منظومه شمسی

درباره چگونگی بوجود آمده سیاره‌ها نظریه‌های گوناگونی وجود دارد بعضی از دانشمندان عقیده دارند که همه سیاره‌های منظومه شمسی بین 5 تا 6 هزار میلیون سال پیش پدید آمده‌اند در آن زمان خورشید هنوز ستاره جوانی بود یعنی مدت زیادی از پدید آمدن خود خورشید نمی‌گذشت.

خورشید به هنگام حرکت در فضا از میان ابرهای بسیار بزرگی از گاز و غبار عبور کرد. نیروی جاذبه خورشید قسمتی از این گازها و ذره‌های غبار را به سوی خود کشید به این ترتیب دایره‌ای از ذرات کوچک و گاز در اطراف خورشید جمع شد. این دایره به دور خورشید می‌چرخید کم کم ذره‌ها یکدیگر را جذب کردند و به هم پیوستند از این پیوستن، توده‌های کوچکی از غبار و گاز پدید آمد. این توده‌ها، که هم چنان گرد خورشید می‌چرخیدند هنوز بسیار کوچک بودند، اما رفته رفته بزرگتر می‌شدند. هر چه این توده‌ها بزرگتر می‌گشتند، نیروی جاذبه آنها هم بیشتر می‌شد و گرد و غبار بیشتری را به سوی خود می‌کشید.

پس از گذشت چند هزار سال، 9 سیاره بزرگ و چندین سیاره کوچک به وجود آمد که همه به دور خورشید می‌چرخیدند به این ترتیب، منظومه شمسی پدید آمد.

نام تمام سیارات منظومه شمسی به جز یکی، از اسامی خدایان و الهه‌های افسانه‌های روم و یونان گرفته شده است برای مثال نام بزرگترین سیاره، ژوپیتر (مشتری) ، نام یونانی خدای خدایان است. استثنای این نامها نام سیاره ما زمین است. علت آن نیز این است که در قدیم می‌پنداشتند که تمامی سیارات همانند خدایان در بهشت قرار دارند و زمین زیر آنها است.

زهره با تمام سیاره‌های دیگر تفاوت دارد. دور تا دور «زهره» نوعی جو وجود دارد. این جو پر است از ابرهای فشرده آنچه ما با تلسکوپ می‌بینیم، همین ابرها هستند. در حقیقت سطح واقعی کره زهره را اصلاً نمی‌توان دید. پوشش ابر مانندی که دور زهره را گرفته هر چه بیشتر نور خورشید را منعکس می‌کند برای همین است که زهره درخشان ترین سیاره به نظر می‌رسد.

اگر پس از غروب خورشید به مغرب آسمان نگاه کنید، ستاره درخشانی را می‌بینید. آنچه می‌بینید به راستی ستاره نیست و از خود نور ندارد این همان سیاره زهره است که نور خورشید را به سوی زمین باز می‌تاباند. پیش از طلوع خورشید هم می‌توان زهره را در طرف شرق آسمان دید. به همین دلیل آن را ستاره صبح هم نامیده‌اند.

فشار جو و دما در کره زهره آنقدر زیاد است که اگر انسانی پا به آنجا می‌گذاشت، در دم خرد می‌شد و می‌سوخت.

ستاره صبحگاهی ـ ستاره شامگاهی :

زهره پرنورترین سیاره در میان ستارگان و سیارات آسمان است. فقط خورشید و ماه از آن پر نورترند. بر خلاف بسیاری از سیارات، زهره در آسمان هرگز از خورشید فاصله چندانی نمی‌گیرد، و از این رو فقط پیش از طلوع یا پس از غروب آفتاب دیده می‌شود. هنگامی که در شرق خورشید قرار می‌گیرد، همچون جواهر در آسمان شامگاهی می‌درخشد و به ستاره شامگاهی موسوم است. هنگامی که در غرب خورشید است، پیش از سپیده‌دم می‌درخشد و ستاره صبحگاهی نامیده می‌شود.

در دوران کهن ستاره صبحگاهی و ستاره شامگاهی را دو ستاره متفاوت می‌پنداشتند، حتی آنها را به نامهای متفاوتی موسوم کردند، پیش از آنکه توجه کنند که این دو «ستاره» هیچ گاه در یک زمان در آسمان دیده نمی‌شوند[1]. امروزه ما می‌دانیم که آنها یک سیاره هستند نه دو سیاره.

این جرم آسمانی به سبب درخشش دلپذیرش به نام ونوس، الهه زیبای عشق موسوم شد.

مطالعه زهره :

بابلی‌ها در گذشته متوجه حرکت زهره در آسمان شده بودند و به حرکت سایر سیارات در آسمان نیز متوجه داشتند. این توجه سبب پیشرفت علم ستاره‌شناسی و ریاضیات شد. بطلمیوس، ستاره شناس یونانی، محل زهره و سایر سیارات را در تمام اوقات مشخص کرد. تنها خطای اولین بود که زمین را مرکز منظومه شمسی قرار داد و معتقد بود که خورشید و سیارات دیگر به گرد زمین می‌گردند.

