فضای شهری و تعابیر مرتبط

مطرح کردن و پرداخت به این بحث از آن جهت اهمیت دارد که کمترین حاصل آن می‌تواند به عنوان عامل تفاهم متقابل عمل کند که با ارجاع مطالعه به مباحث ذیربط در این جا فقط به برخی نکات مرتبط با فضا، فضای شهری، طراحی شهری و معماری اشاره می‌شود. باید توجه کرد که واژه یا مفهوم فضا به عنوان تعبیری که در شهرسازی و معماری مورد استفاده قرار می‌گیرد، تعبیری متاخر است و متعادل که در زبان فارسی و نزد حکمای ایرانی واژه‌ی مکان بوده است (مراجعه کنید به نقی‌زاده و امین‌زاده، 1383 و سجادی، 13719

به همین ترتیب می‌توان برای سایر تعابیر مرتبط با شهر مثل فضای شهری، شهر، شهروند، مسکن و زندگی شهری نیز صبغه و معنایی ایرانی معرفی کرد. (نقی‌زاده، 1381، الف)

ممکن است اطلاق فضا به آن دسته از مکان‌هایی در شهر که ارزش فضایی گذشته‌ی خویش را به  کلی از دست داده باشند نفی شود. (توسلی و بنیادی، 1371، ص 41) و در واقع فضا به مکان‌ها و محدوده‌هایی از شهر اطلاق می‌شود که واجد ارزش باشند. در این صورت اولا مکان‌های فراوانی (به خصوص در شهرهای جدید) فاقد شرایط لازم برای فضا نامیده شدن هستند، و ثانیا بحث تعریف ارزش‌ها موضوعی است که باید به آن پرداخته شود. به این ترتیب شاید بهتر باشد که [با اندکی تسامح] فضا مفهومی خنثی تلقی شود که ارزش‌های ادراکی و فرهنگی و معنوی و هویتی آن، مقام و منزلتش را به عنوان صفت وی (مطلوبیت، معنویت، انسانی بودن، هویت داشتن، کیفی بودن و امثالهم) تعیین کند. (رک نقی‌زاده و امین‌زاده، 1383)

بین النهرین:

ساختار کلی :

شهر در هر دو تمدن بین النهرین و حکومت های ماد و هخامنش به  دو بخش اصلی تقسیم می شود که هر یک جزئیاتی متفاوت از دیدگاه توده و فضا و عملکرد و هویت دارند.

شهر محل اسکان و فعالیت سایر اقشار جامعه است. توده و فضا در آن به سبکی طراحی نشده واندام وار نظم یافته اند. شکلی مشابه  شبکه ای شطرنجی اما ارگانیک با تاکید بر توده . توده و فضا در شهر بین النهرین فقط در تمنوس هویت دارند در سایر نقاط شهر فقط توده به مفهوم منطقه مسکونی با هویت است. و فضا به عنوان مکانی برا ی اجتماع و فعالیت های جمعی و مبادلات اجتماعی وجود ندارد. به طوری که فضاها فقط به معابر خلاصه می شوند و به گفته ی وایت هاوس در کتاب نخستین شهر ممکن است در داخل بافت و باروی شهر فضاهای باز باشد و در آن جا چشممان به چهار پایان در حال چرا بیفتد.

توده در شهر سومری طبقات دارد . حتی از نظر ارتفاع نیز مقر پادشاه در محلی مرتفع قرار دارد. از ساختمان های مرکز شهر خیابان هایی به سمت دروازه بوده که  خانه بزرگان در حاشیه آن قرار دارد که می تواند این گونه باشد که منزل بزرگان به فضایی منتهی می شده که دسترسی به کاخ را داشته اما پشت آن در فضایی متراکم بسته و خفه با کوچه هایی کم عرض و کثیف منزل افراد عادی است.

