بررسی مسئولیت کیفری كودكان

تاریخ پیدایش انسان نشان می دهد که این موجود خاکی و با استعداد ، از بدو خلقت ، در معرض لغزش و انحراف و جنایت قرار داشته است . تعیین کیفرهای الهی و بشری نیز در جهت پیشگیری از این گونه لغزش هاست .

داستان لغزش اولین انسان ( آدم علیه السلام ) و همسرش در تناول میوه ممنوعه و مجازات آنها و داستان ارتکاب اولین جنایت بشری ، قتل هابیل توسط قابیل .

اما در این زمینه ، جامعه بشری همیشه شاهد افراط و تفریط هایی بوده است . به طوری که اصول حاکم بر جرائم و مجازات ها که امروزه به عنوان اصول بدیهی و غیرقابل انکار پذیرفته شده ، در جوامع مختلف رعایت نمی شود چنان که جامعه بشری ، شاهد مجازات کودکان و مجانین بوده است .

در این تحقیق به بررسی حدود مسئولیت کودکان بزهکار و سن تفکیک کودکی از بزرگسالی و سن مسئولیت کیفری از دیدگاه حقوق اسلام خواهیم پرداخت . چرا که اولاً : حقوق اسلام به عنوان منبع اساسی قانون مجازات جمهوری اسلامی ایران است و قانون اساسی نیز در اصل چهارم ، بر این مطلب تصریح کرده است . ثانیاً : سن مسئولیت کیفری ، از مسائل فقهی مورد اختلاف فقهای عظام می باشد و شایسته است مورد بحث قرار گیرد و نظریه درست به قانونگذار ارائه شود . ثالثاً ، این مساله ، از مسائل زیربنایی بسیاری از احکام مدنی و جزایی است و رابعاً : وجود سیاهه جرائم و انحرافات کودکان بزهکار از یک طرف و اهمیت اصلاح و تربیت آنان از طرف دیگر ایجاب می کند که مسئولیت کیفری کودکان از دیدگاه اسلام ، مورد بررسی قرار گیرد و قواعد ضوابط و مقررات سنجیده مفید و موثری تدوین شود و شیوه های موثر و روشهای کارآمدی در برابر بزهکاری کودکان در سنین مختلف به قانون گذار ارائه شود .

در ادامه : سن مسئولیت کیفری را از منظر قرآن ، سنت و فقها و حقوق کشورهای مختلف مورد بررسی قرار می دهیم.

چکیده

احراز رشد در مسئولیت کیفری دختران از جمله مباحث نوظهوری است که بررسی فقهی در این زمینه ضروری به نظر می رسد . زیرا بسیاری از دختران و پسرانی که تازه به سن بلوغ جنسی و شرعی رسیده اند ، از رشد عقلی و فکری لازم در مسائل کیفری برخوردار نیستند .

در اینجا ابتدا به تبیین مفهوم رشد و رابطه آن با جنون و بلوغ پرداخته و اثبات می شود که در اصطلاح روایی رشد تنها به مفهوم خاص مدنی اختصاص نداشته و قابل تعمیم به مسائل غیرمالی از جمله امور کیفری نیز می باشد .

در ادامه مبانی و ادله لزوم احراز رشد از منظر آیات و روایات در مسئولیت کیفری و هم چنین ادله عقلی این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است . [1]

« سن مسئولیت کیفری » از جمله مسائل مهم و مطرح درحقوق کودک است قوانین کشورهای مختلف سنین متفاوتی را برای مسئولیت کیفری در نظر گرفته اند از جمله در انگلستان ده سالگی به عنوان سن مسئولیت کیفری شناخته شده است .

