماعی گردیده است. در زمینه بررسی روند و یافتن علت و عوامل تاثیرگذار بر آن مطالعات وسیعی توسط صاحبنظران و دانشمندان علوم مختلف،ازجمله نظریه پردازانی همچون پیربوردیو، جیمزکلمن،رابرت پوتنام و فرانسیس فوکویاما صورت گرفته که تعاریف متعددی ازسرمایه اجتماعی ارائه کرده اند.

“اصطلاح سرمایه اجتماعی نخستین باردراثرکلاسیک جین جاکوب، به نام مرگ و زندگی در شهرهای بزرگ آمریکایی (1961) به کاررفته است. این اصطلاح در دهه 1980 توسط جیمز کلمن- جامعه شناس آمریکایی- درمعنای وسیع تری مورد استفاده قرارگرفت و رابرت پوتنام – دانشمند علوم سیاسی – نفردومی بود که بحثی قوی و پرشوررا درمورد سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی درایتالیا و ایالات متحده برانگیخت.” ( فوکویاما ،1379: 10 ).

پیربوردیوبرتبدیل پذیری اشکال مختلف سرمایه به نوع اقتصادی آن تاکید دارد. وی سرمایه اقتصادی را به عنوان کارانسانی انباشته شده تعریف می کند. پس کنشگران ازطریق سرمایه اجتماعی می توانند دسترسی مستقیمی به منابع اقتصادی ( وامهای یارانه ایی، راهنمای سرمایه گذاری و…) داشته باشند. آنها می توانند سرمایه فرهنگی خود را ازطریق تماس با کارشناسان یا افراد معتبرافزایش دهند ویا به گونه ایی دیگر، آنها می توانند با موسساتی که اعتبارات با ارزش عرضه می دارند مرتبط شوند.”(فیروزآبادی،1384: 117)
جیمزکلمن مانند بوردیو مفهوم سرمایه اجتماعی را ازاقتصاد به جامعه شناسی آورد. ” کلمن سرمایه اجتماعی را برحسب کارکردی که دارد تعریف می کند. به عقیده اواین مفهوم نه یک موجود منفرد، بلکه دربرگیرنده موجودیتهای مختلفی است که تمامی آنها دردوعنصر مشترک هستند، یعنی همه آنها جنبه ایی ازساخت اجتماعی را درخود دارند و واکنش معینی ازکنشگران را دردرون این ساختار تسهیل می کنند. سرمایه اجتماعی همانند دیگر اشکال سرمایه مولد است و رسیدن به اهدافی را امکانپذیرمی سازد که درنبود آن، دسترسی به آن اهداف ناممکن خواهد بود. سرمایه اجتماعی همانند سرمایه مادی و سرمایه انسانی، کاملا قابل مبادله نیست، اما می تواند مختص به فعالیتهای مشخصی باشد. شکل مشخصی ازسرمایه اجتماعی که درتسهیل بعضی ازکنشها ارزشمند است، می تواند برای کنشهای دیگربی فایده و یا حتی مضرباشد. سرمایه اجتماعی برخلاف اشکال دیگرسرمایه درذات ساختارروابط میان کنشگران وجود دارد.
کلمن پس ازاین تعریف ازسرمایه اجتماعی، مجموعه های مختلفی ازکنشها، پیامدها و روابط را سرمایه اجتماعی می نامد. ازنظراو سرمایه اجتماعی ذاتا قادربه کاراست و سرمایه اجتماعی هر آن چیزی است که به مردم و نهادها امکان عمل می دهد. بنابراین، سرمایه اجتماعی یک مکانیزم، یک شی و یا یک پیامد نیست، بلکه بطور همزمان هریک یا تمامی آنها است.
سرانجام اینکه سرمایه اجتماعی ازنظرکلمن به لحاظ هنجاری و اخلاقی خنثی است. یعنی نه مطلوب است و نه نامطلوب. و صرفا با فراهم کردن منابع لازم، وقوع کنشها را امکانپذیر می سازد.” (برگرفته ازکلمن، 1377 : 462 ).

فرضیه تحقیق :

با توجه به مطالبی که درقسمتهای قبل آمده فرضیه ایی ارائه می کنیم و براساس همین فرضیه به روند تحقیق ادامه می هیم.

