سازمان های غیر دولتی

ماهیت پاره ای از نیاز های بشر به گونه ای است که برای تامین آنها باید به نهادهایی توسل جست که به دولت ، بازار و خانوار تعلق ندارد . به همین دلیل از دیر باز رسم بر این شد که اشخاص و گروههای انسانی گرد هم آمدند و از طریق این نهادها آن نیازها را تامین می کردند . علیرغم این وضع ، در اواخر قرن بیستم بود که محققین به این اندیشه افتادند که به مطالعات و داده های مربوط به این نهادها سرو سامانی دهند و در قالب نظریه های منسجم و با زبانی واحد و گویشی مشخص ، آن را بیان کنند .

اما در ادامه ی روند مشکل بوجود آمد و این مشکل ، چالش اصلی آن بود که با ورود محققین جدید به این عرصه و اغلب بدون آنکه سوابق مطالعاتی قبلی در نظر گرفته شود ، یک رشته عبارات و یک حلقه تعابیر جدید وارد این حوزه از مطالعات شد و از ارتباط و همسویی آنها به مطالعات و دست آوردهای قبلی غفلت می گشت . این نهادها که نه با شکل و شمایل نهاد های متعارف قانونی شباهت داشت و نه سودآور محسوب می شد و نه یک موسسه خصوصی محسوب می گشت با عناوین متفاوتی نظیر ، بخش داوطلبانه ، بخش سوم و سازمان غیر انتفاعی ، موسسات عام المنفعه و تشکل خدمات به دیگران نامیده می شدند .

یکی از عمده ترین تلاشهایی که برای کسب یک تعریف جامع و به عنوان یک معیار تعریفی برای این سازمان ها انجام شد ، مجموعه ی مطالعات و تحقیقاتی است که به همت « سالامن وانهایمر » و در چارچوب طرح بخش غیر انتفاعی تطبیقی و در قالب ارائه خدمات مطلوب و حمایت از دیگر اقشار جامعه ( عام المنفعه ، غیرانتفاعی ) در دانشگاه « جان هاپکینز » انجام پذیرفته است .

که می توان گفت این طرح مفصل ترین تحقیقی است که بوسیله پژوهشگران علوم اجتماعی برای تعریف این بخش که خارج از بازار و دولت وجود دارد ، داده اند .
این طرح در سال 1990 برای تحقیق درباره ی ماهیت ، ساختار ، تاریخچه ، وضعیت حقوقی و نقش بخش غیرانتفاعی در خیلی از کشورها آغاز شد . برای تسهیل در این تحلیل تطبیقی اولین وظیفه ی متولیان طرح آن بود که «یک زبان و مفهوم مشترک برای سازمان های غیرانتفاعی تعریف کنند ، یعنی برای معرفی و تبیین ان یک ادبیات واحد و مشخص و معین بکار گرفته شود ».

بر اساس تعاریف موجود و واقعیات تجربی کشورهای حوزه ی مطالعه ، محققین طرح ، به تعریفی دست یافتند که به تعریف  ساختاری ـ عملیاتی  بخش غیر انتفاعی معروف شد.

قبل از آنکه به طور کامل به بررسی درباره ی این تعریف ساختاری ـ عملیاتی بپردازیم به صورت اختصار به تلاشهای دیگری که برای تعریف این سازمان انجام شده اشاره می نماییم . عمده تعاریفی که تاکنون در مورد این سازمان ها حاصل شده ، می توان از سه دیدگاه بررسی کرد :

• الف ) از منظر ماهیت ورودی های سازمان
• ب )  از منظر خروجی های سازمان یا کالاها و خدماتی که ارائه می کنند .
• ج )  از جهت نحوه توزیع مازاد درآمد .

تعریف ساختاری ــ عملیاتی 

طرح بخش غیرانتفاعی تطبیقی جان هاپکینز ، ابتدا با مطالعه در 13 کشور آغاز شد و سپس چهل کشور را تحت پوشش قرار داده است . این کشورها عبارتند از : آرژانتین ، استرالیا ، اتریش ، بلژیک ، برزیل ، کلمبیا ، چک ، مصر ، فنلاند ، فرانسه ، آلمان ، غنا ، مجارستان ، هند ، ایرلند ، ایتالیا ، ژاپن ، کنیا ، لبنان ، مراکش ، مکزیک ، هلند ، نروژ ، پاکستان ، پرو ، فیلیپین ، لهستان ، رومانی ، روسیه ، اسلواکی ، افریقای جنوبی ، کره جنوبی ، اسپانیا ، تانزانیا ، تایلند ، اوگاندا ، انگلستان ، امریکا ، ونزوئلا و اسرائیل .