با عنایت به اینکه روند جهانی دانش حقوقی از جهتی به سوی همگرایی نظام های حقوقی کشورها برای رسیدن به یک استاندارد جهانی شمول است و از سوی دیگر تلاش های جهانی و ملی درجهت صیانت و حمایت از حقوق اطفال جریان دارد و این تحقیق درصدد تبیین علمی ضرورت ارتقاء سن مسئولیت کیفری در حد معقول و شاعب با وضعیت کودکان می باشد . [2]

تاریخچه مسئولیت جزایی اطفال

مطالعه تاریخ حقوق کیفری نشان می دهد که تا قرن هفدهم در قوانین جزایی کشورهای اروپایی اطفال مانند بزرگسالان افراد بالغ از نظر جزایی مسئول و قابل مجازات بودند . چنانچه کودکان جرمی مرتکب می شدند آنها را مانند افراد بالغ محاکمه و به مجازات محکوم می کردند .

بنابرآنچه حقوقدانان کیفری نوشته اند ، درانگلستان در قرن هفدهم کودک 9 ساله ای را به علت کشتن دوست خود به اعدام محکوم کردند .

دراین قرن در سایر کشورهای اروپایی نیز وضع کودکان از لحاظ ارتکاب جرم بدین منوال بوده است . تا اینکه در فرانسه و بعد از انقلاب کبیر ، به موجب قانون سال 1810 عدم مسئولیت جزایی کودکان مورد توجه قرار گرفت .

بر طبق این قانون کودکان تا سن 12 سالگی چنانچه به جرمی مرتکب می شدند ، مبری از مسئولیت جزایی شناخته می شدند و اطفال بیش از 12 سال تا سن 18 سالگی نیز در صورت ارتکاب جرم از عدم مسئولیت جزایی نسبی بهره مند شده بودند .

در انگلستان طبق قانون سال 1935 دادگاههای عمومی نسبت به کودکان تا سن 17 سال ، به جای مجازات ، تدابیر تربیتی اتخاذ می کردند . در آلمان نیز طبق قانون سال 1940 دامنه اقدامات تربیتی نسبت به کودکان توسعه یافته بود .

در حقوق اسلام ، دوازده قرن قبل از حقوق موضوعه کشورهای اروپایی ، مساله مسئولیت جزایی اطفال مورد توجه قرار گرفته است زیرا براساس قاعده شرایط عامه تکلیف بلوغ جنسی افراد ذکور و اناث ملاک مسئولیت جزایی است .

برطبق این قاعده اطفالی که به مرحله بلوغ جنسی و توانایی مواقعه و آمیزش با جنس مخالف خود نرسیده اند ، چنانچه مرتکب جرمی شوند از مسئولیت کیفری مبری هستند . این قاعده که در عصر ما در کلیه نظامات کیفری در مورد تشخیص مسئولیت جزایی اطفال لازم الرعایه است در آن ایامی که در کشورهای اروپایی اطفال بی گناهی که هنوز به بلوغ جنسی نرسیده بودند به خاطر ارتکاب جرم ، مانند بزرگسالان مجازات می کردند .

تعریف سن مسئولیت کیفری

چیزی که اطفال و نوجوانان بزهکار را از مجرمین بزرگسال جدا می نماید همین عامل سن است . این مساله از گذشته های در مورد توجه ملل مختلف قرار گرفته و لذا در قانون گذاری های مختلف سعی برآن گردیده که با تعیین یک محدوده سنی خاص میزان مسئولیت اطفال و نوجوانان را در قبال اعمال معارض قانون آنان مشخص نمایند .

در حقوق روم قدیم ، سن اطفال و میزان مسئولیت آنان در ارتکاب جرائم مورد توجه قرار گرفت و در قوانین کیفری مجازات اطفال بزهکار خفیف تر از مجازات بزرگسالان پیش بینی شد . در این قانون تشخیص قوه تمیز با توجه به سن به قرار زیر تعیین گردیده بود :

• کودکان کمتر از 7 سال اعم از دختر و پسر غیر مسئول اعلام و در صورت ایجاد ضرر و زیان پدر ملزم به جبران خسارت بود .
• کودک غیرممیز و غیربالغ : 7 تا 9 سال برای دختران 7 تا 10 سال برای پسران .
• کودک ممیز غیربالغ : 9 تا 13 سال برای دختران و 10 تا 14 سال برای پسران که برای این دسته اخیر مسئولیت کیفری و مدنی مقرر گردیده بود .