-) میان نوع حکومت سیاسی و سرمایه اجتماعی برون گروهی رابطه وجود دارد؛ به طوریکه، هرچه حکومت دموکراتیک ترباشد، سرمایه اجتماعی برون گروهی بیشترمی شود. درواقع درپی نوع حکومت سیاسی ازنوع دموکراسی ما انتظارافزایش سرمایه اجتماعی را داریم طبق این فرضیه بین این دو یک رابطه معنی داری وجود دارد .زمانیکه نوع حکومت دموکراتیکی برافزایش سرمایه اجتماعی تاثیری نداشته باشد این فرضیه ابطال خواهد شد. درواقع اگرفرض وجود نمونه هایی مبتنی براینکه نوع رژیم سیاسی آنها از نوع دموکراسی بوده ولی میزان سرمایه اجتماعی آن جامعه روبه کاهش گذاشته باشد می توان گفت امکان ابطال این فرضیه وجود دارد. به علاوه ممکن است با وجود توسعه اقتصادی میزان سرمایه اجتماعی افزایش یابد و نوع حکومت تاثیری برروند سرمایه اجتماعی نداشته باشد. قومهای بدوی دارای انسجام ومشارکت و اعتماد متقابل بودند ولی نوع حکومت سیاسی آنها نه تنها ازنوع دموکراسی نبوده بلکه ازنوع پدرسالاانه واقتدار طلب بوده است. “طبق بررسی های انجام شده،آمریکا با اینکه دارای رشد اقتصادی مناسبی است وازیک حکومت دموکراسی بهره مند است هرروزه شاهد کاهش سرمایه اجتماعی است.”(فیلیپس، اینترنت ) مواردی ازاین نوع، قابلیت ابطال کردن فرضیه این تحقیق را دارا هستند.

تعریف مفاهیم :

دراین قسمت به تعاریف نظری وعملی مفاهیم اصلی تئوری پوتنام و توضیح ابعاد سرمایه اجتماعی می پردازیم. دراین تحقیق مفهوم سرمایه اجتماعی با ابعاد مشارکت اجتماعی،انسجام اجتماعی و اعتماد اجتماعی که خود دارای معرفهای متفاوتی هستند سنجیده شده است و نوع حکومت سیاسی به طورخلاصه با ابعاد دموکراسی، اقتدارگرا و مشروطه مورد سنجش قرارگرفته است که هر یک دارای معرفهای گوناگونی هستند.
سطوح مفاهیم بکاررفته دراین تحقیق کمی – فاصله ایی می باشد. ابتدا به تعاریف نظری مفاهیم و درادامه به تعریف نظری وعملی ابعاد هرمفهوم وذکرمعرفها پرداخته می شود. سرمایه اجتماعی :” گاه درمعنای وسیع به کارمی رود و ثروت اجتماعی و حتی درآمد اجتماعی ازآن برمی آید و گاه درمعنای محدود، منابع و تجهیزات غیرفردی وغیرخصوصی را شامل می شود. سرمایه اجتماعی آن چیزی است که با سرمایه جامعه پدید آمده ومورد استفاده همگان است.”(ساروخانی، 1370: 685 ). سرمایه اجتماعی مجموعه ایی ازاعتماد، هنجارها و شبکه هایی است که موجب مشارکت می شوند. درواقع وسیله ایی برای رسیدن به توسعه سیاسی و اجتماعی درسیستمهای مختلف سیاسی است.
دراین تحقیق، سرمایه اجتماعی را به واسطه ابعاد آن و سپس معرفها ودرآخرمتغییرهایی که در مراحل بعد تهیه می شوند می سنجیم. ازجمله ابعاد سرمایه اجتماعی می توان به مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی واعتماد اجتماعی اشاره کرد. که هریک ازاین ابعاد دارای معرفهایی هستند و بنا به مقتضیات روند تحقیق می توان برای آنها متغیرهایی تعریف کرد.
مشارکت اجتماعی :” شرکت فعالانه انسانها درحیات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به طورکلی تمامی ابعاد حیات می باشد. “( همان: 521 ) “مشارکت اجتماعی به آن دسته ازفعالیتهای ارادی دلالت دارد که ازطریق آن اعضاء یک جامعه درامورمحله، شهرو روستا به طورمستقیم یا غیرمستقیم درشکل دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند.”(محسنی تبریزی، 1375: 108 ). “شبکه های مشارکت مدنی یکی ازاشکال ضروری سرمایه اجتماعی می باشند و هرچه این شبکه ها درجامعه ایی متراکم ترباشند احتمال همکاری شهروندان درجهت منافع متقابل بیشتر است. شبکه های مشارکت مدنی هنجارهای قوی معامله متقابل را تقویت می کنند. این هنجارها شبکه های ارتباطی که به کسب حسن شهرت و وفای به عهد وپذیرش هنجارهای رفتارجامعه محلی متکی است را تقویت می گرداند. شبکه های مشارکت مدنی ارتباطات را تسهیل می کنند و جریان اطلاعات را درمورد قابل قبول بودن افراد بهبود می بخشند.”(پاتنام،1380: 298 ) درکارپاتنام مشارکت به دوحوزه عمومی و داوطلبانه تقسیم می شود. حوزه عمومی به مشارکت درانتخابات و مسائل مربوط به وظایف شهروندی است و درامرداوطلبانه انواع مشارکتهایی است که به خواست فرد انجام می پذیرد.
دراین تحقیق مشارکت اجتماعی با معرفهایی ازقبیل شرکت درانتخابات مجلس و شوراها و… ، شرکت دربحثهای سیاسی، فعالیت درستادهای انتخاباتی، علاقه مندی به برنامه های صدا وسیما وتعیین متغیرهای مناسب مورد سنجش قرارمی گیرد.
انسجام اجتماعی :” توافق جمعی میان اعضاء یک جامعه که حاصل پذیرش و درونی کردن نظام ارزشی و هنجاری یک جامعه و وجود تعلق جمعی و تراکمی ازوجود تعامل درمیان افراد آن جامعه است.”(غفاری، 1380: 110 ) دورکیم دو مفهوم انسجام مکانیکی وارگانیکی را ازهم متمایزمی کند. دراین تفکیک جوامع سنتی مبتنی برانسجام مکانیکی و شبکه های اجتماعی نزدیک به هم و بر پایه روابط ابرازی است وجوامع مدرن مبتنی برانسجام ارگانیکی با روابط ابزاری آمده است. ” جاناتان ترنربه نقل ازدورکیم می گوید انسجام وقتی رخ می دهد که عواطف افراد بوسیله نمادهای فرهنگی تنظیم شوند، جاییکه افراد متصل به جماعت، اجتماعی شده باشند، جاییکه کنشها تنظیم شده و بوسیله هنجارها هماهنگ شده اند وجاییکه نابرابریها قانونی تصور می شوند.”(امین اکبری، 1383: 17).

