ساختار اقتصادی و اجتماعی حاشيه شهر مشهد و انحرافات اجتماعی

شهرنشینی بیش از پنج هزار سال قدمت دارد . تا سال 1900 از هر هشت نفر ، فقط یکی در مناطق شهری زندگی می کرد . اما در پایان قرن کنونی نیمی از جمعیت جهان شهرنشین بوده که دو سوم از این جمعیت 3 میلیاردی در کشورهای جهان سوم زندگی می کنند  (گِِیلبرت وگاگلر ، 1375 : 7 ).

بررسی تحولات شهر نشین کشورها نشان می دهدکه کلان شهرهای محدودی بخش عمده ای از جمعیت مناطق شهری و امکانات توسعه اقتصادی کشور را به خود جلب و جذب نمودند و چون زیر ساخت های آماده ای وجود نداشت لذا تبعات اقتصادی – اجتماعی ناخواسته فراوانی را بر نظام اجتماعی این کشورها تحمیل کرده است . زیرا در محیط شهر سازمان اجتماعی ، نوع احساسات ، ذهنیات و نظام معیشت با جوامع پیشین تفاوت اساسی پیدا می کند( گی روشه ، 1375 : 85  –  59).

کلان شهر مشهد ( دومین کلان شهر پس از تهران و بزرگترین کلان شهر مذهبی ) دو ویژگی و خصلت منحصر به فرد دارد که در سایر کلانشهرها چنین موقعیتی وجود ندارد . اولین ویژگی ممتاز آن وجود زیارتگاه هشتمین امام شیعیان حضرت امام رضا ( ع ) می باشد ویژگی عمده دیگر شهر مشهد همجواری و نزدیک بودن مرزهای آن با کشور افغانستان می باشد و از آنجا که عمدتاُ افاغنه در حاشیه شهر مشهد ساکن شده اند در وهله اول بیشترین تاثیر را بر ساکنین این مناطق به جا می گذارند که جای تامل و تعمق بیشتری دارد. ما در این تحقیق در صدد پاسخگویی به سوالات زیر می باشیم

1. اندازه جامعه ای که فرد در آن زندگی می کند چگونه و تا چه حدی بر شیوه زندگی ، روابط اجتماعی و شخصیت او تاثیر می گذارد ؟
2. روابط و ساختار اجتماعی مناطق حاشیه نشین چگونه است ؟
3. عوامل فردی و اجتماعی موثر در گرایش به انحرافات اجتماعی جوانان در مناطق حاشیه و مرکز کدامند؟
4. آیا بین ساخت اجتماعی – اقتصادی مناطق حاشیه نشین با گرایش به انحرافات اجتماعی و رفتاری جوانان ارتباطی وجود دارد ؟
5. آیا منشا و ریشه بروز انحرافات اجتماعی از مناطق حاشیه نشین سرچشمه می گیرد ؟
6. راهکارهای سازگاری هر چه بیشتر میان جمعیت حاشیه نشین و مرکز چه می باشد ؟

راهکارهای کاهش انحرافات اجتماعی و رفتاری جوانان در حاشیه شهر مشهد با توجه به ساخت اقتصادی – اجتماعی آن مناطق در مقایسه با متن چیست ؟

با طرح سوال های فوق,ابتدا لازم است به طور اجمالی به نظریه ها و نتایج تجربی حاصل از تحقیقات پیشین در زمینه گرایش جوانان به انحرافات اجتماعی با توجه به ساخت اقتصادی و اجتماعی درد و جامعه مرکز و حاشیه پرداخته شود .

چکیده

درکشورما جریان سریع شهرنشینی در20سال گذشته حاشیه نشینی واسکان غیررسمی رابه دنبال داشته واین پدیده درحال رشدمشکلات اجتماعی,اقتصادی,فرهنگی,امنیتی وزیست محیطی فراوانی رادراغلب کلان شهرهای ایران به وجودآورده است . مشهد پس ازتهران بزگترین کلان شهرکشوربوده و رشدسریع شهرنشینی رادرچندسال گذشته تجربه کرده است . بخش عمده این رشدبه حاشیه شهر مشهد اختصاص داردکه جمعیتی معادل 650 هزار نفر و وسعتی بیش از200کیلومترمربع راشامل می شود . شهرنشینی شتابان وادامه روندکنونی برنامه ریزی ها,جمعیت شهری بیشتریرادرآینده به سوی این منطقه شهری سوق داده ومشکلات شهری بیشتری به وجود خواهد آورد . مناطق حاشیه نشین این شهرکانون هزینه ها,کمبودها,نارضایتی ها,ناهنجاری های اجتماعی,روانی وفرهنگی ومسائل ضدامنیتی شده است وبدیهی است درآیندهای نه چندان دورودرصورت بی توجهی به آن سبب ناامن شدن شهرمشهدخواهدشد .

