مشارکت و آزادی

در این نوشتار، خواهم کوشید تا با ارایه‌ی تحلیلی از جنبش زنان در ایران، نسبت و رابطه‌ی میان این جنبش و جنبش دموکراسی‌خواهی را روشن سازم. پرسش از وجود یا عدم وجود هر کدام بحثی است و رابطه‌ی میان این دو بحثی دیگر. از این‌رو ابتدا به این پرسش خواهم پرداخت که آیا در ایران جنبشی تحت‌عنوان جنبش اجتماعی زنان وجود دارد یا خیر؟ و ویژگی‌های آن کدامند؟ فرض بر آن است که بررسی هر نوع رابطه‌ای میان این دو پدیده، باید مسبوق به پاسخ به این پرسش‌ها و نظایر آن باشد. از این رو در بخش نخست این نوشته به بررسی اجمالی مطالبات زنان در ایران و در قالب جنبش اجتماعی پرداخته خواهد شد و سایر بخش‌ها به بررسی رابطه‌ی میان این دو پدیده اختصاص خواهد داشت . جنبش زنان در ایران به‌عنوان یک جنبش اجتماعی جدید با پیدایش و طرح مطالبات زنان در ایران به ویژه در چند سال اخیر، به کرات با این پرسش مواجه بوده‌ایم که آیا اساساً می‌توان به وجود جنبش زنان در ایران متعهد بود؟ این پرسش بارها به صور گوناگون در محافل مطرح شده است. پرسش را می‌توان از دیدگاه‌های گوناگون به بحث گذاشت.

در این‌جا نخست به این موضوع پرداخته می‌شود که جنبش‌های اجتماعی چه‌هستند؟ و چه‌گونه می‌توان مطالبات گروهی از افراد را در قالب یک جنبش تعریف نمود . در واقع در میان نظریه‌پردازان علوم اجتماعی، در مورد ویژگی‌های دقیقی که جنبش‌های اجتماعی را مشخص می‌کنند، (همچون سایر موارد) اتفاق نظر چندانی وجود ندارد. این همه مطابق تعریف اجمالی یک جنبش اجتماعی، عبارت است از بیان ترجیحات اعضای یک یا چند گروه اجتماعی به‌منظور ایجاد تغییر در وضعیت موجود .

جنبش های اجتماعی

جنبش‌های اجتماعی به لحاظ گستردگی حمایت، پشتوانه‌های مادی و معنوی، اهداف، تعدد هواداران و فعالان، استراتژی‌ها و تاکتیک‌های اتخاذ شده جهت ایجاد تغییر، جایگاه‌شان در ساختار اجتماعی، نحوه‌ی شکل‌گیری رشد و افول و نیز میزان موفقیت در دست‌یابی به اهداف با یکدیگر تفاوت دارند. این تفاوت‌ها گاه تا حدی است که بعضاً اصل وجود یک جنبش اجتماعی ممکن است محل تردید و پرسش باشد. هم‌چنین مطابق برخی دیگر از نظریه‌ها، می‌توان میان جنبش‌های اجتماعی قدیم و جدید قایل به تمایز بود. منظور از جنبش‌های اجتماعی قدیم، آن دسته جنبش‌هایی هستند که در آن‌ها گروهی از افراد جهت ایجاد تغییر به تجهیز و بسیج امکانات، منابع، نیروی انسانی و راه‌کارهایی می‌پردازند که ایجاد تغییر در مناسبات قدرت در یک جامعه را هدف می‌گیرد. در این موارد، آن‌چه حایز اهمیت است، وجود عنصر آگاهی هویت بخشی است که اعضای گروه هم مسلک را به‌رغم تفاوت‌ها به یکدیگر پیوند می‌زند برای مثال در جنبش زنان آمریکا در موج اول که از اواسط قرن 19 آغاز شد، آگاهی از این‌که زنان به‌واسطه‌ی جنسیت خود در مبارزات ضد بردگی راه ندارند، به شکل‌گیری نوعی آگاهی هویت‌بخش انجامید که متعاقب آن بسیج سیاسی و اجتماعی پدیدار شد.

آگاهی هویت‌بخشی بدان معنا است که گروهی دریابند که به واسطه‌ی تعلق داشتن به یک هویت خاص (جنسی، نژادی، طبقاتی، قومی، زیست‌محیطی) به‌قدرت (در معنای موسع آن) دسترسی نابرابر دارند. این موضوع احساس نظم و تبعیض را به‌دنبال می‌آورد که در صورت پدید آمدن شرایط دیگر که به‌آن‌ها پرداخته خواهد شد)، شکل‌گیری یک جنبش اجتماعی امکان‌پذیر می‌شود. اغلب جنبش‌های اجتماعی در گذشته، جنبش‌هایی چون جنبش مدنی سیاهان، جنبش‌های کارگری، دانشجویی، اقلیت‌های مذهبی، نژادی، قومیتی و … با ابتنا بر این عنصر هویت بخش و تجهیز کننده شکل گرفته‌اند. آگاهی از این‌که شخص یا اشخاص دیگری وجود دارند که درست از همان شرایط تبعیض آمیز رنج می‌برند، از شروط لزوم ایجاد یک جنبش اجتماعی است.

