استرس، عوامل فشار و اضطراب

در دنیای پر هیاهو و استرس زای امروز فشار عصبی به عنوان یکی از آفات نیروی انسانی شناخته شده است و یکی از مباحث اصلی رفتار سازمانی را بخود اختصاص داده است . متاسفانه ، از اواخر این قرن ،استرس تبدیل به بخشی لاینفک از زندگی انسانها گردیده است .اثرات مخرب فشارهای عصبی بر زندگی فردی و اجتماعی کاملا مشهود است ،بطوریکه گروهی از صاحبنظران رفتار سازمانی ،استرس را بیماری شایع قرن قلمداد نموده اند.هزینه های مالی و انسانی استرسهای ناشی از شغل ،بسیار چشمگیر است، با این حال ،علیرغم تایید تاثیر تعیین کننده استرس روی افراد و سازمانهای،میزان توجه و دقت کارکنان بر این شناخت علل (منابع) استرس ناشی از کار و کاستن از شرایط کاری استرس زا ، در مقایسه با سایر زمینه ها نظیر نگهداری مناسب و کارآمد تجهیزات و متوازن ساختن بودجه های مالی ،نسبت ناچیز است. سازمانها هر ساله مقادیر قابل توجهی پول را صرف برنامه های مدیریت استرس (عمدتاً آموزش مدیریت استرس)می نمایند،اما اغلب شناخت ناقصی از آن دسته از منابع استرس که باید با آنها مقابله نمود و همچنین میزان اثر بخشی رویکردها مدیریت استرس در رویارویی با این عوامل استرس زای خاص ،وجود دارد .لذا چندی است که پژوهشگران استرس ، اقدام به بحث و اظهار نظر روی بی نظمی های ظاهری مدیریت استرس در محیط های سازمانی و عدم سازگاری و تناسب میان اقدامات انجام شده در این زمینه نموده اند. استرس ضعیف ترین و آسیب پذیرترین افراد را هدف قرار می دهد، ولی در عین حال قویترین افراد هم از گزند آن در امان نمی باشند. هانس سلیه ابزاری دارد که انسان پیوسته در حالت استرس بسر می برد، چرا که استرس پاسخی است اختصاصی که بدن در برابر هرگونه درخواستی، از خود نشان می دهد.

چکیده:

از آنجائیکه فشارهای عصبی ناشی از محیط کاری و کار، تاثیرات زیان آور فیزیولوژیکی و روانشناختی  بر کارکنان سازمان ها دارد و نه تنها سلامت آنانرا به خطر می اندازد بلکه مساعدت و همکاری آنها را در  رابطه با تولید سازمان نیز بگونه ای نامطلوب تحت تاثیر قرار می دهند. لذا آگاهی از استرس مرتبط با شغل برای مدیران بسیار مهم می باشد. استرس مزمن منجر به نتایج ناگوار فیزیکی و روانی بر افراد می شود.

استرس علت اصلی ترک خدمت، غیبت وکم کاری است و تاثیری نا مطلوب بر اثر بخشی دارد. استرس های حاد، نیروی انسانی سازمان را ضایع نموده و هدف سازمان را دستخوش تزلزل می نماید. در این مقوله الگویی همه جانبه جهت شناخت عوامل استرس زا عرضه می شود.

واژگان کلیدی:

استرس (stress )، سازمان (organization)، اثر بخشی (effectiveness) ، رهبری (leadership ) واکنش (reaction) ،توازن (equation) ،ارتعاش (vibration)، تکنولوژی (technology )، تعارض (contradiction) ، توسعه (development)

