جامعه مدنی، جامعه اطلاعاتی، جامعه اسلامی

مفهوم جامعه مدنی، به مثابه یک چارچوب فکری برای توصیف توسعه در جوامع نوین اروپایی و دیگر کشورهای صنعتی، سخن غالب در اندیشه های فلسفی و جامعه شناختی از قرن نوزدهم به بعد بوده است [“کین“ 1988a و 1988b ] . مثلا” “هگل“ اظهار کرد که مفهوم “کشور“(1) شامل ارتباط مطلوب عناصر جامعه است و دغدغه های عمده اعضای جامعه را در خود انباشته دارد. اما جامعه مدنی شامل دنیای آزاد فردی و علایق و فعالیت های گروهی است و وحدت میان این دو مفهوم سرانجام از طریق موسسات گوناگون صورت واقع خواهد گرفت [“فریدریش” 1953؛ “هگل” 1942].  بر این بستر،«کشور“ چیزی جدا از جامعه مدنی- جامعه ای دارای حکومت و قانون – است. اگر چه “مارکس” به تضاد بنیادین میان کشور و جامعه مدنی اذعان داشت، با این حال به تمایز نیان استنباط آرمانی یا انتزاعی از کشور و صورت های واقعی آن قائل بود و ریشه آن ها را در “شرایط مادی حیات” می دانست [“چانگ” 1931؛ “مارکس” 1961]. از نیمه سده بیستم، شاهد توسعه فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی، و به تبع آن دگر گونی در تقسیم بندی منابع کار، تولید، و اطلاعات بوده ایم. از این رو مفهوم نوینی- مفهوم جامعه اطلاعاتی به عنوان جامعه “پسا صنعتی”(2) – محور کانونی در تحلیل های توسعه ای بوده که توسط “دانیل بل” (1973)، “یانجی ماسودا” 1981)، و دیگران به عمل آمده است. منظور از این کلام “تحقق جامعه ای است که وضعیت عمومی شکوفندگی خلاقیت فکری انسان را، به میزان مصرف مادی ثروت، عینیت می بخشد”. [“ماسودا” 1981،3]. بنابراین بیان، ارتباط میان کشور، جامعه و فرد را تولید ارزش اطلاعاتی تعیین می کند، گونه کاملا” تازه ای از جامعه انسانی را پدید خواهد آورد. در اواخر سده نوزدهم، مفهوم جامعه مدنی در جهان اسلام، به ویژه در خاورمیانه، به وسیله افرادی که فکر تجدد(3) را همراه با خط مشی موسسات غربی ترویج می کردند، رواج یافت. پالایش محدود شونده مفهوم جامعه مدنی و مفهوم نظام نوین “دولت ملی” (4) با اندیشه اسلامی “امت” (جامعه سیاسی- مذهبی)، با جدایی ناپذیری سیاست و اخلاق از یکدیگر و با وحدت نیروهای معنوی و دنیوی رو در ور قرار گرفت. این رویارویی، کشورهای اسلامی را با بحران مشروعیت دست به گریبان کرد؛ بحرانی که تا زمان حاضر ادامه یافته است. دنیای اسلام- با سنن نیرومند شفاهی و مکتوب خود و با ایدوئولژی دینی خود که همه وجوه سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی زندگی را در بر می گیرد- مقام چهارم را در رده بندی جمعیتی جهان تشکیل می دهد. امروز هم دوباره، جهان اسلام با کلامی دیگر رو در رو است. با مقوله جامعه اطلاعاتی. چه تضمین هایی هست بر این که نظم اطلاعاتی غالب و تصورات مربوط به آن، بافت اجتماعی خاص جامعه مسلمانان را بر هم نخواهد زد؟ معنای جامعه اطلاعاتی در فرهنگ سنتا” دو وجهی مسلمانان چیست؟ واکنش های فکری و سازمانی به این جریان نوین فرافکنی ها چه خواهد بود؟ این مقاله به مفاهیم و تحولات جامعه مدنی، جامعه اطلاعاتی، و جامعه اسلامی در یک بستر تاریخی و تطبیقی می پردازد و یکی از عجیب ترین فرضیه های زمانی مارا بررسی میکند: این که محیط زیست عبارت است از برقرای ارتباط، و این که تغییرات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی چه بسا دقیقا” راهی را دنبال کند که فن آوری اطلاعات رفته است.