انواع جنبش اجتماعی و شرایط آن

علاوه بر شروط لازم برای شکل‌گیری یک جنبش اجتماعی شکل‌گیری یک جنبش اجتماعی از نوع اول منوط به شرایط کافی نیز هست. این شرایط اگر چه به قدر شروط لازم از اهمیت برخوردار نیستند، اما در مواردی می‌توانند از تعیین کنندگی برخوردار باشند. این شرایط را به‌طور کلی می‌توان در دو مورد خلاصه کرد.

وجود رهبری، وجود حداقلی از آزادی سیاسی و مدنی برای ایجاد یک ارتباط هویت بخش میان اعضای هم گروه در جهت انجام کنش سیاسی، اجتماعی و فرهنگی رهایی بخش، و نیز وجود حداقلی از منابع انسانی و مادی در جهت تجهیز و بسیج نیروها. به‌نظر می‌رسد که امکان شکل‌گیری یک جنبش اجتماعی با وجود شرایط لازم برای آن، در مواقعی که سیستم در حالت تصلب کامل است امکان‌پذیر باشد. برای مثال در دوران جنگ سرد اول میان دو ابرقدرت، بسته بودن فضای سیاسی حاکم بر ایالات متحده، سانسور شدید و تفتیش عقاید از طریق رشد مک‌کارتیسم، عملاً امکان رشد جنبش‌های اجتماعی تا حدود زیادی منتفی بود. همچنین است در مواقعی چون حکومت‌نظامی و سرکوب و سانسور شدید سیاسی، ترس از شکنجه، زندانی شدن، از دست دادن دارایی، تهدیدهای جنسیتی و … که هزینه‌ی عمل سیاسی و اجتماعی را ممکن است چنان بالا ببرد که انگیزه‌های آن را کم‌رنگ کند، گرچه این شرایط می‌تواند رشد یک جنبش اجتماعی را با کندی و کمون روبه‌رو سازد، اما دست‌کم در کوتاه مدت منجر به نابودی آن نمی‌شود. نیز هم‌چنان که خواهیم دید، در چنین شرایطی امکان آن وجود دارد که یک جنبش اجتماعی از نوع اول به جنبشی از نوع دوم مبدل شود.

انواع دموکراسی

نخست آن‌که دموکراسی در معنایی که امروز متداول است، با دموکراسی به‌عنوان برآیند ذهن آتنی در قریب به 2500 سال پیش از تفاوت‌های زیادی برخوردار است. زیرا دموکراسی آتنی، عمدتاً به حکومتی اطلاق می‌شد که در آن شهروندان عادی (و عمدتاً غیر ثروت‌مند) نیاز امور همگانی را از طریق رای گیری مستقیم و همگانی بر عهده داشتند. این دموکراسی (توده‌ای) شامل غیر شهروندان یعنی آتنی‌ها، زنان بردگان و کودکان نمی‌شد. بلکه در برگیرنده‌ی شهروندان آزاد، بالغ و مردانی (همچون سقراط) بود که با وجود برخورداری از دارایی نازل، قادر بودند بر‌فرآیند تصمیم‌گیری سیاسی به‌صورت مستقیم تاثیر‌گذار باشند.

امروزه دموکراسی از دو تحول دیگر نیز برخوردار شده است نخست آن‌که دموکراسی امروزی عمدتاً از نوع نمایندگی هستند و به مشارکتی مستقیم. در دموکراسی نمایندگی شهروندان به تعدادی نماینده مشروعیت تصمیم‌گیری در امور همگانی (به نیابت از خود) را اعطا می‌کنند. تحول دیگر آن است که در دموکراسی امروزی همه‌ی شهروندان صرف‌نظر از جنسیت، نژاد، طبقه و نشان و منزلت اجتماعی از حق رای مساوی و تساوی در برابر قانون برخوردارند.

دموکراسی امروزی در واقع به دو نوع دموکراسی جمع‌گرا و دموکراسی لیبرال تقسیم‌بندی می‌شود. اولی به انقلاب فرانسه )1789( و ایده‌های روسو در قرارداد اجتماعی باز می‌گردد و دومی به انقلاب شکوه‌مند پیوریتان میان انگلستان )1688( و آرای جان لاک متکی است. روسو در قرارداد اجتماعی از مفهومی به‌نام اراده‌ی عمومی سخن می‌گوید که بنیان دموکراسی جمع گرایانه است. به اعتقاد او اراده‌ی عمومی برآیند و مجموع اراده‌ی افراد نیست، بلکه فراتر از آن بوده و از حیات مستقل خویش برخوردار است. این جمله که انسان‌ها را باید مجبور کرد که آزاد باشند. خلاصه‌ای از آرای روسو در توضیح مفهوم اراده‌ی عمومی است. از این‌رو اراده‌ی عمومی می‌تواند اراده‌ی تک‌تک افراد را زیر پاگذارد همین نکته برخی را بر آن داشت تا روسو را مسبب تصفیه‌های خونین پس از انقلاب فرانسه در دوره ژاکوبن‌ها بدانند. زیرا به زعم آنان ژاکوبونیسم در اصل تجلی اراده‌ی‌عمومی روسو انگاشته شد، نزاع میان هواداران روسو و مخالفین او تا حدود زیادی با منازعه‌ی میان دموکراسی جمع‌گرا و لیبرال دموکراسی مطابقت دارد.

• مقدمه 1
• جنبش های اجتماعی 2
• انواع جنبش اجتماعی و شرایط آن 4
• حرکت های زنان 8
• آگاهی هویت بخش 10
• جنبش های اجتماعی جدید 16
• نوع جنبش رد ایران 20
• انواع دموکراسی 22
• منابع 28