ازدواج و طلاق

تغییرات سریع جمعیت شناختی طی دهه های اخیر موجد پدیده های اجتماعی نوینی شده اند و جوامع مختلف متناسب با مقتضیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خود ساز و کارهای متفاوتی را برای مواجهه با آنها اختیار کرده اند. افزایش طول عمر، گسترده شدن تفاوت های دو جنس در مرگ و میر، کاهش باروری، سالخوردگی جمعیت و کاهش بعد خانوار نمونه هایی از این تغییرات هستند که به دنبال طی مراحل گذار جمعیتی در جوامع توسعه یافته رخ  داده  اند و در کشورهای در حال توسعه نیز کم و بیش در حال وقوعند.

عدم توازن نسبت های جنسی در سنین اصلی ازدواج نیز پدیده ای ست که از یک سو در اغلب کشورهای درگیر جنگ دوم جهانی و از سوی دیگر در کشورهای درحال توسعه ای که مراحل گذار دموگرافیک را با شتاب طی کرده اند، مشاهده شده است. به عبارت دقیق تر در هر جامعه ای که بخش قابل ملاحظه ای از زنان یا مردان آن در سنین اصلی ازدواج به هرعلت ( اعم از جنگ یا مهاجرت…) در دسترس نباشند عدم توازن در تعداد دو جنس ایجاد شده و پدیده مضیقه ازدواج به وجود می آید. در 50 سال اخیر این مضیقه به ویژه در کشورهای در حال توسعه عمدتاً به زیان زنان بوده و پیامد های وسیعی را موجب شده است.

مقاله حاضر با مروری بر دیدگاه ها و نتایج تحقیقات جمعیت شناسان درباره ی چگونگی  پیدایی  این  پدیده در جوامع مختلف کوشیده است با  استفاده از نتایج سرشماری های 1345 تا 1375  ایران، تصویری از چگونگی شکل گیری عدم توازن در تعداد دو جنس در سنین ازدواج در کشور را  ارائه دهد و با بررسی نسبتهای جنسی بر حسب وضعیت زناشویی و ساختن سناریوهای مختلف،  کارایی یا عدم کارائی راه حلهای دموگرافیک برای کاهش این معضل را ارزیابی کند.

چکیده

عدم توازن نسبت های جنسی در سنین اصلی ازدواج پدیده ای ست که از یک سوء در اغلب کشورهای درگیر جنگ دوم جهانی و از سوی دیگر در کشورهای در حال توسعه ای که مراحل  گذار دموگرافیک را با شتاب طی کرده اند، مشاهده شده است. به عبارت دقیق تر در هر جامعه ای که بخش قابل ملاحظه ای از زنان یا مردان آن در سنین  اصلی ازدواج به هر علت (اعم از جنگ یا مهاجرت) در دسترس نباشند عدم توازن در تعداد دو جنس ایجاد شده و پدیده عدم تناسب در عرصه فرصت  ازدواج به وجود می آید.

این مقاله با مروری بر دیدگاه ها و نتایج تحقیقات جمعیت شناسان در باره چگونگی پیدایی این پدیده در جوامع مختلف، چگونگی شکل گیری مضیقه ازدواج در ایران را با استفاده از نتایج سرشماری های 1345 تا 1375 ایران بررسی کرده است.

نتایج بررسی بیانگر آن هستند که طی سه سال اخیر همراه با تغییر در میانگین سن ازدواج زنان، در ترکیب سنی افراد ازدواج نکرده نیز تغییرات اساسی به وجود آمده است. عدم توازن     نسبت های جنسی افراد ازدواج نکرده با در نظر گرفتن میانگین فاصله سنی دو جنس هنگام اولین ازدواج در دهه 75ـ 1365 شدت یافته و به رشد فزاینده تفاوت تعداد این گروه از زنان در قیاس با مردان انجامیده است و در حالی که جمعیت 10 ساله و بیشتر در طول این سی سال 7/2 برابر افزایش یافته، فزونی زنان ازدواج نکرده در سنین اصلی ازدواج 12 برابر شده است. با بررسی سناریوهای مختلف در الگوهای سنی ازدواج مشخص شد که در صورت ازدواج مردان با زنان   مسن تر از خود این تفاوت تقریباً از میان می رود و با گزینش افراد همسال برای ازدواج نیز این تفاوت تا حدی کاهش می یابد.