نظریه وحدت طلبانه “ارتباط به مثابه زیستبوم”

در اینجا اندکی به این بحث می پردازیم که فرآیند اطلاعات و نوآوری های فن آوردی را از جنبه پیوندی که با ارتباطات بین موجودات انسانی و محیط [زیست] شان و میان مردمان ملت ها دارند می توان با آنچه شاید بتوانیم “نظریه وحدت طلبانه ارتباط به مثابه زیستبوم”(5) بنامیم، توضیح داد [“مولانا” 1986،1989a؛”مولانا” و “ویلین” 1990]. از کلمه “زیستبوم”(6) در اینجا رد معنای عام آن استفاده می کنم تا تمام محیط های نمادینی را که انسان و ارتباطات فن آوردی در آن رخ می نماید شامل شود. پس ابعاد عمده این زمینه زیستبومی شامل موارد زیر است:

زیستبوم کالا ها و اجناس (از قبیل اقلام صنعتی و تولیدی): این نظر که صنعتی کردن باعث پیشرفت می شود امروزه با بروز مشکلات جهانگیر زیستبومی همچون باران اسیدی، افزایش دمای کره زمین، تهدید لایه ازن و لطمه به جنگل های استوایی، مورد تردی قرار گرفته است. فرهنگ صنعتی، که در چارچوب آن به تولید و توزیع کالاها و اجناس می پردازیم، و نظام اقتصادی که این فرهنگ در آن پرورده می شود، کیفیت این زمینه زیستبومی را تعیین می کنند. اززمانی که هوا بر اثر فصولات صنعتی و کار موتورهای درونسوز آلوده شد، به توقف کشاندن حس برقراری ارتباط با محیط طبیعی بایمان آسان تر از تداوم بخشیدن به عملکرد آن شده است. توانایی ما در تولید انواع کالاها و اجناس نیز با مصرف گرایی و با نابودی زیست محیطی همراه شده است.

زیستبوم خدمات (که بانکداری،بیمه، و آموزش را شامل می شود): شیوه ها و نظام هایی که به وسیله آن، کسب و ارائه خدماتی همچون آموزش، بهداشت، مسافرت ، سرمایه گذاری، بانکداری، و مراقبت از کودکان تدارک دیده می شود، جهت و کیفیت ارتباطات ما را تعیین می کنند. مثلا” با افزایش بهره گیری از کارت های اعتباری در پرداخت های جزئی که ارتباط های سنتی میان بانک ها و فروشگاه ها را دگرگون کرده است، بخش بانکداری نیز در بسیاری کشورها در حال فروپاشی اند. توانایی برقراری ارتباط ارزان و مناسب،دگرگونی مکان های آموزشی که در درون و در کنار موسسات آموزشی و غیر آموزشی – مثل موسسات تفریحی و کاری – موجب تحولات عمیق در زیستبوم فرهنگی ما می شوند. در بسیاری موارد، آموزش در حال انتقال از حالت خودشناسی(7) به یک بیناد خدمات مدار(8)، و پذیرش وجوه مربوط به یک صنعت کالامدار(9) است.