استرس چیست؟

استرس نظریه نیست، بلکه کشف علمی است. امروزه واژه«استرس» رواج زیادی یافته است. مفهوم آن گسترده است و شاید اندکی نیز گمراه کننده باشد. به نظر عامه، استرس حادثه یا موقعیت است که به لحاظ روانشناختی خصلت تهاجمی دارد و دارای عوارض عضوی است. هانس سلیه معتقد بود که جنبه روانشناختی استرس در زمینه علل و پیامدهای ناشی از آن باید بوسیله روانپزشکان(PSYCHIATIES) و متخصصان اعصاب  (NEUROLOGIST) مورد مطالعه قرار گیرد. اما او در کتاب خود تحت عنوان«استرس بدون پریشانی»  که در سال 1974 منتشر شده شخصاً همچون دیگر پژوهشگران بر نقش مهم عوامل روانشناختی موثر در  علل، مکانیسم و پیامدهای استرس تاکید می کند. وی استرس را«یک پاسخ غیر اختصاصی» (RESPONSE NON SPECIFIQUE ) که بدن در مقابل درخواستهایی که با آن مواجه می شود، از خود نشان می دهد تعریف نمود. اگر چا مساله تاثیر عوامل محیطی بر بیماریها از قدیم مورد توجه بوده است و در پزشکی قدیم ایران نیز تحت عنوان«اعراض نفسانی» و تاثیر آنها بر بیماریها سخن گفته شده است، اما فرضیه های مربوط به رابطه میان محرکهای محیطی و بیماری از ابتدای قرن حاضر بطور جدی مورد بحث قرار گرفته اند.

واژه استرس امروزه چنان نقل هر هر زبانی است که گویا استرس مسئله ای همگانی و همه گیر و مبتلا به انسان امروز و مشخصه زندگی اوست. در اینجا هر چند با اصطلاحی روبرو هستیم که گاه افراد گوناگون به معنی و منظورهایی متفاوت بکار می برند، اما قدر مسلم اینست که در تمام این معنی ومنظورها، عناصر مشترکی وجود دارد که وجوه گوناگون همان واقعیتی را نشان می دهند که استرس نامیده اند، حال این استرس چیست؟ استرس واژه ای است که در اصل به معنی فشار و نیرو می باشد. در جهان فیزیکی، هرگاه فشاری بر چیزی وارد شود، کنشی را بر آن وارد می کند، ثبات اجزای درونی آن را بر هم می زند و تنشی (TENSION ) در آن پدید می آورد و بر آن می آشوبد و سرانجام آن شیء یا دستگاه را به واکنش می اندازد.

در مهندسی گفته می شود که هرگاه فشار وارده از میزان مقاومت شیء بیشتر باشد. آن شیء متلاشی می شود و از وضعیت موجودش خارج می شود.

روانشناسان و دیگر صاحبنظران استرس نیز ابراز می دارند که روی هم جمع شدن رویدادهای (دگرگونیهای) که زندگی سازگاری افراد را با وضع موجودش بر هم می زند، موجب استرس می شود.و این تشابه نزدیکی با مفهوم فیزیکی یا مهندسی استرس مورد بحث ما، مفهوم بسیار گسترده تر از فشار فیزیکی یا مادی است و مصداق های گوناگون بسیار نیز دارد. در اینجا بطور کلی گفته می شود، هر فکری که در انسان ایجاد تنش کند و در او واکنشی«پاسخی» (RESPONSE ) بر انگیزد، عامل استرس زا شناخته می شود. تنش ایجاد شک و پاسخ به آن تنش، روی هم رفته فرایندی را به وجود می آورند که به آن«استرس» میگویند عامل استرس زا در واقع ارگانیسم انسان را در وضعیتی قرار می دهند تا کوششهایی درونی یا بیرونی نشان دهد واین وضعیت کوشش برانگیز تحمیل شده بر ارگانیسم را در اصطلاح علمی «درخواست» (DEMAND) نامیده اند. به عبارت دیگر، خواست یعنی روبرو شدن ارگانیسم با رویدادی الزام آور، الزام به اینکه مجموعا ای کنش های درونی و بیرونی انجام دهد که چون در تقابل با رویداد صورت می گیرد، در واقع«واکنش» هستند و روی هم رفته به آنها«پاسخ» می گویند.

مجموعه کوششهایی که ارگانیسم به کار می بندد تا بتواند خواست پیش آمده را بر طرف کند، مقابله (CONFRONTATION) با استرس یا بطور خلاصه«مقابله» می نامند.

لازم به توضیح است که منظور از ارگانیسم کلیتی است یگانه و یکپارچه که جسم و ذهن و روان را یکجا در خود جمع دارد. عامل استرس ممکتست بیرونی باشد یا درونی ویا ترکیبی از هر دو. مثلاً مرگ فردی عزیز، مشکل مالی، اختلاف زناشویی و طلاق از انواع عاملهای بیرونی استرس زا هستند، بنا بر آنچه که گفته شد، اصطلاح استرس عموماً به دو معنی به کار می رود 1 ) محرکی که در فردی ایجاد استرس می کند، یعنی عامل استرس زا، 2 ) فرآیند پیچیده و پیشرونده ای که پدید آمدن عامل استرس زا و تحمیل خواستی  بر  ارگانیسم  شروع  می شود  و  به  مجموعه ای  از  واکنشها  در  فرد  می انجامد.