واژگان کلیدی

عدم توازن پدیده ازدواج، سنین ازدواج، وضعیت زناشویی، مضیقه

پیشینه موضوع

با پایان یافتن جنگ جهانی دوم افزایش شدیدی در نرخ موالید برخی از کشورها پدید آمد که غالباً از آن با اصطلاح baby boom  یاد می کنند. دخترانی که متعلق به نسلهای این دوره بودند پس از رسیدن به سنین ازدواج دریافتند در گروه سنی مناسب برای پیوند با آنها به تعداد کافی مرد وجود ندارد ( شرایک و سیکل ، 1976 : 566 )، زیرا مردهای در سنین اصلی ازدواج یا همسال آنها یا کوچکتر از آنها بودند. این پدیده که به دلیل عدم توازن در تعــداد دو جنــس به وجود می آید، مضیقه ازدواج نام گرفت و به وضعیتی اشاره دارد که در آن یک جنس  ( جنس در مضیقه قرار گرفته) با مجموعه ای کمتر از نیاز برای انتخاب شریک بالقوه ازدواج خود روبه رو می شود (کارمایکل، 1988 :13 ). برای نمونه در فرانسه، زناشویی نسلهایی که در 1964 یا بعد از آن به دنیا آمدند از عدم توازن شدید میان این نسلها و نسلهای بلافاصله قبل از آنها تاثیر می گرفت که منشاء آن بالا رفتن نرخ موالید بود برعکس این دوره، زناشویی زنان فرانسه که طی سالهای 1900 ـ 1896 متولد شده بودند، اساساً از تلفات جنگ در سالهای 1918 ـ1914   ( جنگ جهانی اول ) تاثیر می گرفت که به جنس مذکر محدود بود ( هانری،1972: 48).

اکرز در بررسی همین وضع در ایالات متحده طی سالهای 1966 ـ 1953 متوجّه شد که احتمال ازدواج برای مردان افزایش و برای زنان کاهش یافته است ( اکرز ،1967: 908). تاکر نیز معتقد است که قبل از قرن بیستم به دلیل الگوهای مهاجرت به آمریکا و مرگ و میر بیشتر زنان، کمبود  این جنس در سنین ازدواج محسوس بوده اما  افزایش شدید در موالید امریکا  (baby boom ) طی سالهای 1957 ـ 1945 و تمایل زنان به ازدواج با مردان 2 تا 3 سال مسن تر، موجب بروز مضیقه ازدواج در این کشور شده است ( تاکر، 4:1996 ).

دیویس نیز در سال 1982 و با مراجعه به آمار سال 1970 به بررسی نسبت جنسی مجردین و متاهلین در 13 کشور در حال توسعه و  9 کشور توسعه یافته پرداخت و به این نتیجه رسید که کشورهای در حال توسعه عدم توازن در نسبتهای جنسی مجردین را از گروه سنی   39-35 سال تجربه کرده اند و در کشورهای صنعتی این عدم توازن از سنین40 سالگی به بعد آغاز می شود ( دیویس،1982 ).

 عوامل ایجاد کننده عدم توازن

عواملی که اعوجاجات نسبتهای جنسی را ایجاد می کنند در همه جوامع یکسان نیستند. در برخی از کشورها کاهش مرگ و میر و بالا بودن نرخ موالید، که خود مرحله ای در گذار جمعیتی است،  موجد عدم توازن نسبتهای جنسی در سنین ازدواج طی دهه های بعد است. در این جوامع چنین پدیده ای گذراست و اگر علل دیگری بروز نکنند پس از چند دهه اعوجاجات رنگ می بازند. اما وقتی عوامل دیگر هم به میان آیند (نمونه ویتنام) عدم توازن به امری نسبتاً پایدار تبدیل می شود.