جامعه مدنی و جامعه اطلاعاتی؛ اجتماع طلبی

تا قرن ها، فلسفه های سیاسی و اجتماعی غربی با دو مسئله دست به گریبان بوده اند: اجتماع، و رهبری. اجتماعاتی از میان رفته و اجتماعات جدیدی پیدا شده اند؛ رهبرانی ظهور کرده و رهبرانی افول کرده اند. همراه با اجتماع طلبی(20) در فلسفه اجتماعی غرب، اجتماع ستیزی(21) و تضاد اجتماعی را نیز شاهد هستیم. از این لحاظ، مفهوم اجتماع ستیزی در واژگان اسلام هست و تاریخ آنان مشاهده می شود. گرچه تعارض های سیاسی وجود داشت، اما تعارض اجتماعی در چارچوب معنایی “امت” بسیار اندک، و اساسا” ناشی از نژادپرستی، ایل گرایی(22)، و ملی گرایی بود. این یکی از تفاوت های بنیادین میان تاریخ تمدن غرب و تاریخ اسلامی است. از “بندیکت”(23) گرفت تا “توماس مور”(24) و سپس تا اندیشمندانی در عرصه سیاست و اجتماع هنچون “روسو” (1950)، “پرودن” (1969)، “توکویل” (1945،1955)، “مارکس” و “انگلس” (1958؛ و “انگس” 1959)، و “نیتکین” (1963)، مفهوم اجتماع بیانگر رابطه میان بشر و جهان فیزیکی، گروه ها و پدیده طبیعت بوده است. این مفهوم به جنبه های فن آوردی، سیاسی ، اداری، و حتب زیستبومی اجتماع می پرداخته و گفتار آن حول کثر تگرایی متمرکز بوده ، اما همواره از یکپارچه کردن پدیده های گوناگون فعالیت های انسانی در یک هویت واحد ناتوان بوده است. ارتش، سیاست، اقتصاد، دیونسالاری(25)، خردمندی، همگی به بخش های کوچک تری تقسیم شدند. تاکید بر هر یک از این تاثیر تعیین کننده داشت. هرگاه بر پدیده ها، بر تعارض اجتماعی ذاتی نهفته در پدیده دیگر تاثیر تعیین کننده داشت. هرگاه بر پدیده منفردی، مذهب یا سیاست، تاکید شده، در نتیجه اجتماعاتی مشخص شده و برچسب [معین] خورده اند. مثلا” تمایل به اجتماع مذهبی- تا اندازه ای – واکنش به یاس اجتماع سیاسی بود، [یاسی] که آن را د رآثار بسیاری از اندیشمندان مشهور [“برینتن” 1961؛ “کالوین” 1958؛ “کی یرگلارد” 1961؛ “نیسبت” 1953؛ “روسو” 1950؛ “سورال” 1961؛ “مور” 1912؛ “کلاوسویتس” 1949؛ “وبر” 1958،1974] می بینیم. با آن که قدرت در جوهره و خمیره سیاست قرار دارد، اکتشاف علمی نوین جایگاه شاخص را به اقتصادو تولید می دهد. در غرب ، ازدواج این دو، که اقتصاد سیاسی نام گرفت، پرورش دهنده بذرهای انقلاب – و به عبارت دیگر، طلب اجتماع انقلابی – بود. مفهوم جامعه مدنی یکی از آخرین فصل هایی بود که، در مجموعه اجتماعاتی که باید دوران صنعتی سازی را مشخص می کرد، به رشته تحریر در آمد و فلسفه سیاسی هگلی را تکمیل کرد. تصویر یک “جامعه اطلاعاتی “پیش در آمد “جامعه پساصنعتی” بود. گفتار در باب جوامع اطلاعاتی و پساصنعتی یک پدیده مربوط به پس از جنگ جهانی دوم  می باشد و بویژه در ایالات متحده و ژاپن آشکار است. نخستین گفتار ها در باب جامعه پساصنعتی به مثابه جامعه اطلاعاتی در ایالات متحده و از سوی نویسندگانی همچون “دانیل بل” (1973) و “فریتس مکلاپ” (1980)؛ همچنین نگاه کنید به “وور وارد” 1980) بیان شد. با این حال ، سنجش تجربی و تحقیق کمی اولیه در ژاپن و با عنوان “جوهر شاکایی” به معنی “جامعه اطلاعاتی” [“اولستاین” و دیگران 1978؛ (0هایاشی” 1969؛ “تسونکی” 1980] انجام شد. شرح و بسط جامع در باره نقش و معنای جامعه اطلاعاتی در محدوده تنگ این مقاله ممکن نیست؛ با این حال، اشاراتی چند به اولین نویسندگان [ در این باب]، بجااست. “بل” در بیان موضوع جامعه پساصنعتی تاکید کرد که این تغییر، در وهله اول تغییر در ساختار اجتماعی است، و در جوامع دارای آرایش سیاسی و فرهنگی متفاوت، پیامدهای متفاوتی خواهد داشت. جامعه پساصنعتی به عنوان یک شکل اجتماعی، یکی از ویژگی های عمده سده بیست و یکم در ساختار اجتماعی ایالات متحده، ژاپن، و اروپای غربی خواهد بود. برخلاف “مارکس”، “بل” به روند جبری باور ندارد.