گالیلئو گالیله، ستاره شناسی ایتالیایی، نخستین کسی بود که برای اجسام در آسمان از تلسکوپ استفاده کرد. در سال 1610، زهره را مورد مطالعه قرار داد و متوجه شد که این سیاره، مانند قمر زمین، دارای هاله است: گاه به صورت قرص کامل است، زمانی نیمی از آن روشن است و زمانی دیگر به صورت هلال دیده می‌شود. بر اساس نظریه قدیمی که همه چیز به گرد زمین می‌گردد، لازم بود که زهره همیشه به یک حالت دیده شود. این واقعیت که زهره تغییر حالت می‌داد به اثبات این قضیه کمک کرد که سیارات و از جمله زمین بدور خورشید می‌گردند[2].

اقیانوسی از ابر :

هنگامی که زهره و زمین در یک سوی خورشید قرار می‌گیرند، فاصله زهره تا زمین به 38 میلیون کیلومتر می‌رسد. این فاصله به جز ماه، کمترین فاصله یک جرم بزرگ دیگر با زمین است[3].

در سال 1761 رویداد نادری موسوم به عبور خورشید رخ داد و آن عبور زهره از برابر صفحه کامل خورشید بود.

با رصد عبور زهره از برابر صفحه خورشید، ستاره‌شناسان توانستند پی ببرند که جو زهره ابری است.

هنگامی که زهره را از درون تلسکوپ مشاهده می‌کنیم فقط ابرهای زرد رنگی می‌بینیم. این ابرها ضخیم سالهای بسیار مانع آن شد که اخترشناسان بتوانند سطح زهره را مورد مطالعه قرار دهند، با وجود آنکه زهره نزدیکترین سیاره به زمین است[4].

زهره خواهر زمین است ؟

این واقعیت که زهره دارای لایه ضخیمی از ابر است در ذهن کسان بسیاری این فکر را به وجود آورده که باید آب فراوانی در سطح آن وجود داشته باشد. زهره از زمین به خورشید نزدیکتر است. با وجود آنکه این نزدیکتر بودن سبب می شود که زهره حرارت خورشید را بیشتر از زمین جذب کند، دانشمندان بر این تصور بودند که ابرهای زهره احتمالاً نور خورشید را منعکس می‌کنند و مانع زیاد گرم شدن سطح آن می‌شوند. برخی از دانشمندان و بسیاری از نویسندگان داستانهای علمی ـ تخیلی، مریخ را سیاره‌ای پیر، یعنی صورتی از زمین در آینده دور، تصویر می‌کردند. آنان زهره را نیز سیاره‌ای جوان می‌دانستتند و آن را بیشتر متشابه زمین در دوران پیش از تاریخ و در عصر دایناسورها تصور می‌کردند. آنان زهره را دنیایی گرمسیر با اقیانوسهایی گرم و حیات جانوری و گیاهی فراوان تصویر می‌کردند. چون زهره تقریباً هم اندازه زمین است بسیاری از مردم آن را خواهر توام زمین می‌دانستند[5].

دمای زهره گرمتر از آن که تحمل‌ پذیر باشد:

در دهه 1950 اخترشناسان علاوه بر امواج کوچکی که به صورت نور آنها را مشاهده می‌کنمی، مطالعه انواع دیگر تابشها را آغاز کردند. همه اجسام تابشهایی از خود گسیل می‌کنند. پرتوهای ایکس، امواج رادیویی : ماورای بنفش ، مادون قرمز و نور معمولی . ما نمی‌توانیم بسیاری از این تابشها را ببینیم، ولی می‌توانیم به کمک ابزارهای دقیق آنها را ردیابی کنیم. علاوه بر این، اجسامی که دماهای متفاوتی دارند تابشهای مختلفی از خود گسیل می‌کنند. بنابر این اخترشناسان با تعیین نوع تابش یک جسم و مقدار آن می‌توانند دمای آن جسم را تعیین کنند.

در سال 1956 اخترشناسان تابش گسیل شده از زهره را ردیابی کردند. آنان ثبت کردند که زهره بسیار گرم است، گرمتر از آب جوش. سپس اخترشناسان دریافتند که راس ابرهای زهره نیز گرم است ولی هنوز نمی‌توانستند دمای سطح سیاره را تعیین کنند[6].

 دوقلوی زمین یا خطایی در تعیین هویت :

کاوشگرها همگی یک چیز را مشخص کرده‌اند، زهره خواهر دو قلوی زمین نیست. زهره بجز اندازه‌اش، از سایر جهات با زمین متفاوت است. زهره به حدی داغ است که نمی‌تواند اقیانوسی از آب یا صورتهایی از حیات بدان صورت که در زمین موجود است در آن وجود داشته باشد. سطح آن کاملاً خشک و بایر است.

جو زهره نیز کاملاً با جو زمین فرق دارد، در واقع تقریباً از هر لحاظ با جو زمین فرق دارد. هوای زهره از 98 درصد دی اکسید کربن (گاز کربنیک) و کمی نیتروژن (ازت)  تشکیل شده است. هوای زمین شامل 78 درصد نیتروژن، 21 درصد اکسیژن و کمتر از یک دهم درصد دی‌اکسید کربن است.