مادراین پژوهش قصدداریم درمطالعه مقایسه ای ساختار اقتصادی واجتماعی مناطق حاشیه ومرکزشهر

مشهددرگرایش جوانان به انحرافات اجتماعی رادرسال 1384موردبررسی قراردهیم .

متن سازمان اجتماعی,ارتباطات میان اعضاءراتعیین می کند. ساترلندبه جای اصطلاح ناهمامنگی میان ساخت اجتماعی,نسبیٌت ساخت اجتماعی راترجیح می دهد . کلووارد واوهلین معتقدندکه هنجارهای اجتماعی دوجنبه دارند . هنجارهامرزبین عمل درست ونادرست رامعلوم می کنند. فرصت های نابرابر

اساس فرضیه کلووارد واوهلین است وارتباط بین بزهکاران باسابقه ومبتدی های جوان رامهم می دانند.

نظریه آنومی مرتون موقعیت فردرااساسا از لحاظ فرصت های مجاز می نگرد . کلووارد واوهلین ازنظریه مرتون تفاوت فرصت دسترسی به راههای مجازوازنظریه شاو ومک گی انتقال فرهنگی وازنظریه ارتباطات مختلف ساترلندتفاوت دسترسی به راههای غیرمجازرامی گیرند .به نظرآنهانوع بزهکاری ومیزان دسترسی ساکنان به راههای غیرمجازراساخت اجتماعی تعیین می کند وارزشهای مناطق جرم خیزضدارزشهای جامعه به هنجاراست, شاو ومک گی نظام اجتماعی این مناطق را بی سازمان می نامند .

واژه های کلیدی: شهرنشینی,حاشیه نشینی,مرکزنشینی,کلان شهر,بی سازمانی اجتماعی,پیوندافتراقی,ساخت اقتصادی واجتماعی, انحرافات اجتماعی ,سرمایه اجتماعی .

مبانی وچارچوب نظری پژوهش

اصحاب مکتب جامعه شناسی شهری شیکاگو یعنی پارک ، برجس و مکنزی نخستین کسانی بودند که مواد اولیه جامعه شناسی جرایم شهری را وارد حوزه مطالعات اجتماعی کرده و اصول و روش هایی برای شناسایی , کشف و سرانجام کنترل آن پیشنهاد نموده اند . افزون بر این ها ، بررسی جرایم شهری در جامعه شناسی معاصر بیشتر کار آن دسته از جامعه شناسانی بوده که می خواسته اند از بعد ساختاری, بنیادی یا جهانی به موضوع بپردازند . در این زمینه پژوهش های جامعه شناسی گرانسنگی در سالهای اخیر انجام شده که در آنها مساله آسیب شناسی رفتاری شهرنشینان بعنوان تابعی از تحولات اجتماعی و اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است .

نظریه بی سازمانی اجتماعی بر تراکم جرایم در محیط هایی شهری تکیه دارد که هنجارها و قواعد زندگی عمومی در آنها از استواری و نهادینگی مورد انتظار بی بهره است. معمولاً مشخصات چنین محیط های شهری به ویژه در مناطق جرم خیز پیرامون شهرهای بزرگ یا شهرهای در حال رشد مورد استفاده قرار می گیرد که در آنها انبوه جمعیت بی شکل و ناهمگن و بی بهره از الگوهای مشروع و معتبر نظارتی آمادگی آن را می یابد که در سایه محرومیتهای موجود و نیز وسوسه های فرهنگ پرزرق و برق شهری احیاناً به شیوه های نامشروع و خلاف در جهت دستیابی به هدف های عالی تر زندگی متوسل شود.(هارالامبوس و هولبورن ، 1990 :347)