او جامعه پساصنعتب را یک بعد مهم از جامعه ای می داند که تغییرات آن، باعث مشکلات مدیریتی برای نظام سیاسی که وظیفه داوری در جامعه را بر عهده دارد می شود؛ درست همان گونه که تغییر در فرهنگ و شیوه زندگی موجب رویارویی با سنت ها میگردد. بر همین قیاس، ظهور گروه های اجتماعی تازه و وضوح گروه های محروم، موضوعات مربوط به قدرت و توزیع امتیازات در جامعه را مطرح می کند. مفهوم جامعه پساصنعتی ابتدائا” به تغییرات در ساختار اجتماعی، روش دگرگونی اقتصاد، و نظام های شغلی تغییر یافته می پردازد. “بل” ادعا نمی کند که تغییر در ساختار اجتماعی، مسائلی را برای بقیه [بخش های ] جامعه پیش می آورد. وی بنابر مقاصد تحلیلگرانه، جوامع را به پیشاصنعتی(26)، صنعتی، و پساصنعتی تقسیم می کند و از منظرهای بسیار متفاوت به مقایسه آن ها می پردازد [“بل” 1973، ص 29-11] . به نظر “بل” جامعه پساصنعتی به  مثابه جامعه اطلاعاتی مبتنی بر خدمات است و از این رو، عبارت از یک بازی میان افراد می باشد. مهم، اطلاعات است. شخص محوری، متخصصی است که برای ارائه انواع مهارت هایی که جامعه پساصنعتی بدان ها نیاز دارد، آموزش دیده و تربیت شده است. رده بندی های “بل” یا آور جامعه شناس امریکایی دیگر ، “دانیل لرنر” (1958) است. “لرنر” جوامع معاصر را به سنتی، موقت، و نوین تقسیم میکند؛ جامعه سنتی یک جامعه خدمتی و گفتاری است و جامعه نوین، که با شکل چاپی و الکترونیک ارتباطات مشخص می شود، به عنوان یک جامعه خدماتی را بپذیریم، می توانیم نتیجه بگیریم که کشورهای به اصطلاح در حال توسعه که “لرنر”آ ن ها را سنتی می خواند، در واقع “پساصنعتی “ هستند.

جامعه اطلاعاتی و جامعه اسلامی

مفهوم جامعه در اسلام بر قانون الهی استوار است، که بنیاد نظم جهانی را در اصل ونظریه “توحید” می بیند. در همین رابطه، مفهوم جامعه نیز نه متعصبانه و نه نژادی و ایل گرایانه، بلکه کلی و مطلق است. بنابر اسلام، حیات یک کل ارگانیک است و تمام بخش ها –سیاسی، اقتصادی، دینی، و فرهنگی – اجزای این کل هستند. جامعه تحت حکومت قانون، یعنی قانون الهی است؛ اما این قانون مقدم بر جامعه و ناظر بر آن است،و عکس آن صادق نیست. اصول روش شناختی “توحید” را بدین گونه میتوان خلاصه کرد: 1) نفی هر آنچه که مطابق با واقعیت نیست؛ 2)انگار تضادهای غایی؛ 3)سعه صدر در برابر ادله تازه و / یا مخالف. مسئولیت یا وظیفه ای که با عنوان “تکلیف” از آن یاد می شود و تنها بر دوش بشریت نهاده شده، هیچ حد و مرزی نمی شماسد. خلاصه، “توحید” بشریت رابه اخلاق عملی(35) متعهد می کند. بنابراین کار اسلام، جهانی و دارای ماهیت اخلاقی و دین است، نه سیاسی یا اقتصادی. این نظریه دقیقا” همان پایه ای بود که مسلمانان بر مبنای آن شروع به برقراری نظم تازه ای کردند که از نظک مصریان، یونانیان، پارسیان، و رومیان و حتی هندیان متفاوت بود. جوامع مسلمان عموما”دارای نگرش تا حدی- دست کم- شکاکانه به گسترش اطلاعات و رسانه های غربی هستند. تاریخ استعمارگری نشان می دهد که غرب سلطه خود را بر میراث و منابع مسلمانان نه تنها به شیوه اقتصادی و سیاسی بلکه از نظر فرهنگی و از طریق گسترش رسانه های ارتباطی و کنترل اطلاعات توسعه داد. [“ابوبکر” 1989؛ “مولانا” a1988، a1990؛ “رزنتال” 1989؛ “سعید” 1978، 1981؛ “سردار” 1988]. این انگیزه استعماری دست کم در چهار مرحله مجزا ولی به هم مرتبط که هر یک باعث تقویت دیگری می شد، شکل گرفت. د رمرحله اول، در صی سال های آخر سده هفدهم تا نیمه دهه 1920، مبلغان مسیحی با تاسیس برخی ازنخستین موسسات چاپ، انتشار، و آموزشی در جهان اسلام، بیناد اشاعه افکار و ارزش های مذهبی و در عین حال جذب گروه های نخبگاه تحصیل کرده ای را که در دهه های بعد بایستی نقشی اساسی در روند توسعه سیاسی بازی می کردند، گذاشتند.