با معیارهای زمینی، زهره دارای هوای غریبی است. نوری که از ابرهای زهره رد می‌شود یک ششم نور سطح زمین است، بنابراین سطح زهره همواره تیره است. فشار جو زهره هشتاد و هشت برابر فشار جو زمین است. رعد و برقی دایمی در ابرهای آن صورت می‌گیرد. باران اسیدی از آسمان می‌بارد ولی هرگز به زمین نمی‌رسد. گرمای سوزان، قطره‌های باران را قبل از رسیدن به زمین تبخیر می کند.

قمرهای مریخ :

مریخ دارای دو قمر کوچک به نام فوبوس و دیموس است. آنها کره‌های بزرگی مانند ماه ما نیستند، بلکه قمرهای اسیر شده‌ای هستند که هنگام عبور از مجاورت مریخ بر اثر نیروی جاذبه آن به مدار سیاره کشیده شده‌اند. فوبوس و دیموس از زمین همچون دو نقطه نورانی ضعیف دیده می‌شوند، ولی کاوشگرها آنها را واضحتر نشان می‌دهند، شکل آنها شبیه سیب‌زمینی است و از دهانه‌های متعدد پوشیده شده‌اند. حداکثر قطر فوبوس 27 کیلومتر و قطر دیموس فقط 16 کیلومتر است. این دو قمر کوچک به علت کوچکی و نزدیک بودن به مریخ تا سال 1877 کشف نشده بودند. قمرهای مریخ خیلی دورتر ولی بزرگتر از مشتری و زحل کشف شدند.

کشف پلوتن :

در سال 1894 در آریزونهای آمریکا اخترشناسی به نام «پرسیوال لاول» رصدخانه‌ای موسوم به رصدخانه‌ی لاول ساخت. وی در آن رصدخانه به جستجو سیاره‌ای جدید پرداخت. او محاسبه می‌کرد که آن سیاره کجا باید باشد که نیروی جاذبه‌اش بتواند در اورانوس و نپتون اثر گذارد، ولی او بدون آنکه بتواند آن سیاره را بیابد در سال 1976 درگذشت.

جوانی به نام کلایدتومبو کارلاول را در رصدخانه‌ای که او بنا کرده بود دنبال کرد. تومبو در شب‌های مختلف از بخش خاصی از اسمان عکس‌هایی گرفت. او وسیله‌ای داشت که عکس‌ها را یکی پس از دیگری به سرعت نشان می‌داد.باید توجه داشت که ستارگان همواره باشند ولی، اگر سیاره وجود می‌داشت محل آن در عکس‌ها می‌بایست تغییر می کند.

مرگ ستارگان دنباله‌دار :

هر بار که ستاره دنباله‌داری به دور خورشید می‌گردد مقداری از یخ آن بخار می‌شود به صورت غبار از ابر دنباله‌ در می‌آید. این مقدار یخ بخار شده هرگز به ستاره دنباله‌دار بر نمی‌گردند. ستاره دنباله‌دار طی سالها کوچک می‌شود و پس از چند صد یا هزار بار گردش به دور خورشید تمام یخ موجود در آن از بین می‌رفت. هسته صخره باقی مانده ممکن است به صورت یک شهابواره به حرکت خود در فضا ادامه دهد. اگر ستاره دنباله‌دار هستند صخره‌ای نداشته باشد کاملاً از بین می‌رود و جز ابری از غبار چیزی از خود باقی نمی‌گذارد.

اخترشناسان خرد شدن و از بین رفتن ستاره دنباله‌دار را مشاهده  کرده‌اند. هنگامی که ستاره دنباله‌داری خرد می‌شود دیگر در زمان معهود با زمین ملاقات نمی‌کند زیرا مرده است.

[1] زهره رازی سر به مهر ـ آسیموف ـ غفاری ـ ص 9
[2] زهره رازی سر به مهر ـ آسیموف ـ غفاری ـ ص 9
[3] زهره رازی سر به مهر ـ آسیموف ـ غفاری ـ ص 11
[4] زهره رازی سر به مهر ـ آسیموف ـ غفاری ـ ص 11
[5] زهره رازی سر به مهر ـ آسیموف ـ غفاری ـ ص 12
[6] زهره رازی سر به مهر ـ آسیموف ـ غفاری ـ ص 15

1. همسایگان زمین – سمیعی- 69 – پرچم
2. جهان – آردلی – دزفولی – 74 – افق
3. خورشید – آسیموف – غفاری – 75 – فرهنگ اسلامی
4. زهره – آسیموف – غفاری – 75 – فرهنگ اسلامی
5. زمین – آسیموف – غفاری – 75 – فرهنگ اسلامی
6. مریخ – آسیموف – غفاری – 75 – فرهنگ اسلامی
7. مشتری – آسیموف – غفاری – 75 – فرهنگ اسلامی
8. پلوتن – آسیموف – غفاری – 75 – فرهنگ اسلامی
9. شهاب سنگهای ستاره‌های دنباله‌دار – آسیموف – غفاری – 76 – فرهنگ اسلامی