آشنایی با مفهوم خویشتن (خود شناسی)

برای انسان هیچ حکم ارزشی مهمتر از داوری او در مورد نفس خویش نیست،و ارزشیابی شخص از خویشتن قطعی ترین عامل در روند رشد روانی اوست تصویری که یک فرد از خویشتن دارد به طور ضمنی در همه واکنشهای ارزشی او تجلی میکند. ارزشیابی شخص از خویشتن اثرات بر جسته ای در جریان فکری،احساسات، تمایلات،ارزشها و هدفهای وی دارد و کلید فهم رفتار اوست. هیچ کس نمی تواند نسبت به داوری خود درباره خویشتن بی تفاوت باشد زیرا طبیعت وی چنین    اجازه ای را   نمی دهد.

درد تو در درون تو است و تو می بینی و دوای تو در درون  تو است و تو آگاه نیستی.  می پنداری که همین جثه کوچک هستی و حال آنکه درونت عالم بزرگی در بر دارد. حتما خوانندگان عزیز به این مطلب پی برده اند که هدف شناخت “خود “ است تا از این طریق بتوانیم در آرامش و سلامتی به زندگی خود ادامه داده و از پس مصائب و مشکلات درونی خود برآییم.

چکیده:

رفتار انسان پیچیده و اغلب علل گوناگون دارد. و از فردی به فرد دیگر تغییر می کند. حتی اگر رفتار مورد مشاهده یکی باشد. افراد با خودهای متفاوت از یک موقعیت می تواند درک متفاوتی داشته باشد. شاید رفتار یکسانی که از دوفرد در یک زمان بروز می کند با رفتار مشابهی که در زمانهای مختلف از همان افراد سر می زند ، دلایل مختلفی داشته باشد و از طرف دیگر ممکن است از رفتاری که نشان می دهیم یا حرفهایی که می زنیم آگاه نباشیم، تمام این رفتار و اعمال از خود ما سرچشمه می گیرد. مطالب فوق این نظر را که انسان دارای ابعاد و جنبه های متفاوتی از “خود“ است را به اثبات می رساند و نویسنده مقاله را بر آن داشت تا مفهوم خود یا خویشتن انسان را در رویکرد های روانکاوی ، روانی- اجتماعی ، صفات ، انسان گرایی ، شناختی ، شناختی- اجتماعی ، ارگانیسمی و سرشتی ، پردازش اطلاعات،تحلیل رفتار متقابل و دیدگاه گشتالت با توجه به نظریات روانشناسان شخصیت و با عنایت به پارادایم مورد مطالعه آنها از نظر بگذرانیم.

رویکرد روانکاوی:

فروید (Freud) در تشریح شخصیت با توجه به تجد ید نظری که در سالهای آخر داشت سه ساختار بنیادی نهاد ، IdخودEgo  و فراخود Superegoرا مطرح کرد.نهاد مخزن غرایز است و بطور مستقیم با ارضاء نیازهای بدنی ارتباط دارد. نهاد مطابق اصل لذت                            pleasure principleعمل میکند و هیچ وقت از واقعیت آگاه نیست “خود“ نسبت به واقعیت آگاهی دارد و قادر است محیط فرد را دستکاری کند و مطابق با اصل واقعیت  Reality- pincipleعمل کند. خود از دیدگاه فروید ارباب خردمند شخصیت آدمی است و قصد خود ، خنثی کردن تکانه  های نهاد نیست بلکه کمک به نهاد جهت کاهش تنش است. خود با توجه به اینکه تابع اصل واقعیت است تصمیم می گیرد که چه زمانی و به چه شیوه ای غرایز می توانند به بهترین نحوه ممکن ارضاء شوند. فروید رابطه خود یا نهاد را مانند سوار کار با اسب در نظر گرفته است که نیروی خام حیوانی اسب باید از سوی سوار کار مورد هدایت و رسیدگی قرار گیرد. جنبه سوم شخصیت از نظر فروید “ فراخود “ است. این جنبه اخلاقی شخصیت معمولا در سنین 5 یا 6 سالگی قرار گرفته است و پیش از هر چیزی          در بر گیرنده قاعده های رفتاری وضع شده از سوی والدین است.

کودک از یک طرف رفتارهایی را که در نظر والدین نادرست یا بد هستند،در اثر تنبیه و تحسین یاد می گیردو از سوی کودک از والدین یاد می گیرد که دارای خود آرمانی   Ego-Ideal است و شامل رفتارهای خوب یا درستی است که کودک به خاطر آن تحسین شده است. فراخود در نقش دارواخلاقی و به منظور دست یابی به کمال اخلاقی،مصمم و حتی بی رحم است. فراخود از نظر شدت، نامعقولی و پافشاری نسنجیده و پی گیرانه بر فرمانبرداری، تفاوتی با نهاد ندارد. و قصد آن، نه به تعویق انداختن خواستهای لذت جویانه نهاد،بلکه بازداری همه آنها ست. فراخود،نه برای لذت تلاش    می کند و نه برای دستیابی به هدفهای واقع گرایانه بلکه تلاش آن صرفا در جهت کمال اخلاقی است.