اهداف محققین این طرح 

• الف ) تهیه گزارش مستند از ماهیت ، ساختار ، مسائل مالی و نقش بخش غیرانتفاعی با بکارگیری یک رشته اصطلاحات تجربی یکپارچه در کشورهای مختلف جهان با توزیع جغرافیایی فراگیر .
• ب ) توضیح چرایی تفاوت این بخش از حیث اندازه و مشخصات در کشورهای مختلف و شناخت عوامل تقویت یا مانع توسعه آنها .
• ج ) ارزیابی تاثیر و فواید این سازمان ها
• د ) شناساندن موجودیت این مجموعه نهادها و افزایش آگاهی های عمومی درباره آنها ( اطلاع رسانی و آگاهی بخشی عمومی )

ظرفیت سازی ، محلی برای انجام تحقیقات آتی ( آینده )

برای تامین این مقاصد ، محققین طرح ، رویکرد تجربی تطبیقی را بکار گرفتند که اتکای عمده  بر عوامل زیر دارد :

تعیین تیمی از دستیاران محلی در کشورهای مورد نظر ، چارچوب مفهومی و یک رشته تعاریف و استراتژهای مشترک برای جمع آوری اطلاعات ، ایجاد شبکه ای از کمیته های مشاوران ملی و بین المللی که بر جریان کار نظارت دارند که به انتشار نتایج تحقیق کمک می کنند .

محققین این طرح پس از بررسی تعاریف مختلف این معیارها را بعنوان معیارهای معروف برای سازمان های غیردولتی برشمردند :

1. سازمان یافتگی : بدین معنا که تشکل تا حدودی نهادی شده و تثبیت یافته است . تنها ثبت شدن یا به نوعی دیگر هویت حقوقی پیداکردن چندان مهم نیست ، آنچه دراین خصوص حائز اهمیت است آن که ازهویت سازمانی نسبی برخوردارو قانون مند باشند . این شرط با تدوین اساسنامه قانونی، تاسیس ، برخورداری از ساختار سازمانی داخلی ، استمرار نسبی در اهداف و ساختار و فعالیتها و داشتن تشکیلات متعارف تامین می شود . تجمع های موقت و خلق الساعه افراد که هیچ ساختار واقعی و ماهیت سازمانی قانونی و حقوقی ندارند واجد شرط این تعریف نمی باشند .
2. خصوصی بودن ( غیر دولتی بودن ) : بدان معنا که از حیث سازمان و تشکیلاتی از دولت جدا باشند . لازمه این شرط آن نیست که این سازمان ها کمک های درخور توجهی از دولت دریافت نکنند و یا حتی مقامات دولتی به عضویت هیات موسسین آنها در نیایند . بلکه غیردولتی بودن بدان معناست که از نظر تشکیلاتی زیر مجموعه های دولت محسوب نشوند و احکام و اختیارات دولتی را اعمال نکنند
3. خودگردانی و استقلال : بدان معنا که بتوانند بر فعالیتهای خودشان تسلط و نظارت داشته باشند . برخی از سازمان های خصوصی و غیردولتی حتی اگر از نظر تشکیلاتی ، مستقل باشند ، چنان تحت سیطره و نفوذ سازمان های دولتی یا بخش خصوصی قرار دارند که عملا به عنوان بخشی ازآن سازمان ها فعالیت می کنند .لازمه این شرط آن است که سازمان بتواند بر فعالیتهایش ، تسلط و نظارت متعارف داشته و در روندکاری برای اداره امور داخلی خود استقلال داشته باشد و به طورکلی از خودگردانی مطلوب و معمول برخوردار باشد .
4. توزیع غیرانتفاعی : بدان معنا که عواید حاصل به موسسین یا مدیران تعلق نگیرد . در اغلب سازمان های غیرانتفاعی در آخر سال مالی در آمد مازاد حاصل می شود ، اما این عواید باید مجددا در جهت اهداف اصلی سازمان سرمایه گذاری شود و نباید میان اعضاء ، مدیران ، موسسین و یا هیات رئیسه تقسیم شود : نکته اساسی آن است که سازمان با این عواید چه کار می کند . اگر این عواید مجددا از طریق سرمایه گذاری یا اقدامات مشابه دیگر ، در جهت اهداف و راهبردهای سازمان به کار گرفته شود ، سازمان شرایط برخورداری از عنوان غیرانتفاعی را دارا خواهد بود .
5. داوطلبانه بودن : بدان معنا که سازمان در حد متعارف در فعالیتهای داوطلبانه شرکت کند . این شرط متضمن دو ملاحظه متفاوت اما مرتبط است . اول اینکه سازمان باید در فعالیتها و اداره از طریق هیات رئیسه با بهره مندی از کارمندان داوطلب یا سایر شریک مساعی های خود انگیخته به نوعی در فعالیتهایش اصل داوطلبانه بودن را به نمایش بگذارد و دیگر اینکه داوطلبانه بودن متضمن معنای غیر اجباری است . بنابراین سازمان هایی که در آنها عضویت اجباری ، به تلویح یا تصریح ، در قانون مربوط آن قید شده است ، از بخش غیرانتفاعی مستثنی می شوند . نمونه بارز این سازمان ها تشکل ها و انجمنهای تخصصی است که عضویت در آنها ، برای کسب مجوز فعالیتهای تجاری یا  حرفه ای الزامی می باشد .

