سبک شناسی کشف المحجوب

کشف المحجوب از کهن ترین متون صوفیه است . که در اوایل قرن 5 توسط ابوالحسن علی بن عثمان نوشته شده است که هم دوره با تاریخ بیهقی و قابوسنامه و سفرنامه ناصر خسرو است و اما شباهتی با آن کتب ندارد چرا که نه آمیخته ای از تجارب شخصی، و آداب و عادات اجتماعی و باورهای همگانی و نه گزارشی صمیمانه از مشاهدان سیر و سفر حتی به تمامی  شرح تجربیات روحانی و یافته های خاطر مولف نیز نیست .

هجویری در روزهای پادشاهی سلطان محمود غزنوی زاده شد ( م :‌421)

علوم متداول عصر، خاصه قرآن، حدیث ، تفسیر ، فقه و کلام را در زادگاه خود آموخت آن چه که که درباره ی شخصیت و مقام او می توان گفت اینکه او طبعی نازک و روحیه ای حساس داشت تنها اثری که از دیر زمان به هجویری نسبت داده اند و امروزه در دست است کشف المحجوب است و از طریق همین کشف المحجوب از دیگر آثار وی می توان آگاهی یافت، هجویری در ضمن سخن و مناسبت های گوناگون از کتب و رسایل خود نام برده است نظیر:

ذهن و قلم هجویری تحت تاثیر زبان عربی بود بخصوص که اصطلاحات تصرف نیز تقریباً همه کلماتی قرآن اند و کمتر واژه ای فارسی مثل دوستی، درویشی، نیستی و … ظرفیت معنایی را داشت که به خوبی بتواند به جای محبت ، فقر و فنا و … به کار رود

دیوان اشعار ، منهاج الدین ، کتاب فنا و بقا و البیان لاهل العیان و چند کتاب دیگر

موضوع کشف المحجوب تصرف اسلامی است و شامل مطالب زیر است :

1. مقدمه ای در سبب تالیف کتاب و بیان موضوع آن :

در این مقدمه علاوه بر طرح سوالات ابوسعید هجویری – همشهری مولف که وی را متعهد کرده تا با این کتاب بدان ها پاسخ دهد – مولف مجال یافته از روزگار و نااهلان شکایت کند.

2. باب اثبات العلم (ص 21-11)
3. باب الفقر (ص 34-21)
4. باب التصوف (ص 49-34).
5. باب مرقعه داشتن (لبس المرقعات ) ص 65-49.
6. باب اختلافهم فی الفقر و الصفوه (ص 68-65)
7. باب بیان ملامه ( ص 78-68)
8. باب ذکر ائمتهم من اصحابه التابعین (ص 85-87)
9. باب فی ذکر ائمتهم من اهل البیت (ص 97-85)
10. باب ذکر اهل الصفه ( ص 107-97)
11. باب فی ذکر ائمتهم من اتباع التابعین الی یومنا ( ص 202-107)
12. باب فی ذکر ائمتهم من المتاخرین (ص 214-202)
13. باب فی ذکر رجال الصوفیه من المتاخرین علی الاختصار اهل البلدان (ص 218-214)
14. باب فی فرق فرقهم و مذاهبهم و آیاتهم و مقاماتهم و حکایاتهم (ص 219-218)
15. مکتبهای صوفیه ، عقاید و اقوال و نظریات آن ها ( 245-219)

سپس در حقیقت نفس و معرفت آن و دیگر مقولات عرفانی و فلسفی به اشباع تمام سخن می راند  (546-245).

نثر این کتاب زلال و از برترین نمونه های نثر قرن 4 و 5 است و به همان شیوه ای است که در زبان اهل ادب به نثر مرسل ساده شهرت دارد.

چکیده

این مقاله تلاشی است در جهت بررسی سبک کتاب کشف المحجوب نوشته ی ابوالحسن علی بن عثمان جلابی هجویری که در سه سطح نحوی، واژگانی و بلاغی است .

تلاش شده تا با توجه به جملات و لغات و اصطلاحات ویژگی بارزی را پیدا کرد که از آن برای یافتن سبک کتاب بهره برد. و یا در هر یک از سطوح بدین شکل کار شده است ودر نهایت به نتیجه ای رسیدم که می توان گفت سبک این کتاب کمی با نثرهای هم دوره اش متفاوت است . و البته هنوز هم فضایی برای بررسی باقی است.

کلید واژه : سبک شناسی، کشف المحجوب، جلابی هجویری

روش انجام تحقیق:

حدود چند باب از این کتاب را مورد بررسی قرار دادم و تلاش کردم تا موارد گویایی را که نشان از سبک این کتاب داشته باشد را بیابم و خلال سه سطح نحوی، واژگانی و بلاغی قرار دهم و هر کدام از این سطوح خود دارای چند قسمت است . ابتدا درباره ی آن نمونه توصیفی ارائه دادم تا مخاطب با آن آشنا شود سپس بعد از تحلیل، نمونه هایی از آن را در ادامه آورده ام .

پیشینه ی تحقیق:

1. ملک الشعرای بهار در کتاب سبک شناسی جلد 2 درباره ی سبک این کتاب اختصار سخن گفته است .
2. در مقدمه ی کتاب گزیده ی کشف المحجوب به انتخاب و توضیح دکتر محمود عابدی نیز بحث های پیرامون این کتاب وجود دارد.