کلوآرد (1959) مفهوم ساختارفرصت رابا افزودن یک متغیر دیگر تحت عنوان «دستیابی به وسایل نامشروع» به متغیری که مرتون تحت عنوان «دستیابی به وسایل مشروع» مطرح کرده بود،توسعه می دهد و خاطرنشان می سازد که دستیابی به مولفه های یادگیری و فرصت از طریق هر قسم از وسایل چه مشروع و چه نامشروع جزیی از ساختارهای اجتماعی هستند. یکی دیگر از نظریات کلوآرد درباره

انحراف عبارت است از: ((اقشارمختلف فر صت های گوناگونی برای کسب نقش های انحرافی فراهم می آورند و این کار عمدتاً از طریق دستیابی به پاره فرهنگهای انحرافی و فرصت های به دست آمده برای ایفای چنین نقشهای اجتماعی انحرافی انجام می گیرد.)) (چارلز گروثرز، 172:1379-142).

– نظریه پیوند افتراقی که به مفاهیم گوناگون ترجمه شده ، ادوین ساترلند در این نظریه بر این نکته تاکید دارد که فرآیند یادگیری رفتار مجرمانه به وسیله دوستان فرد مجرم تعیین می شود . در پاسخ به این سوال که چگونه مردم ، هنجارها و ارزشها و رفتارهای انحرافی را یاد می گیرند ، ساترلند جواب داده که در اثر معاشرتی که با دیگران دارند . (پسر نوح با بدان بنشست / خاندان نبوتش گم شد) مهمترین نکات در رابطه با این نظریه این است که رفتار تبهکارانه ، مانند سایر رفتارها آموختنی است.فراگیری رفتار مجرمانه مستلزم یادگیری تکنیک ها و گرایش های مناسب برای ارتکاب جرم است. طول مدت و شدت تماس هادرتعیین تاثیراین پیوندها وارتکاب جرم هم اهمیت دارد. (ستوده : 146-142).

فرضیه های تحقیق

فرضیه کلی :

به نظر می رسد ساختار اجتماعی و اقتصادی حاشیه نشینی زمینه گرایش به انحرافات اجتماعی را افزایش می دهد.

فرضیه های جزئی :

هرچه دسترسی به فرصتهای انحرافی اقتصادی واجتماعی ویادگیری رفتارهای مجرمانه درجامعه حاشیه بیشتر, گرایش به انحرافات اجتماعی جوانان بیشتر. زمانی که در جامعه شرایطی به وجود آید که در آن جوانان فرصت های ناچیزی برای دسترسی به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی وا براز وجود داشته باشند ، خرده فرهنگ های انحرافی شدیدتر خود را نشان می دهد و چون تمام اعضای جامعه از دسترسی به فرصت های لازم برای کسب موفقیت برخوردار نیستند به گروههای معینی درداخل ساختاراجتماعی فشار بیشتری برای انحراف وارد می آید.

هرچه سرمایه اجتماعی درجامعه (حاشیه / مرکز)بیشتر,گرایش جوانان به انحرافات اجتماعی کمتر. کلمن سازمان اجتماعی را پدید آورنده سرمایه اجتماعی در نظر می گیرد ، ولی معتقد است که سرمایه اجتماعی با کارکردش تعریف می شود . به زعم وی سرمایه اجتماعی شیئی واحدی نیست بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند : هم آنها جنبه ای از ساخت اجتماعی هستند و کنش های معین افراد را در درون ساختار تسهیل می کنند . سرمایه اجتماعی مانند شکل های دیگر سرمایه مولد است ودستیابی به هدف های معین رادر نبودآن دست یافتنی نخواهد بود, امکان پذیرمی سازد (کلمن ، 1377 : 464) .

هرچه بی سازمانی اجتماعی درجامعه حاشیه بیشتر, گرایش به انحرافات اجتماعی جوانان بیشتر.جابه جایی زیاد جمعیت،فقر،عدم مالکیت ثبات درسکونت وتحرک دائمی ،ضعف همبستگی و کنترل اجتماعی از شکل گرفتن جامعه ای با ثبات جلوگیری می کند وبی سازمانی اجتماعی منتهی می شود.