سبک پارسی:

ساختار کلی:

محدوده ی مشابه تمنوس در حکومت های ماد و هخامنش محدوده ای محصور بوده که در ارتفاع قرار دارد دارای ساختاری کاملا منظم بوده که به صورت توده ای می نماید که فضاها از دل  آن بیرون کشیده شده اند مانند ساختمان پادشاهی تمنوس فضای ارگ به اندرونی( توده) و بیرونی( فضا) تقسیم می شده است. جایگذاری عناصر داخل اندرونی کاملا حساب شده بوده و هر یک با دیواری از بخش مشابه جدا می شده و فضایی میان آن ها نبوده است. وسط فضای باز دژ حکومتی آتش می افروختند که محافظ پادشاه و حکومت باشد. ساختمتن و نظام کالبدی در این دو بخش با یکدیگر متفاوت است گویی مکان و عملکرد بخش حکومتی _ مذهبی ماد ها و هخامنشیان بر گرفته از بین النهرین است اما در طراحی آن شهرسازی حساب شده لحاظ شده که شکل آن در حکومت ها ی ماد وهخامنش به یک محدوده که کاملا توده است و در میان آن می توان با طزاحی از پیش طراحی شده فضاهای محصور در دل توده را دید، مبدل ساخته. ولی در بین النهرین به محیطی که فضا بر توده غالب بوه و توده ها به شکل لکه هایی تقریبا بدون ارتباط منطقی با یکدیگر قرار داده شده اند و فقط این محدوده را ازسایر محدوده ی شهر متمایز می کند تبدیل شده است.

شار میانی:  محل سکونت خانواده ی پادشاه و نزدیکان فرماندهان است که همانند دژ حکومتی طراحی شده است اما فقط شطرنجی بوده و نظم آن طراحی شده و فضای بازی برایش در نظر گرفته نشده و معابر تنها فضاهای باز شار میانی شهر پارسی اند. عامل ارتباط دهنده ی شار بیرونی با دژ حکومتی است به عنوان مثال ساختمان E در پاسارگاد با ارتفاع 20 متر از سطح زمین توانسته رابطه ی منطقی و صحیحی از نظر حجم شناسی و تناسبات مربوط بدان فراهم آورد.

شار بیرونی: این منطقه همانند منطقه ی خارج از تمنوس است و مخصوص اقشار دیگر و پایین دست جامعه و بدون هیچ نظمی ساخته شده که همانند بین النهرین فقط در آن توده تعریف می شود و فضای شهری با هدف مورد نظر در تعریفش در آن مشاهده نمی شود.

ساختار کلی شهر :

یونان :

سیمای هر شهر تجلی واقعی شیوه زندگی و بینش ساکنان آن است این را پروفسور آنتونی کرایز در کتاب شهرسازی یونان می نویسد .

شکل گیری توده و فضا در یونان ناشی از تفکر و استراتژی دموکرات مابانه آنان است . ساخت و بافت شطرنجی یونان باعث ایجاد محیطی با تقسیم منظم و حساب شده توده و فضا است که نظم و زیبایی خاصی را تداعی می کند . شیوه شهرسازی یونانیان علیرغم شبکه شطرنجی آن که نشان از مساوات دارد متفاوت است دراین شهرها لکه گذاری بر اساس فضاهاست هرچه باقی می ماند منزل مسکونی می شده و توده . یعنی فضایی داشته اند کاربری تخصیص می داده اند و سپس توده می گذارده اند . فضا هویت شهرهای یونانی است چرا که تفکر یونانیان محصوریت در فضا را بر نمی تابد . متضاد با آنچه در ایران داریم و زندگی اجتماعی را فقط در فضایی باز و بیرون خانه تعریف می کند . توده در تمدن یونان ساختمان مجلس را شامل می شود که آن هم پس از پیشرفت فن ساختمان سازی و آکروپلیس و بناهای مسکونی و تعدادی سالن سرپوشیده را شامل می شود که این سالن ها هم با ن تعریف فضای شهری سازگارند فقط سرپوشیده اند و توده محسوب می شوند .

پارسی _ هلنی :

این شهر در تقابل دو مفهوم شهر دولت و شهر قدرت قرار دارد . شهرهایی که در این دوره فقط توسعه یاغتند از طرفی تحت تاثیر ایدئولوژی دولت مدار شهرهای یونانی با تقسیم کار مواجه می شدند از طرفی با سازمان درهم آمیخته ی شهری روستایی اجدادشان . در این میان شار بیرونی به عنوان شهر به معنای محل سکونت افراد به ترکیبی از این دو بدل گشت .به گونه ای که مزارع داخل بافت مسکونی تحت تفکر یونانیان به توده ها و معابر نظم یافته در یک شبکه شرنجی تبدیل شد . شار بیرونی که در دوره پارسی در بردارنده مفاهم روستایی بود به مفاهیم شهری نزدیک ساخت روحیه ی دموکراتیک سردمداران شهر پارسی – هلنی سبب ایجاد مفهوم میدان و فضای شهری در میان بافت مسکونی گشت با این حا ل به علت کوتاهی دوره حکومت سلوکیان تغییرات موجود نهادینه نگردید .