باید گفت که اصطلاح فشار«روانی» که در سالهای اخیر در برابر استرس پیشنهاد شده و تا اندازه ای هم رواج یافته، از هیچ رو متضمن معنای علمی و وسیع و دقیق استرس نیست. فشار روانی در واقع یکی از وجوه یا عارضه های گوناگون استرس است. واژه استرس نیز مانند بسیاری از واژه های علمی- جهانی کنونی، در زبانهای گوناگون دنیا با همین لفظ و معنا بکار می رود. نزدیک به صد سال است که مفهوم استرس مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این مفهوم با آنکه در ابتدا بسیار مورد متوجه روانشناسان بوده است، اما نخستین بررسی های استرس در حوزه دانش پزشکی انجام شده اند. این مفهوم اکنون به موضوعی«میان رشته ای» در علوم انسانی، پزشکی و حوزه های وابسته تبدیل شده است. هانس سلیه (hans selye ) را می توان نخستین کسی دانست که در سال 1956 استرس را به عنوان مفهوم تازه ای در نوع خود بطور گسترده بحث و بررسی می کند. سلیه استرس را پاسخی می داند که بدن در برابر خواسته هایی که بر آن وارد می شود از خود نشان می دهد. وی بیان می نماید که این پاسخ، پاسخی غیر اختصاصی است، به این معنی که عامل استرس زا هر جه باشد(بیرونی یا درونی) و فرد در معرض استرس نیز هر که باشد، بدن انسان در واکنشی که نشان می دهد، همواره از الگوی عام و یکسان و معینی پیروی می کند. تعاریف متنوعی از فشار عصبی ارائه گردیده است. ایوان سویج و ماتیسون فشار روانی را با زبانی ساده تاثیر و تاثر ارگانیسم و محیط تعریف می نمایند، ولی بلافاصله یک تعریف کاربردی تفصیلی بدین شرح به آن می افزایند. این تاثیر و تاثر، نوعی پاسخ انطباقی است که با میانجی گری ویژگی های شخص و یا فرآیندهای روان شناختی تحقیق می یابد، یعنی معلول هر نوع عمل خارجی، موقعیت یا واقعه ای است که شخص را در برابر تقاضاهای خاص جسمانی و یا روانشناختی قرار می دهند. در تعریف دیگری، استرس بعنوان واکنش روانی و فیزیولوژیکی نسبت به، هرم توازن قابل توجه میان ضرورتهای محیطی و توانایی افراد برای فائق شدن بر آنها تعریف شده است.

نتیجه گیری :

استرس، یکی از مبهم ترین لغات در زبان انگلیسی می باشد که افراد مختلف به تناسب استفاده های مختلف از آن، تعابیری مختلف از آن به عمل آورده اند، بگونه ای که حتی بین متخصصان این امر نیز توافق نظر وجود ندارد. آگاهی از استرس مرتبط با شغل برای مدیران اهمیت بسیار دارد. استرس مزمن منجر به نتایج جانبی ناگوار فیزیکی و روانی بر افراد می شود، زیرا سلامت کارکنان و سهمی که در پیشبرد اهداف دارند، به مخاطره می افتد. استرس علت اصلی ترک خدمت، غیبت از کار و کم کاری است و تاثیری نامطلوب بر اثر بخشی سازمان دارد. به علاوه،  استرس  یک  فرد  ممکن  است امنیت دیگران را به خطر اندازد. بررسی های گسترده جهانی نشان می دهد که 11 میلیون کارگر از استرس کاری رنج می برند، 25% خبری از بیماریهای متعدد مرتبط با استرس می دهند، 53% بیان می دارند که کار به عنوان بزرگترین منبع استرس می باشد و میزان کاهش بهره وری ناشی از این امر، 69% می باشد. تخمین زده می شود که 54%  از  تمام غیبتهای کارکنان،  به طرق  مختلف  مرتبط با  استرس می باشند. هزینه های کلی صنایع ایالات متحده، فراتر از 150 میلیارد دلار در هر سال (با توجه به هزینه های پزشکی، از دست دادن کار و حوادث صنعتی) می باشد.