ویژگیهای سازمانهای غیر دولتی چیست؟؟

1. خودجوشی و نیاز طبیعی : تشکلهای غیردولتی بنا بر نیاز طبیعی ناشی از شرایط فکری و محیطی، انگیزشها، خصوصیات و آرمانهای مشترک افراد و جامعه به صورت خودجوش به وجود می‌آیند
2. هدف و تعهد مشترک : افراد موسس تشکلهای غیردولتی دارای هدف مشترک هستند و سایر افرادی که بعداً به عضویت این تشکلها درمی‌آیند، بر اساس هدف تعیین شده فعالیت می‌نمایند و نسبت به آن متعهد می‌باشند. لذا پایداری سازمان غیردولتی مبتنی بر استواری اهداف و استمرار آن خواهد بود
3. قانونمندی: تشکلهای غیردولتی دارای ضوابط، روابط و سازمان کار مشخص و تعریف شده می‌باشند.
4. برنامه و فعالیت مشخص: هر تشکل غیردولتی در راستای دستیابی به اهداف خود، دارای برنامه و موضوع فعالیت در یک بخش یا رشته مشخص می‌باشد.
5. جلب مشارکت و عضویت: تشکل غیردولتی به دلیل دارا بودن ماهیت مردمی همواره در پی جلب مشارکت اعضای جدید برای دستیابی به قدرت عمل بیشتر و گسترش دامنه فعالیت و اثربخشی در موضوع فعالیت خود می‌باشد.
6. هویت و شخصیت مستقل: تشکلهای غیردولتی دارای شخصیت حقوقی و هویت مردمی می‌باشند و مدیریت آنها (تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، سازمان کار و ارزیابی) مستقل از دولت و دستگاههای اجرایی است ـ گرچه تشکلهای غیردولتی و مجموعه دولت دارای ارتباط و تاثیرات متقابل می‌باشند
7. مشارکت و مسوولیت‌پذیری:  هدف تشکلهای غیردولتی سودجویانه نیست. این سازمانها دارای اهداف فرهنگی و اجتماعی می‌باشند که با مشارکت و مسئولیت ‌پذیری اعضا تکوین می‌یابد و هر عضو خود را در اهداف و برنامه‌های آن سهیم و مسئول می داند.

• سازمان های غیر دولتی 1
• بررسی تعاریف سازمان های غیر دولتی 4
• تعریف ساختاری ــ عملیاتی 6
• اهداف محققین این طرح 6
• ظرفیت سازی ، محلی برای انجام تحقیقات آتی ( آینده ) 7
• 1ـ سازمان یافتگی : 7
• 2- خصوصی بودن ( غیر دولتی بودن ) : 8
• 3ـ خودگردانی و استقلال : 8
• 4ـ توزیع غیرانتفاعی : 9
• 5 ـ داوطلبانه بودن : 9
• دست آورد مطالعه و تحقیق در آن حوزه 13
• معیارها و شاخصهای دیگر 14
• تقسیم و طبقه بندی 15
• نامها ، اسامی ،عناوین 18
• الگوی جان هاپکینز 18
• ویژگیهای سازمانهای غیر دولتی چیست؟؟ 19
• 1:خودجوشی و نیاز طبیعی : 19
• 2ـ هدف و تعهد مشترک 19
• 3ـ قانونمندی: 19
• 4- برنامه و فعالیت مشخص: 19
• 5ـ جلب مشارکت و عضویت: 20
• 6ـ هویت و شخصیت مستقل: 20
• 7ـ مشارکت و مسوولیت‌پذیری: 20
• آیین نامه اجرایی تاسیس و فعالیت سازمان های غیر دولتی 21
• کلیات 21
• حقوق و تکالیف 24
• صدور پروانه فعالیت 29
• نظارت 35
• سایر مقررات 37
• منابع : 38