ساختار کلی:

رم:

شهرسازی رم همانند شهرسازی یونان ساختاری حساب شده و با نظم شطرنجی دارد. همه ی اسکان های شهری پایدار چه کستراها و چه شهرهایی که از منشا خاص سرچشمه گرفته بودند و به طور همانند دارای طرح های استاندارد و سادگی و ساده ای بودند شهرها و توزیع توده و فضا در قلمرو پهناور رومیان ساختاری متفاوت دارد در بریتانیای مه آلود و مرطوب فضای شهری با مفهوم عملکردی در کالبد حمام ها ، معابد ، و تئاترهای سرپوشیده ی رمی تجلی می یابد و در روم فضای شهری تعداد متعدد فوروم ها _ استادیوم ها و میادین با مفهوم کالبدی فضا را تشکیل می دهند.

شهر ترکیبی است از توده و فضایی که با هم در آمیخته اند . شهر رومی شهری است که در آن فضا بر توده غالب است . فضا چه با مفهوم فوروم ها که با تعداد زیاد به شهر نمایی می دهند به گونه ای که توده ها در فضا معلق اند . شهرسازان رومی ابتدا فضای شهر را تعریف می کرده اند آن را به شبکه شطرنجی تقسیم می کرده اند سپس فضاهای با اهمیت و کاربری های اجتماعی را در آن جای گذاری می کردند سپس توده گذاری. در این میان توجه فراوان به فضای شهری و تخصیص زمین به آن باعث ایجاد توده هایی با تراکم بالا در حد 6 طبقه گشت .

سبک پارتی :

شهر پارتی چه با ریشه اشکانی ، چه با ریشه ساسانی شهری است طرح ریزی شده با طراحی شهرسازانه که در هر صورت چهار دروازه به چهار عالم دارد .

شهر مبنای باورهای دینی و متاثر از مقوله های جهان بینی ساخته می شود . شهر پارتی بافتی است درهم تنیده اما شطرنجی . با ورود بازار به شهر و به تبع آن ایجاد تبادلات ، فضای شهری رنگ می گیرد . داخل بافت شطرنجی و در دل آن فضاهایی مشاهده می شوند که مردم در آن فعالیت اجتماعی _ اقتصادی دارند حتی فضا دیگ محل بیان قدرت حاکم است . کنار دروازه ی شهری با کارکردی شبیه فوروم ها فضای وسیعی را ایجاد کرده اند اما این طو به نظر می رسد که هنوز با توجه به اهمیت توده در مقابل فضا نزد ایرانیان توده در زمین محکم شده و فضاها در آن معلق اند .

سبک تهران

اندیشه ی شرق و غرب در شهر این دوره نه تنها در تعادل یا تباین با یکدیگر نیستند بلکه در تضادند . اما برتری هنوز با تفکر شرقیست . توده و فضا در این دوره هیچ کدام معنای ثابت و جا افتاده ای ندارند و فقط یا ساختمان داریم یا فضا .

توده در شهر سبک یا الگوی تهران دیگر فقط مسجد و کاخ و مناطق مسکونی نیست توده اکنون غربی شده و به روز . تلگراف خانه است ، تئاتر و سینما ست، بانک است ، فرهنگسراست و چندین توده ی دیگر با عملکرد های گوناگون و جدید. تا جایی که هویت میدان که فضای شهری جدید و تازه احداث است را تغییر داده است . اما بازار کماکان ستون فقرات است اما بازاری که دیگر نه مبتنی بر تولیدات داخلی و قیصریه و … باشد بلکه بازاری است مصرفی که فقط می فروشد . به طور کلی سبک تهران هیچ تدبیر خاصی برای ایجاد هماهنگی میان توده و فضا نیندیشیده است .