خلاصه نتایج تحقیق

مطالعه بررسی های موجود درباره حاشیه نشینی جای خالی پیامدهای اجتماعی آن به خصوص انحرافات اجتماعی را بیشتر نمایان کرد . در این تحقیق به بررسی زمینه های گرایش جوانان به انحرافات اجتماعی در دو جامعه حاشبه و مرکز پرداخته و دیدگاه تئوریکی با تاکید بر نظریات جامعه شناسی در خصوص حاشیه نشینی  و انحرافات اجتماعی شکل گرفته که بر اساس آن سوالات و فرضیاتی را مطرح کردیم و با توجه به محل سکونت جوانان در شهر مشهد ، به مقایسه آن در دو جامعه حاشیه و مرکز پرداختیم .

سوال کلی در این پژوهش عبارت بود از اینکه :

آیاساخت اقتصادی واجتماعی جامعه حاشیه ومرکزدرگرایش به انحرافات اجتماعی جوانان تاثیری دارد؟

راهکارهای راهبردی واجرایی پیشنهادی

اینک باتوجه به مطالب مذکور ، مطالعات نظری و پژوهش آماری مورد نظر و نتایج حاصله پیشنهاداتی در دو مورد جداگانه پژوهشی و اجرایی ارائه می گردید .

پژوهشی :

با توجه به روند رو به رشد شهرها و مسایل شهری یکی از پیامدهای کلان شهرها , معضل حاشیه نشینی وزمینه گرایش به انحرافات اجتماعی در جامعه در حال توسعه ایران می باشد و چون بحث حاشیه نشینی و انحرافات اجتماعی متاثر از ویژگیهای موقعیتی و مکانی (فرهنگی ، اجتماعی واقتصادی) است بنابراین در صورتی جنبه عملکردی و کارکردی خواهند داشت که بجای پرداختن به مقوله ای کلی در این خصوص به یک تحقیق منطقه ای پرداخته شود . همچنین اگر سه سطح تحلیلی خرد,میانه وکلان را در این پژوهش ها مد نظر قرار دهیم . بنابراین با در کنار هم قرار دادن پژوهشهای متعددی که هر یک سطحی متفاوت را در نظر داشته اند به نتایجی جامع خواهیم رسید .

به این ترتیب پیشنهادمیگرددکه مطالعات زیربرای دستیابی به اطلاعات وواقعِیتهای موجودصورت گیرد.

• بررسی ومطالعه وسیع با هدف شناسایی حاشیه نشین هاو ویژگیهای منطقه ای آنان .
• بررسی ومطالعه جامع باهدف شناسایی انحرافات وآسیبهای اجتماعی جوامع حاشیه نشین انجام گیرد
• مطالعاتی در خصوص رابطه بین حاشیه نشینی وانحرافات اجتماعی در مناطق مختلف صورت گیرد .

اجرایی :

در راستای پیشنهادات اجرایی میتوان به موارد ذیل اشاره داشت :

• الف) توصیه می شود که شهرداری ها در حوزه نفوذ خود ، طرح راهبردی سکونتگاه های موجود (اعم از خود انگیخته و برنامه ریزی شده) را تدارک دیده تا بتوان در دل این طرح وضعیت سکونتگاهی و مدیریت اجرایی آنها را روشن کرده و چگونگی اقدامات اجرایی در مقیاس های متفاوت را تبیین کرد .
• ب) تشکیل نهادی که بتواند نمایندگی محله حاشیه نشین را بر عهده داشته باشد (نهادی متشکل از راهبران محلی ، زنان و جوانان) برای پذیرفتن مسئولیت تصمیم گیری ، مشورت ، اجرا و آموزش .
• ج) توصیه می شود تشکیل شورایارها و یا شورای محلی در مناطق حاشیه نشین در دستور کار قرار گیرد و مقدم بر تشکیل و سازماندهی نهادهایی غیر دولتی باشد .
• د) توصیه می شود با توجه به امر مشارکت و برای تحقق آن ، موارد زیر در مناطق حاشیه نشین مد نظر قرار گیرد : ایجاد حس تعلق به مکان ، ایجاد امنیت خاطر و اطمینان به تصمیم گیری ها ، ایجاد تعلق خاطر به موضوع شناسایی رهبران محلی ، به رسمیت شناخته شدن از سوی نهادهای رسمی و قانونی ، مشروعیت بخشیدن به تصمیمات رهبران محلی ، توجیه پذیر شدن روانی ، اجتماعی ، اخلاقی ، مالی و … امر مورد مداخله .