طی پژوهشی در ژوئن 2001 چنین برآورد شده که استرس موجود در محیط کار، سالانه مبلغی در حدود 370 میلیون پوند به کارفرمایان انگلیسی زیان وارد می سازد. همچنین این پژوهش نشان داد که بیماریهای ناشی از استرس منجر به از دست رفتن 6/5 میلیون روز کاری در انگلستان می گردد، که این هزینه ها بالغ بر 7/3 میلیارد پوند را به کشور تحمیل می نماید و تخمین زده می شود که حدود نیم میلیون نفر در انگلستان از اضطراب، استرس و افسردگی ناشی از کار رنج می برند.در گزارشی که در دوم دسامبر توسعه جامعه صنعتی انگلستان منتشر گردید، نشان داد که 70%  از افراد ابراز  می داشتند که ارتباط  ضعیف  عامل  مهم  در فزایش سطح استرس  می باشد،  86%  استرس را به عنوان یک  مشکل  و مساله در سازمان خود در نظر می گرفتند، 79% ابراز می داشتند که غیبت از کار،  مهمترین نشانی وجود استرس در کارمند می باشد، 53% استرس را به عنوان عاملی در نظر می گرفتند که سازمان می تواند بطور فعالانه با آن به مقابله برخیزد و نهایتاً 95% از پاسخ دهندگان ابراز می داشتند که مدیران حمایت کننده و پشتیبان، مهمترین عامل در کمک به کارمندان برای مقابله با استرس می باشند. با توجه به هزینه های سرسام آور ناشی از استرس و پیامدهای منفی آن،یکی از از راهکارهای پیشنهادی در مقابله با استرس،توجه به آثار مثبت دینداری و اعتقاد به خداوند در کاهش استرس می باشد و مشخص شد که در نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران یکی از مهمترین واحدهایی که می تواند با توجه به ماهیت وظایف خود وبا ترویج تعالیم قرآن بین کارکنان در این راستا گام بردارد سازمان عقدیتی سیاسی می باشد. این سازمان می تواند با برخورداری از پرسنلی آگاه، برنامه هایی را در جهت کاهش استرس های مختلف  شغلی تدوین  نماید و بدین وسیله از بسیاری از هزینه های مستقیم و غیر مستقیمی که استرس شغلی بر سازمان تحمیل می نماید، بکاهد.

فشارهای روانی از دیدگاه برخی از روانشناسان و صاحبنظران :

دکتر هانس سلیه، بنیانگذار بحث فشارهای روانی که در دهه 1930 از اروپای مرکزی به کانادا مهاجرت کرد و تحقیقات خود را در همین زمینه ادامه داد، فشارهای روانی را عکس العمل نامشخص و نامعلوم بدن در مقابل هر گونه تقاضای وارد شده به آن میباشد. به عبارت ساده به نظر وی ، فشارهای روانی عکس العمل فیزیکی، روانی یا شیمیایی بدن در مقابل رویدادها، موقعیتهای وحشتناک، هیجان آور، گیج کننده،  خطرناک و یا حساس برای انسان است.

اگر انسان در زمان نسبتاً طولانی تحت فشارهای جسمی، ر.حی و روانی بیش از حد تحمل خویش قرار گیرد، ممکن است این فشارها او را از پای درآورند و پیامدهای خطرناک و جبران ناپذیری را بدنبال داشته باشد. بنابراین انسان می تواند در زمانی کوتاه و نه چندان طولانی در مقابل پاره ای از فشار روحی بطور طبیعی مقاومت نماید. البته این در صورتی است که میزان اینگونه فشارها از حد تحمل شخصی انسان بیشتر نباشد،

حتی گاهی ممکن است برخی از فشارهای جسمی و روحی و روانی باعث پدید آمدن نوعی اراده، تصمیم، قدرت و انرژی برای مبارزه با علل و عوارض اینگونه فشارها در انسان گردد که حتی ممکن است عکس العملهایی انجام دهد که برای خودش یا دیگران، غیر قابل تصور و غیر ممکن نموده است.