• بررسی روند روبه کاهش سرمایه اجتماعی ۱
• اثبات مسئله ۶
• گرد آوری تئوریها ۷
• فرموله کردن دستگاه نظری : ۱۰
• فرضیه تحقیق ۱۰
• تعریف مفاهیم ۱۱
• شاخص سازی : ۱۶
• سرمایه اجتماعی ۱۶
• حکومت سیاسی ۱۶
• روش انجام تحقیق ۱۷
• تحقیق در مقام داوری ۱۸
• منابع و ماخذ ۲۰

منابع

1. آبرکرامبی، نیکلاس-هیل، استفن، فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه حسن پویان، چاپخش، ۱۳۶۷
2. آقابخشی،علی،فرهنگ علوم سیاست،چاپار، چاپ اول،تهران، ۱۳۷۹
3. اکبری، امین، نقش سرمایه اجتماعی در مشارکت- بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر مشارکت سیاسی و اجتماعی، پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه علوم اجتماعی تهران،۱۳۸۳
4. پاتنام، رابرت، دموکراسی و سنت های مدنی، محمد تقی دلفروز،۱۳۸۰
5. رجب زاده، احمد، رفتارهای فرهنگی ایرانیان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر طرح های ملی،۱۳۸۲
6. رحیق اغصان، علی، دانشنامه علم سیاست، فرهنگ صبا، چاپ اول،تهران،۱۳۸۴
7. رفیع پور،فرامرز، اعتماد و آنومی – آنومی یا آشفتگی اجتماعی، پژوهشی در زمینه پتانسیل آنومی در شهر تهران،۱۳۷۳
8. ساروخانی، باقر،درآمدی بر دایره المعارف علوم اجتماعی،کیهان، تهران،۱۳۷۰
9. شایان مهر،علیرضا، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، کتاب اول، کیهان، تهران،۱۳۷۷
10. شایان مهر،علیرضا، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، کتاب سوم،کیهان،تهران،۱۳۸۰
11. غفاری، غلامرضا، تبیین عوامل اجتماعی وفرهنگی موثربرمشارکت اجتماعی و اقتصادی سازمان یافته به عنوان مکانیسمی برای توسعه روستایی در ایران،پایان نامه دکترا،دانشکده علوم اجتماعی تهران، ۱۳۸۰
12. فوکویاما، فرانسیس،پایان نظم-سرمایه اجتماعی و حفظ آن، ترجمه غلامعباس توسلی، انتشارات جامعه ایرانیان، تهران، ۱۳۷۹
13. فیروزآبادی، سید احمد، بررسی سرمایه اجتماعی و عوامل موثر بر شکل گیری آن در شهر تهران، پایان نامه دکترا، دانشکده علوم اجتماعی تهران، ۱۳۸۴
14. کلمن، جیمز، بنیادهای نظریه اجتماعی، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، تهران، ۱۳۷۷
15. گیدنز، آنتونی، تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقیان، نشر نی ، چاپ اول، تهران،۱۳۷۸
16. محسنی تبریزی، علیرضا، بیگانگی مانعی برای مشارکت و توسعه ملی، نامه پژوهش، شماره ۱ ، ۱۳۷۵
17. عبدی، عباس، دروغ آتشی بر جان سرمایه اجتماعی، روزنامه شرق، ۴/۶/۱۳۸۵
18. علاقه بند، مهدی، درآمدی بر سرمایه اجتماعی، مجله علوم اجتماعی فصل نو،۱۳۸۴
19. فیلیپس، جیمز، اسطوره سرمایه اجتماعی در توسعه جامعه، ترجمه امیرنصرت روحانی، فصلنامه اقتصادی – سیاسی آفتاب،۱۳۸۵