1. Aboubakr. . 1989. “Islamic word. Twentieth century .” in international encyclopedia of communications, edited by E.Barnouw, 2:361- 64. New York: oxford university press.
2. Algar, H.1969. religion and state in Iran: 1785- 1906: the Ulama in the Qajar period. Berkeley and Los Angeles: university of California press.
3. Asmeh, A. 1981. ibn khaldun in modern scholarship: A Study In orientalism. London: third world center for research and publishing.
4. Bell, D. 1961. the coming of post – industrial society. New York: basic books.
5. Brinton, C. 1961. the Jacobins. New York : russel and Russell.
6. Calvin, J. 1958. tracts and treaties on the reformation of the church. Translated by H. Beveridge. Grand rapids, Mich: Eerdmans publishing.
7. Chang, S. H. 1931. the Marxian theory of the state. Philadelphia: university of Pennsylvania press.
8. Chomsky, N. 1969. American power and the New York : pantheon.
9. Clausewitz, K. von. 1949. on war. Translated by J.J. Graham. London: routledge & Kegan paul.
10. Coulson, N, K. 1967. the Islamic dynasties. Edinburgh: edinburgh university press. Coulson, 1969. conflicts and tensions in islamic jurisprudence. Chicago. III: university of Chicago press.
11. Edelstein, A.S., et al. 1978. Information societies: comparing the Japanese and American experience.seattle university of Washington press.
12. enayat, H. 1982. Modern Islamic political thought. Austin: university of texas press.
13. Engels, F. 1959. anti – during . Moscow: Foreign language publishing house.
14. Friedrich. C.J. 1953. the philosophy of hotel. New York. Random house.
15. Galbraith. K. 1978. the New industrial state. New York Houghton Mifflin.
16. Glasse, C.., ed. 1989. the concise encyclopedia of islam. San francisco. Calif., Harper & row .
17. Goulener, A.W. 1979. the future of intellectuals and the rise of the new class. New York:seabury press.
18. Hayashi, Y. 1969. johoka shakai (information societies). Tokyo, kodansha.
19. Hegel, G.W. F. 1942. cambridge history of islam. Cambridge: Cambridge university press.
20. Holt. P. M., ed al. 1970. Cambridge history of islam . Cambridge: Cambridge
21. Jafri, S. H. M. 179 a. the origin and early development of shi’a islam. London: longman- Jafri. S. H. M. 1979b . Shiite islam. Translated by S. H. nasr. Houston, tex: free Islamic literature.
22. Keane, J. 1988a. civil society and the state: new European perspectives. London: verso.
23. Keane, J. 1988b. democracy and cicil society. London: verso
24. khaldun, I. 1967. the muqaddimah (an introduction  to history). Translated by F. Rosenthal, and edited by N. J. Dawood London: Routledge & Kegan paul.
25. Khomeini. 1981. islam and revolution: writings and declarations of imam khomeini. Translated by H. AkfE, Berkeley, calif. Nizan press.
26. Kierkegaard, S. 1961. Christian discourses. Translated by W. Lowtie. New York: oxford university press.
27. Leaman, O. 1985. an introduction to medieval islamic philosophy, New York: Cambridge university press.
28. Lemer, D. 1958. the passing of traditional society: modernizing the , Middle east. Glencoe. III, the free press.
29. Lewis, B. 1970. an introduction to islam. Princeton, N. J.: princeton university press.
30. Machlup. F. 1980. Knowledge: its creation, distribution, and economic significance. Princeton, N.J.: Princeton university press.