عوامل فشار و اضطراب :

بنا به تجربه  عوامل  بسیاری  برای تحمیل فشار و اضطراب وجود دارد. با  این  حال شاید اضطراب از فشار  تاثیر  نامطلوبی داشته باشد، زیرا به تشدید فشار  نیز کمک می نماید. متاسفانه فشار و  اضطراب موجد افسردگی است و افسردگی در معنایی گسترده شامل: یک  موقعیت حسی  آزار دهنده، اختلال در تمرکز حواس، رنجیدگی دائم و ناامیدی است. به هر حال هرگاه نشانه های یاد شده را در کار خود یا کارمندان مشاهده کردید باید به سرعت بر آنها غلبه کنید. آیا شما در تعدیل این وضعیت  بویژه در مواردی که به شخص شما مربوط  می شود، توانایی کافی دارید ؟ که یقیناً  باید  داشته  باشید. بی شک، بخشی از وظایف سرپرستان، کاهش فشار و اضطراب در محدوده شغلی آنهاست و موفقیت در این کار به  بهبود  شرایط کار در کل سازمان  می انجامد. چنانچه بتوانیم  از گرفتار  شدن  به  فشار و اضطراب جلوگیری نماییم، آرامش  بیشتری  خواهیم  داشت  و کارهای  روزمره  از جذابیت بیشتری  برخوردار خواهند بود.

• چکیده
• مقدمه
• استرس چیست؟
• طبقه بندی دیگر از عوامل استرس زا
• الف) ویژگی های درونی خود شغل
• ب)نقشهای سازمانی
• ج)روابط کاری (work relations)
• د ) توسعه کار راهه (Career Development)
• ه ) عوامل سازمانی ( Organizational Factors )
• و ) تداخل کار اداره با کارخانه ( The Home-Work Interface)
• راهنمای مبارزه با فشار روانی و استرس در قرآن
• راهکارهای قرآن برای کاهش این نوع فشارها
• ا- معنا جویی
• ۲ – توکل به خدا
• ۳- ذکر و یاد احساس حضور در پیشگاه پروردگار
• ۴- صبر و امیدواری
• ۵- زیبا دیدن
• فشار و اضطراب کمتر، موفقیت بیشتر
• عوامل فشار و اضطراب
• مراحل استرس
• رابطه میان پیری و استرس
• نشانه های استرس
• بی خوابی یا خواب بیش از اندازه
• خلاء ذهنی و احساس
• فراموشی و تعارف
• استرس در محیط کار
• ترس از شکست یکی از عوامل بزرگ استرس در کار
• راههای از میان بردن استرس
• عوامل ایجاد کننده استرس
• علائم و نشانه های استرس
• نتیجه گیری
• پرسشنامه
• فهرست منابع

منابع

1. الوانی، سید مهدی: مدیریت عمومی. چاپ دهم، نشر نی، تهران 1376
2. پیرلو و هنری لو: استرس دائمی، ترجمه دکتر. عباس قریب، چاپ اول، تهران، نشر درخشش، تابستان  1376
3. دیویس، کیت وجان ینوا ستروم: رفتار انسانی در کار. ترجمه دکتر محمد علی طوسی. تهران، ناشر: مرکز آموزش مدیرت دولتی، 1370
4. راس، وندال آر و الیزابت ام. التمایر: استرس شغلی. ترجمه غلامرضا خواجه پور، تهران: انتشارات سازمان مدیریت صنعتی، 1377
5. روزنامه جام جم منتشره در تاریخ چهارشنبه 22 خرداد 1381
6. علوی، سید امین الله: روانشناسی مدیریت در سازمان، چاپ اول. ناشر: مرکز آموزش مدیریت دولتی تهران.1372
7. لوتانز، فرد : رفتار سازمانی: ترجمه دکتر غلامعلی سرمد، چاپ اول، تهران: موسسه بانکداری ایران، بانک مرکزی ج. ا. ا. تابستان 1372
8. محمدزاده، عباس و آرمن فروژان: رفتار سازمانی- نگرش اقتضایی، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1375
9. مورهد گریفین: رفتار سازمانی. ترجمه دکتر سید مهدی الوانی و دکتر غلامرضا معمارزاده، چاپ  اول، تهران: انتشارات مروارید، 1375