در قرن سیزدهم میلادی ، سن لویی فرمان داد که اطفال تا ده سال غیرمسئول اعلام و مجازات بزهکار تا 14 بصورت پرداخت تاوان و تنبیه و شلاق تعیین شود . همچنین قانون کار کارولین در سال 1530 به دستور ( شارل کن ) پادشاه اسپانیا و امپراتور اتریش تدوین شد . اطفال تا 14 سال را غیرمسئول اعلام و مجازات اطفال بزهکار را جریمه و شلاق و نگهداری در موسسات تربیتی با سیستم انفرادی تعیین نمود .

با توجه به همین مساله است که سن و سال عنصر مهمی در زمینه قانون گذاری تلقی می گردد . در قوانین کلیه کشورها بین وضعیت صغار و کبار تفکیک قائل می شوند که این موضوع حاصل مشاهدات تجربی است که به موجب آنها در قلمرو مسائل کیفری آستانه های سنی مختلفی وجود دارد در طفولیت ( کودکی ) از بسته شدن نطفه آغاز می گردد و به بلوغ ختم می شود ، شرایط فیزیولوژیک زمینه ساز ارتکاب جرم برای طفل نیست از آغاز سنین 7 تا 8 سالگی است .

نتیجه

از آن چه که تاکنون گفته شد می توان نتیجه گرفت که معیار بلوغ در حقوق اسلام همان بلوغ جنسی و رشد قوای غریزی و تناسلی است که به طور طبیعی در افراد ذکور و اناث برای مواقعه و آمیزش با جنس مخالف و تولید مثل پدیدار می شود . زیرا در هیچ یک از آیاتی که در باره بلوغ وارد شده است ، شارع مقدس سن معینی را معیار تشخیص بلوغ قرار نداده ، بلکه ملاک بلوغ را منوط به رسیدن مرد یا زن به حد نکاح یا احتلام دانسته است .

به علاوه پیدایش بلوغ جنسی در نزد افراد ، اعم از ذکور و اناث یک امر طبیعی است و جنبه عرفی دارد و چنانچه کسی به مرحله کمال جنسی نرسیده باشد عرفاً بالغ شناخته نمی شود و مشمول احکام تکلیفی و وضعی نخواهد بود.

سن مسئولیت کیفری باید به گونه ای چشم گیری ارتقاء داده شود . طرح دوازده سالگی ( برای سن مسئولیت کیفری ) از سوی کمیسیون ، بسیار پایین است و به اندازه لازم وضعیت کودکان را که دارای ضریب رشد مقاومت است در برنمی گیرد .

همین طور شرایطی را که بسیاری از کودکان مجبور به تحمل آن هستند به اندازه کافی شامل نمی شود . جرم انگاری کمکی در مسیر همسازی و تکامل آن نخواهد بود تا بعداً شهروندان مسئولیت پذیر و دارای نقش مثبت در جامعه شوند .

[1] – سید حسین هاشمی ، دختران ، سن رشد و مسئولیت کیفری ، فصل نامه شورای فرهنگی اجتماعی ، شماره 23 ، بهار 1383 ، ص 1
[2] – محمد تقی مناقبی ، سن مسئولیت کیفری ، کتاب گفتمان حقوقی ، فصل نامه دانشجویی ، سال دوم ، شماره هفتم ، زمستان 83 ، ص 1