31. Marx. K. 1961. capital. Moscow: foreign language publishing house.
32. Marz. K. and F.Engels 1958. selected works. Moscow: foreign language publishing house.
33. Masuda. Y. 1981. the information society as post- industrial society. Bethesda. Md: world future society.
34. More. T. 1912. utopia. Translated and edited by W. D. Armes. New York: Macmillan.
35. Mowlana. H. 1979. “Technology versus Tradition: Communication in the Iranian Revolution” journal of communication: 29: 107-12.
36. Mowlana. H. 1986. Global information and world communication: New frontiers in international relations. White plains. N. Y. : longman.
37. Mowlana. H. 1988a. “communication and cultural settings: an Islamic perspective. “Bulletin of the Institute for communication action research. Tokyo: Keio university.
38. Mowlana. H. 1988b “Mass Media systems and communication. “In Handbook to the Modern world, edited by M. Adams, 825- 39. New York: facts on file publications.
39. Mowfana. H. 1989a “The emerging new global information order and the question of cultural ecology”. Paper presented at the Macbride roundtable on communication, Harare, Zimbabwe.
40. Mowlana. H. 1989b. “Communication, ethis, and the Islamic tradition. “In communication ethics and global change. Edited by T. W. Cooper et al., 137- 58. white plains, N. Y.: Longman.
41. Mowlana. H. 1990a “Geopolitics of communications and the strategic Aspect of the Persian Gulf.” Iranian Journal of International Affairs 11: 85-106.
42. Mowlana. H. 1990b. “objectives and Aims of tabligh form the islamic view- point: Towars a theory of communication and ethics. “In paper in comparative political science. Edited by M. J. Pelaez., 16: 4627- 42. Malaga universidad de Málaga.
43. Mowlana, H. and. I. J. Wilson 1990. passing of Modernity: Communication and the transformation of society. White plains, N. Y.: Longman.
44. Mutahhair, M. 1985. Fundamentals of Islamic thought. Translated by R. Campbess. Berkeley, calif,: Mozan press.
45. Mutahhari, M. 1986. social and Historical changes: An Islamic perspective. Berkeley, calif., Mizan press.
46. Nagvi, S. N. H. 1981. ethics and economics: An Islamic synthesis. Leicester. The Islamic foundation .
47. Nisbet, R. 1953. the quest for community, New York: oxford university press.
48. Nikin, p. 1963. Fundamentals of political economy. Moscow: progress pub. Lishers.
49. P. J. 1969. selected writings. Edited by S. Edwards. And translated by E. frazer. New York: anchor books.
50. Rosenthal, F. 1989. “Islam. Classical and medieval eras. “In international Encyclopedia of communications. Edited by Barnouw, 351- 61. New York: oxford university press.
51. Rousseau, J. J. 1950. the social contract and discourses. Translated by G. D. H. Cole. New York: everyman’s library.
52. Z. 1988. information and the Muslim world: a strategy for the twenty first century. London: Mansel  publishing.
53. Shari A. 1979. on the sociology of islam. Translated by H. Algar. Berkeley. Calif: Mizan press.
54. Shari ati.  A. 1980. Marxism and other western fallacies. Berheley, calif: Mizan press.
55. Sorel, G. 1961. Reflections on violence. Translated by T. E. Hulme and J. Rother. London: collier- Mcmillan.
56. Tabatabai, A. 1979, shi’ Tehran: Islamic propagation organization.
57. Tocqueville, A. de. 1945. democracy in america. Translated by P. Bradley, New York: Alfred A. Knopf.
58. Tocqueville, A. de. 1955. the old regime and the French revolution. New York: Anchor books.
59. 61- Tsuneki, T 1980, “Measurement of the Amount of information. “RITE  Review 4: 47-67.
60. Weber, M. 1958. the protestant ethics and the spirit of capitalism. Translated by T. parsons. New York: charles scribner’s sons.
61. Weber, M. 1974. the theory of social and economic organization. Translathe by A. M. Henderson and T. Parsons, and edited by T. parsons. New York: oxford university press.
62. Woodward. K. 1980. the myth of information: technology and post- industrial culture. Madison, Wis.: coda press.