مقالاتی درباب کشف المحجوب پیدا کردم اما سبک آن مد نظرم بود که هیچ یک در این باره نبودند و برای کار سبک شناسی من مفید نبود.

سطح واژگان

نویسنده در جای جای این کتاب، هرکجا که قصد بیان مطلبی را دارد که نسبت به آن تاکید دارد بعد از بیان آن از احادیث پیامبر و ائمه و نیز از آیات قرآن بهره می برد.

1. صفحه 11[1] (می گوید : خدای عزوجل دم کرد آنان را که علوم بی منفعت آموزند )

در ادامه آیه ای از قرآن می آورد : « یتعلمون ما یضرُهم و لاینفعهم (102/بقره ) و پیامبر نیز فرمود« اُعوذُبک من علم لایَنْفع»

2. صفحه 13: زمانی که قصد دارد بگوید : « که علم ما صفت ماست و به ما قایم و اوصاف ما متناهی ) از آیه ی 85 سوره اسراء استفاده می کند « مااوتیتم من العلم الاقلیلاً»
3. 3. صفحه 12. کاربند آن باش که دانی تا به بوکات آن نادانسته نیز بدانی «‌انتَ لاتعمل بما تعلم ، کیفَ تطلُبُ مالا تعلم»
4. صفحه 50 سپردن طریق معانی دشوار باشد جز بر آن که وی را از برای آن آفریده بود، و پیامبر گفت : صلی الله علیه :‌« کل میسر لما خلق له »‌

قیدهای تاکیدی

در این کتاب نویسنده بیشتر از قیدهای تاکیدی استفاده کرده است و این برای کتابی که ژاندری تعلیمی دارد امری بدیهی است .

• زیرا چه وجود معلوم مر درویش را شوم بود تا حدی که هیچ چیز را در بند نکند الا هم بدان مقدار اندر بند بود
• و اندر حقیقت دوستی هیچ چیز خوشتر ازملامت نیست ( در این حصر کرده است برای تاکید)
• انقطاع از خلق به دل بود و صفت دل را به ظاهر هیچ تعلق نباشد

امری را که قصد انکار دارد همراه باتاکید بیان کرده است .

4) باب لبس مرقعات :بار خدایا اگر نه آنستی که جامه ی دوستان تو دارند و الا من از ایشان آن نکشی »

( اگر آن نبود که اینان جامه ی اولیای تورا دارند هرگز من این کار را تحمل نمی کردم)

قصد مولف از آوردن قیدهای تاکیدی ، قاطعیتی است که نویسنده در بیان مسائل دارد. وی می خواهد به خواننده مساله ای از حیطه ی عرفان و یا منشی از صوفیان را به مخاطب بشناساند.

قیدهای ترتیبی

در جاهایی از کتاب مولف از قیدهایی ترتیبی استفاده کرده .

• صفحه 89 :و اندر تحت این رمزی است ، یعنی نخست دنیا ده تا شکر آن بکنم، آن گاه توفیق آن ده تا از برای تودست از آن بدارم .
• صفحه 85: نخست باید که کسی مقبول باشد تا قصد رد ایشان کند و به فعلی پدیدار آید که ایشان وارد کنند.
• صفحه 90: و عزلت بر دو گونه بود. یکی و اعراض از خلق و دیگر انقطاع از ایشان

قیدهای تاکید مطالب را به شکلی منسجم و مرتب در ذهن مخاطب شکل می دهد و بدین گونه مسایل یک به یک مطرح می شود. و به نظر من این ترتیب بیشتر خودش را در همین ژاندرهای تعلیمی نشان میدهد.

نتیجه گیری

کتاب کشف المحجوب ابوالحسن جلابی هجویری از مهم ترین کتب صوفیه قرن 5 است که با ژاندری تعلیمی و عرفانی به نثر مرسل نوشته شده است در آن جمله مرکب کمتری وجود دارد. این کتاب را در سه سطح مورد بررسی قرار دادم (واژگانی ، نحوی، بلاغی) و به این نتیجه رسیدم که این کتاب از لحاظ سطح واژگانی بیشتر ازسطوح دیگر قابلیت آن را دارد که مورد بررسی قرار گیرد . وجود لغات وجملات عربی و کلمات مهجور و متروک و اصطلاحات عارفانه از جمله ویژگی های بارز این سطح است . ازلحاظ سطح نحوی جابه جایی ارکان نحوی جملات به وفورد در کتاب یافت می شود.

در نهایت می توان کشف المحجوب را کتابی ساده و روان دانست با موضوعی تعلیمی و لحنی قاطع در بیان مطالب که می تواند برای خواننده جواب و ساده باشد. اما گاهی مطالبی هم هست کهمولف در مقام اثبات ونفی و نقد وتحلیل موضوعی است که در این جا به شیوه ی اهل جدل نثری علمی به خود می گیرد . و در جای جای این کتاب از حکایت بهره برده است ، تا مطلب را هرچه بهتر به مخاطب القا کند.

[1] –  شماره صفحات این مقاله بر اساس کتاب درویش گنج بخش (گزیده کشف المحجوب) به انتخاب و توضیح /دکتر محمود عابدی نوشته شده است.

1. سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی : محمد تقی بهار ( ملک الشعرای بهار )، جلد دوم ، انتشارت زوار، تهران ، چاپ اول ، 1381
2. درویش گنج بخش ( گزیده ی کشف المحجوب ): به انتخاب و توضیح : دکتر محمود عابدی، انتشارات سخن، تهران ،چاپ اول، پاییز 1376