• چکیده ۱
• مقدمه ۲
• ۱-۱- تاریخچه مسئولیت جزایی اطفال ۴
• ۱-۲- تعریف سن مسئولیت کیفری ۵
• ۱-۲-۱- سن و سال ۵
• ۱-۲-۲- بلوغ ۹
• ۱-۲-۳- رشــد ۱۰
• ۱-۲-۳-۱- مفهوم لغوی ۱۰
• ۱-۲-۳-۲- مفهوم حقوقی ۱۱
• ۱-۲-۳-۲- مفهوم کیفری رشد ۱۲
• الف ) عقل در مقابل جنون ۱۳
• ب ) عقل در مقابل سفاهت ۱۳
• بلوغ و رشد از دیدگاه روانشناسی ۱۵
• ۱-۳- احراز رشد در مسئولیت کیفری ۱۶
• ۱-۳-۱- تفسیر اشد به ۱۸ سالگی ۱۶
• ۱-۳-۲- تفسیر اشد به رشد عقلی و فکری ۱۷
• ۱-۳-۳- تفسیر اشد به احتلام و بلوغ ۱۸
• ۱-۳-۴- قبح عقاب بلابیان ۱۹
• ۱-۴- آیات و روایات ۲۰
• ۱-۴-۱- سن مسئولیت کیفری در قرآن ۲۰
• ۱-۴-۲- سن مسئولیت کیفری در سنت ۲۲
• ۱-۴-۳- سن مسئولیت کیفری در روایات رسیده از پیامبر اکرم (ص) ۲۳
• ۱-۴-۴- سن مسئولیت کیفری در احادیث امامان معصوم (ع) ۲۴
• ۱-۴-۴-۱- بلوغ جنسی ۲۴
• ۱-۴-۴-۲- بلوغ سنی ۲۵
• ۱-۴-۴-۳- روایات صرفاً مبتنی بر سن ۲۶
• ۱- مسئولیت کیفری در قوانین و فقه ۲۷
• ۱-۱- سن مسئولیت کیفری از نظر فقها ۲۷
• ۱-۱-۱- نظر مشهور فقهای امامیه ۲۸
• ۱-۱-۲- اقوال مخالف مشهور فقها ۲۸
• استاد معرفت : ۲۹
• ۱-۲- سن مسئولیت کیفری در حقوق کشورها ۳۰
• ۱-۲-۱- استانداردهای بین المللی حقوق بشر ۳۰
• ۱-۲-۲- جایگاه سیاسی و اجتماعی سن مسئولیت کیفری در انگلستان ۳۲
• ۱-۲-۳- تعارضات در فرایند دادرسی ۳۴
• ۱-۲-۴- مقایسه دادرسی در انگلستان با دیگر کشورها ۳۵
• ۱-۳- حدود مسئولیت جزایی اطفال در قانون جزای ایران ۳۶
• ۱-۳-۱- حدود مسئولیت جزایی اطفال در قانون مجازات عمومی سال ۱۳۰۴ ۳۶
• ۱-۳-۲- حدود مسئولیت جزایی اطفال در قانون مجازات اسلامی ۳۸
• ۱-۴- شناخت کودکان ۳۹
• ۱-۵- پر مصلحت ترین اصل ۴۱
• ۱-۶- اصل عدم تبعیض ۴۲
• ۱-۷- نتیجه ۴۴
• منابع و مآخذ ۴۶

منابع

1. هاشمی ، حسین ، دختران ، سن رشد و مسئولیت کیفری ، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان ، شماره 23 بهار 83 .
2. اصغری ، عبدالرضا ، سن مسئولیت کیفری در حقوق اسلام ، نشریه مجله دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، شماره 37 .
3. مناقبی ، محمد تقی ، سن مسئولیت کیفری ، کتاب گفتمان حقوقی ، فصل نامه دانشجویی ، سال دوم ، شماره هفتم ، زمستان 83 .
4. ولیدی ، صالح ، مسئولیت جزایی ، مشارکت و مساعدت در جرم ، حقوق جزای عمومی ، جلد سوم ، تابستان 73 .
5. مجتبی ، مهدی ، منبع اینترنت ، قوانین معاونت آموزش دادگستری استان تهران .