بنابراین خود در این میان به شدت گرفتار شده و زیر فشار نیروهای مصر و تضاد است. به تعبیر فروید خود بینوا، روزگار سختی را در پیش رو دارد و از سه ناحیه نهاد، واقعیت و فراخود در فشار است. و زمانی که خود به شدت تحت فشار باشد، نتیجه اجتناب ناپذیر این اصطکاک پدید آمدن اضطراب است. (شولتز ، ترجمه کریمی ، 1378).

رویکرد روانکاوی جدید:

کارل یونگ (carlyung) خود را ذهن هشیار دانست یعنی آن بخش از روان که به ادراک،تفکر،احساس و یادآوری مربوط می شود. این بخش شامل آگاهی ما از خویشتن و مسئول انجام فعالیتهای طبیعی زندگی در زمان بیداری است خود ، دارای کارکردی انتخابی است و تنها محرکهایی را به ذهن هشیار و آگاه راه می دهد که پیوسته در معرض آنها قرار داریم. قسمت اعظم ادراک هشیار و واکنش نسبت به جهان پیرامون مان به وسیله نگرشهای برون گرایی Extraversion  و درون گرایی Introversionتعیین می شود. وی اعتقاد داشت که زیست مایه ما می تواند به صورت بیرونی به سوی جهان خارج و یا به صورت درونی و به سوی خویشتن جریان یابد. جنبه دیگر نظریه یونگ تاکید بر این نکته دارد که چگونه افراد با نیروهای مخالف درون خود منازعه می کنند. یونگ در این خصوص واژه پرسونا personaرا بکار برد و در اصل پرسونا به نقابی گفته می شود که بازیگران یا افراد بر چهره می زنند تا در پس آن پنهان شوند و خود را چیزی جز آن چه هستند بنمایند.

رویکرد روانی-اجتماعی:

اریک اریکسون (Erick Erikson) تاکید بیشتری بر “خود“ نسبت به نهاد داشت.از نظر اریکسون “خود“ بخش مستقلی از شخصیت است و وابسته به نهاد و یا تحت تسلط آن نیست. علاوه بر این “خود“ نه تنها به وسیله والدین بلکه به وسیله محیط اجتماعی و تاریخی فرد تحت تاثیر قرار میگیرد. اریکسون معتقد است خود برای یک مدت طولانی پس از دوران کودکی نیز به رشد خود ادامه میدهد و در بخشی از آن خود را بطور آشکار و مهم جلوگر می نماید و نهایتا در مرحله وحدت هویت در برابر سر در گمی نقش خود را به صورت “ هویت خود “  E go Identityدر دوره نوجوانی نشان میدهد.  و در این زمان است که سوال اساسی فرد در مورد هویت خود مطرح می شود که باید حل شود. این مرحله از خود که یک زمان تفسیر و تحکیم است که در آن هر احساسی که داریم و هر چیزی که درباره خود میدانیم به صورت یک کل ترکیب می شود و شخص باید یک “ خود انگاره “  Self-Image  با معنی را شکل دهد که علاوه بر پیوستگی گذ شته یک جهت گیری نسبت به آینده را شامل شود (شولتز‌،‌ ترجمه کریمی ، 1378).

نتیجه:

امروزه بیشترین سرمایه گذاری در زمینه های می شود که بشر کمتر به آن نیاز دارد و یا اینکه جنبه رفاهی انسان می باشد ولی در زمینه های اخلاق و روانشناسی بویژه در مورد خویشتن انسان و نیاز های وی کمتر سخن بمیان آمده است. این مقاله ضمن اینکه انسان و مفهوم  “ خویشتن “  انسان را از دیدگاه های متفاوت روشن نموده است به ما کمک می نماید که چگونه در ناملایمات و نا بسامانیهای   زندگی خود را در یابیم و در حقیقت از بروز بعضی از اختلالات روانی و استرس که امروزه دائمی در بهداشت روانی مطرح است پیشگیری نمود و جهت ارتباط بر قرار کردن با خود و دیگران از شیوه ها و روشهای صحیح آن استفاده نماییم.

1. براندن، ناتانیل. (1371). روانشناسی حرمت نفس. ترجمه جمال هاشمی . تهران : نشر انتشار.
2.  پروین، لارنس ای. (1374). روانشناسی شخصیت  . ترجمه محمد جعفر جوادی و پروین کدیور.      تهران : انتشارات رسا .
3. سیاسی، علی اکبر . (1371) . نظریه های شخصیت . تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
4. شولتز، دوآن. (1369) . روانشناسی کمال  . ترجمه گیتی خوشدل. تهران : نشر نو
5. شولتز، دوآن. (1378).  نظریه های شخصیت. ترجمه یوسف کریمی و همکاران. تهران : نشر ارسباران . شفیع آبادی، عبدا… و ناصری غلامرضا.(1365). نظریه های مشاوره و روان درمانی. تهران : مرکز نشر دانشگاهی.
6.  شاملو، سعید.(1372).  روانشناسی شخصیت . تهران : انتشارات رشد.
7. کاپلان، هارولد سادوک بنیامین.(1371) .  خلاصه روانپزشکی. ترجمه نصرت ا…پورانکاری. تبریز :  انتشارات ذوقی. ج (1).