کالدول معتقد بودکه ” در هیچ جامعه سریعاً در حال رشدی نمی توان همزمان هم خواستار تک همسری، ازدواج کامل زنان و هم تفاوت سنی قابل ملاحظه میان زن و شوهر بود“ (کالدول،1962 :30). پرسا تفاوت در نرخ موالید را یکی از عوامل بروز عدم تعادل می داند که این امر به دلیل تفاوت معمول سنی زن و مرد هنگام ازدواج ، به طور همزمان روی تعداد زنان و مردان آماده زناشویی اثر نمی کند. درواقع امکان ازدواج گروه اقلیت، در این شرایط، بیشتر از حالتی است که این عدم تعادل وجود ندارد، در حالی که شانس گروه  اکثریت کمتر خواهد شد.

وی علت دیگر بی تعادلی را ناشی از آن می داند که درست در بحبوحه سنین ازدواج بخش قابل ملاحظه ای از یک جنس در دسترس نباشد ( مثلاً مردان در سالهای جنگ). همچنین دگرگونی های بلند مدت در شمار موالید، مرگ و میر و مهاجرتها، حالتهای مختلفی را در آنچه که اصطلاحاً ” تعداد افراد آماده ازدواج“ می دانند ،  پدید می آورند. برای مثال باید توجه داشت که با وجود برتری نسبت جنسی در بدو تولد برای مردان (105) هنگامی که نرخ مرگ و میر بالا باشد شمار مردان آماده ازدواج کمتر از زنان این گروه خواهد شد و هنگامی که نرخ مرگ و میر پایین باشد عکس این حالت پیش می آید. پرسا تاکید می کند که از آنجا که در کشورهای مهاجر فرست، مردان مهاجر بسیار پرشمارتر از زنان مهاجر هستند، بازار ازدواج برای گروه اخیر نامساعد است. درحالی که شرایط برای زنان کشورهای مهاجرپذیر مساعدتر خواهد بود. سرانجام نکته مهم دیگری که پرسا به آن اشاره دارد آنست که نمی توان زناشویی های بار نخست را از ازدواج های مجدد جدا ساخت، زیرا که فراوانی افراد طلاق گرفته و به ویژه بیوه گان ( ازجمله بیوه زنان )، ناگزیر باید در شرایط ازدواج هرگز ازدواج نکرده ها بازتاب پیدا کند. در نتیجه هنگامی که در گرماگرم دوره ای که مردان آماده ازدواج هستند، زنان در اقلیت باشند، شانسهای ازدواج دوباره به بیوه زنان عرضه خواهد شد و در حالت معکوس وضع برای آنان نامساعد خواهد گشت (پرسا ، 1983: 220).

نتیجه گیری

مجموعه یافته‌های تحقیق بیانگر این امر است که جامعه‌ما طی دهه‌های اخیر همراه با انتقال در میانگین سن ازدواج زنان انتقال در ترکیب جنسی افراد ازدواج نکرده را نیز تجربه کرده است. انتقال میانگین سن ازدواج زنان از گروه سنی‌ 19-15 به گروه سنی 24-20 سال با افزایش در نسبتهای تجرد قطعی و درصد زنان ازدواج نکرده و همچنین کاهش عمومیت ازدواج زنان، نسبت زنان دارای همسر، عدم توازن در نسبتهای جنسی و رقم چشمگیر مازاد زنان ازدواج نکرده در قیاس با مردان همراه بوده است.

این تغییرات از سویی محصول بهبود وضعیت اقتصادی- اجتماعی، بالا رفتن نسبت شهرنشینی، گسترش امکانات تحصیلی و آموزشی و به موازات آن بالا رفتن سطح آگاهی عمومی به واسطه رسانه‌های ارتباطی، تغییر نگرش سنتی به زن، افزایش مشارکت زنان در فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و نظیر آن و از سوی دیگر معلول تغییرات سریع جمعیت‌شناختی در جامعه ما بوده است.

رشد شتابان جمعیت در دهه‌های اخیر به مثابه یکی از مراحل انتقال جمعیت، موجد پدیده‌های متنوعی در کشور ما بوده است. نسل‌هایی که طی این دوره به دنیا آمده‌اند، در دوران عمر خود با پدیده‌های مختلفی رو به رو شده‌اند و می‌شوند که معلول رشد غیر متعارف جمعیت در این دوره از تاریخ جامعه ما بوده است. برای نمونه کودکانی که در دهه 1360 و با نرخ رشد سه درصدی جمعیت به دنیا آمدند رشد جمعیت دانش‌آموزی را در این دهه به دو برابر رشدکل جمعیت رساندند و در سال 1370 تعداد دانش‌آموزان کل کشور به دو برابر رقم سال 1360 رسید. دورانی که مدارس چند نوبته و نزول امکانات آموزشی را به همراه داشت (میرزایی،1378،82).