فارسی

1. بیرو ، آلن (1366) . فرهنگ علوم اجتماعی ، ترجمه باقر سارو خانی . تهران : انتشارات میهان .
2. توسلی ، غلامعباس  (1374) . جامعه شناسی شهری . تهران : انتشارات دانشگاه پیام نور .
3. توسلی ، غلامعباس  (1383) . نظریه های جامعه شناسی . تهران : انتشارت سمت . چاپ دوازدهم
4. زیتلین ، ایرونیگ ام و دیگران  (1373) . آینده بنیانگذاران جامعه شناسی ، ترجمه غلامعباس توسلی . تهران : نشر قومس .
5. سارو خانی ، باقر  (1370) . دائره المعارف علوم اجتماعی . تهران : انتشارات کیهان .
6. سخاوت ، جعفر (1374) . جامعه شناسی انحرافات اجتماعی.تهران : انتشارات دانشگاه پیام نور .
7. سیف اللهی. سیف الله (1373).مبانی جامعه شناسی (اصول و مسائل اجتماعی).تهران : نشر ایران
8. سیف اللهی, سیف اللٌه (1381) . جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران(مجموعه مقالات ونظرها) تهران: موسسه انتشارات جامعه پژوهان سینا .
9. شکویی ، حسین .(1355) . حاشیه نشینان شهری . تبریز : موسسه تحقیقات و علوم انسانی دانشگاه تبریز .
10. کوئن ، بروس  (1383) . مبانی جامعه شناسی . ترجمه واقتباس غلامعباس توسلی ورضافاضل تهران : انتشارات سمت . چاپ چهاردهم .
11. کوزر ، لوئیس  (1377) . زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی ، ترجمه محسن ثلاثی . تهران : انتشارات علمی . چاپ هفتم .
12. کلمن ، جیمز  (1377) . بنیادهای نظریه اجتماعی ، ترجمه منوچهر صبوری . تهران : نشر نی . چاپ اول .
13. گیلبرت . آ . وگاگلر . ژ . (1375) . شهرنشینی در جهان سوم ، ترجمه ناصر کریمی . تهران : شهرداری تهران .
14. وبر ، ماکس  (1369) . شهر در گذر زمان ، ترجمه شیوار (منصوره) کاویانی . تهران : شرکت سهامی انتشار .
15. هاروی ، دیوید . (1376) . عدالت اجتماعی و شهر ، ترجمه فرخ حسامیان و دیگران . تهران : شرکت پردازش .
16. پیران ، پرویز . (1374) . آلونک نشینی در ایران . اطلاعات سیاسی ، اقتصادی شماره های 88 – 78 ،92 – 91 و 96 – 95 . تهران .
17. زیمل ، جورج (1372) . « کلان شهر و حیات و ذهنی » ، ترجمه یوسف اباذری ، نامه علوم اجتماعی . دوره جدید ، جلد دوم . شماره 3 .
18. موسوی ، سید یعقوب (1378) . « تبیین نظری و جامعه شناختی جرایم شهری » . تهران : مجله اطلاعات سیاسی – اقتصادی ، سال سیزدهم . شماره یازدهم و دوازدهم .
19. مدیریت طرح ساماندهی حاشیه شهر مشهد . (1380) حاشیه شهر مشهد در یک نگاه . مشهد : شهرداری

انگلیسی

1. Gillbert and Gugler .(1991) . Cities , Poverty and development ; second Edition ; Oxford Univesity .
2. Hardoy , J.E. and Serrerthwaite David . (1995). Squatter citizen Eearthscan  pub L.t.d. London .
3. Mellor J.R.(1977). Urbon sociology in Urbanized society ; London  .
4. Hall, p.gu.pfeiffer (2000).Urban Future 21.London:Eg Fn spon. PP.124_130
5. Waimsley,D.(1987).Urban Living:The Individual in the City.u.s:Longman,John Wily .
6. Sutherland , E.,H.‘Theory of Differential Association’, in Rose Gillombardo (ed) . Juvenile Delinquency : A Book of Readings. NEW YORK : Wiley, 1982 .
7. Ley,D.(1983).A social Geography of the City.New York Harper& Row