• مقدمه ۱
• فضای شهری و تعابیر مرتبط ۱
• بین النهرین: ۲
• ساختار کلی : ۲
• سبک پارسی: ۲
• ساختار کلی: ۲
• منطقه ی مذهبی _ حکومتی: ۳
• بین النهرین: ۳
• سبک پارسی: ۴
• مسکن: ۵
• بین النهرین: ۵
• فضا: ۵
• بین النهرین: ۵
• سبک پارسی: ۶
• مصر: ۷
• یونان ۸
• سبک پارسی _ هلنی ۸
• ساختار کلی شهر : ۹
• یونان : ۹
• عناصر مذهبی ۱۰
• یونان : ۱۰
• پارسی – هلنی : ۱۰
• مناطق مسکونی : ۱۰
• یونان : ۱۰
• فضا ۱۱
• یونان : ۱۱
• روم ۱۲
• سبک پارتی ۱۲
• ساختار کلی: ۱۳
• رم: ۱۳
• سبک پارتی : ۱۳
• عناصر مذهبی : ۱۴
• روم : ۱۴
• پارتی : ۱۴
• مسکن: ۱۵
• روم: ۱۵
• فضای شهری ۱۵
• روم : ۱۵
• قرون وسطی ۱۸
• سبک خراسانی ۱۸
• ساختار کلی شهر ۱۸
• قرون وسطی ( شهر کلیسا ) ۱۸
• سبک خراسان ( شهر قدرت و شهر بازار ) : ۱۹
• عناصر مذهبی و حکومتی: ۲۰
• سبک خراسانی : ۲۱
• مناطق مسکونی : ۲۱
• قرون وسطی ۲۱
• سبک خراسانی : ۲۲
• فضا ۲۳
• قرون وسطی : ۲۳
• گوتیک ۲۶
• سبک رازی ۲۶
• گوتیک : ۲۶
• سبک رازی : ۲۷
• ساختار کلی : ( شهر دیوان ) ۲۷
• عنصر مذهبی و حکومتی : ۲۸
• مناطق مسکونی : ۲۸
• فضا : ۲۸
• رنسانس ۳۰
• سبک آذری ۳۰
• ساختار کلی شهر ۳۰
• رنسانس ۳۰
• سبک آذری ۳۱
• عناصر مذهبی ۳۱
• رنسانس ۳۱
• سبک آذری ۳۲
• مسکن: ۳۲
• رنسانس ۳۲
• سبک آذری ۳۲
• فضا ۳۳
• رنسانس ۳۳
• سبک آذری ۳۴
• باروک: ۳۴
• رنسانس و باروک ۳۶
• سبک اصفهان ۳۶
• ساختار کلی شهر : ۳۷
• سبک اصفهان ۳۷
• عناصر مذهبی و حکومتی : ۳۷
• مناطق مسکونی : ۳۸
• فضا : ۳۸
• انقلاب صنعتی ۳۹
• سبک تهران ۳۹
• صنعتی : ۳۹
• ساختار کلی ۳۹
• سبک تهران ۴۰
• عنصر مذهبی: ۴۱
• منازل مسکونی ۴۱
• صنعتی ۴۱
• فضا ۴۲
• منابع و ماخذ: ۴۴

منابع

1. کریر،راب(1383).«فضای شهری»،ترجمه خسرو هاشمی نژاد،نشر خاک،چاپ اول.
2. مشهدیزاده دهاقانی،ناصر(1383).«تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری در ایران»دانشگاه علم و صنعت ،چاپ پنجم .
3. وایت هاوس ،روس(1369).«نخستین شهر»،مهدی سحابی،نشر فضا،چاپ اول.
4. خیرآبادی،مسعود(1376).«شهرهای ایران»،حسین حاتمی نژاد و عزت الله مافی،نشر نیکا،مشهد ،چاپ اول.
5. سلطان زاده،حسین(1372).«فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران»،شهرداری تهران،تهران،چاپ اول.
6. سلطان زاده،حسین(1374).«نائین شهر هزاره های تاریخی»، دفتر پژوهش های فرهنگی،چاپ اول .
7. موریس،جیمز(1384).«تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی»،راضیه رضازاده،دانشگاه علم و صنعت،چاپ سوم.
8. حبیبی،سید محسن(1384).«از شار تا شهر »، دانشگاه تهران،چاپ ششم.
9. گیدئن،زیگفرید(1365).«فضا زمان و معماری»،انتشارات علمی و فرهنگی،چاپ سوم.
10. توسلی،محمود(1381).«ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک»،انتشارات پیام،چاپ اول.
11. مجلات هنر و مردم شماره های 152 و 156 .