• چکیده
• مقدمه
• پیشینه موضوع
• عوامل ایجاد کننده عدم توازن
• انتخاب سنی در ازدواج
• پیامدهای عدم توازن
• پیشینه مطالعات در ایران
• اندازه گیری عدم توازن نسبتهای جنسی در ایران سال ۱۳۷۵
• بررسی مازاد مردان و زنان در سناریوهای مختلف مبتنی بر تغییر در انتخاب سنی
• فهرست منابع
• منابع انگلیسی

منابع

فارسی:

1. امیر خسروی، ارژنگ (1367)، ”بررسی ازدواج و طلاق در کشور” ، مجموعه مقالات سمینار جمعیت و توسعه  در مشهد، {محل انتشار و ناشر نامعلوم }،ص246-227 .
2. امیر خسروی، ارژنگ و یدالله فرهادی (1372)، ”عدم تعادل در عرضه و تقاضای ازدواج” ، جمعیت ، شماره 5 و 6 ،ص 127-93 .
3. پرسا، رولان (1374) ، آنالیز جمعیت شناختی.ترجمه اسدی، خسرو، تهران ، سمت.
4. زنجانی، حبیب الله و طه نوراللهی (1379) ، جداول مرگ و میر ایران برای سال 1375، موسسه عالی پژوهش  تامین اجتماعی، ص 82-59 .
5. سازمان ملل متحد (1372)، 1994 سال بین المللی خانواده ،ترجمه فرشیده میر بغدادآبادی،کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان ،جمهوری اسلامی ایران
6. میرزایی محمد (1378) ، ” جمعیت و توسعه پایدار” ، جمعیت ، توسعه و بهداشت باروری ،تهران: نشر و تبلیغ  بشری ،ص 85-70 .

انگلیسی:

1. Akers ,D.S (1967), “On Measuring the Marriage Squeeze” ,Demography,  4(2):904-24
2. Caldwell,J.C.(1963), “Fertility decline and Female Chances of  Marriage in  Malaya”,  Population Studies ,17:20-32 .
3. Carmichael,Gordon A. (1988 ) , With This Ring :First Marriage Patterns,Trends and
4. Prospects in  Australia .Canberra Australian National University.
5. Davis,P.Oever (1982 ), “Demographic Foundations of New Sex Roles”, Population   and Development Review , No.3:495-513.
6. Du Bois ,W.E.B , (1908 ), ”The Negro American Family”,  Atlanta Study , No.1   University Publications n:Tucker,1989.
7. 12-Goldman, Noreen, Westoff ,Charles .and Hammerslough ,Charles (1984),“Demography of the Marriage Market in the United States” Population Index 50(1):5-25,reproduced in :Bouge etal (1993) , Readings In Population  Research Methodology, The United Nations Fund for Population Activities ,Vol 4. Section 13:70-90 .
8. Goodkind Daniel (1994), The Vietnamese Double Marriage Squeeze , Working  Papers in Demography, The Australian National University,  No.4. Guttentag, M.and P.F. Secord (1983), “Too Many Woman:The sex RatioQuestion” ,Beverly Hills ;Sage Publication, reproduced in: Readings in Population research Methodology.
9. Henry Louis ( 1976), Population Analysis and Models, p.48-62.
10. Muhsam (1974), “The Marriage Squeeze”, Demography, Volume.11 Number 2:291-299.
11. Shryock, Henryos and Jacob S.Siegel (1971),The Methods and Materials of Demography   Washington D.C: U.S, Bureau of the Census .
12.  Tucker, Belinda (1986 ), ”Sex Ratio Imbalance Among Los-Angeles Afro- Americans”, The Conference on Minorities in the Post- Industrial City,ISSR,working  paper No 4.