عوامل توسعه پایدار شهری

پیچیدگی پایداری شهری :

اعلام این مطلب که ترسیم واقعیت ها و مشخصات ” شهرهای پایدار” واجد فوریتی انکار ناپذیر است سخنی بدیهی و تکراری است . با این همه هنوز مفاهیم ماهیت “شهر پایدار” و امکان پذیری آن مورد اختلاف وسیع متفکران در مقوله شهرسازی است . ارزیابی پایداری فرایندهای صنعتی و روشهای تولید انرژی در قیاس با پایداری شهرها مقوله های ساده ای بشمار می آیند، زیرا که یک شهر متشکل از مجموعه ای از نظامهای فیزیکی ، تاریخی ، اقتصادی و اجتماعی است . بهمین سبب برای ارزیابی پایداری شهری کلاف سردرگمی از انواع پیچیدگی ها را می باید شناخت و از یکدیگر جدا کرد. موضوع های زیر شاخص ترین پیچیدگی هایی است که پژوهشهای ناظر بر پایداری شهرها با آن روبرو هستند.

تعاریف مختلف واژه پایداری :

رایج ترین مفهوم توسعه پایدار همان است که در کنفرانس سران در شهر ریودوژانیرو به کار گرفته شد. طبق این مفهوم توسعه پایدار توسعه ای است که ضمن آن که به نیازهای کنونی پاسخگوست ، توانایی های نسلهای آینده را برای پاسخگویی به نیازها و خواسته هایشان به مخاطره نمی اندازد. با این حال “وینتر” مدعی است که اکنون بیش از 200 تعریف برای توسعه پایدار وجود دارد.(6 (

بدین سان اکنون مفهوم توسعه پایدار آنچنان در معرض تفسیرهای گوناگون قرار گرفته که فقدان چارچوبی محکم و عموم پذیرفتنی از دیدگاههای فلسفی و ماهوی ، مشکل اصلی کنونی در این زمینه است.(7)

گستره وسیع موضوع ها:

توسعه پایدار نگران تهی شدن کنونی کره زمین از منابع است ، لیکن تنها منابع طبیعی نیستند که در مخاطره قرار گرفته اند، بلکه کیفیتهای دیگر نظیر کیفیت چشم اندازها، میراث فرهنگی ، و آرامش و توانائی مناطق شهری برای زیست ایمن و سالم نیز در خطر نابودی است (8)

هدف گذاری برای توسعه پایدار، توجه یکجا به عوامل و مقوله های اجتماعی و اقتصادی همراه با موضوعات مرتبط با محیط زیست طبیعی گریز ناپذیر است ، زیرا که شرایط اجتماعی ناپایدار در نهایت می تواند به شرایط ناپایدار محیط زیست منجر شود. نیجکمپ (9) وپرلز(10) بر این اعتقادند که یک شهر ناپایدار را می توان از افت جمعیتی ، افت زیست محیطی ، ناکارآمدی نظام های انرژی رسانی ، کاهش فرصتهای اشتغال ، دفع و مهاجرت فعالیتهای صنعتی و خدماتی ، و عدم تعادل ترکیب اجتماعی – جمعیتی آن تشخیص داد لوت (11)نیز معتقد است که فقر و اختلاف طبقاتی ، و از دست دادن فرصتها و بی احترامی و رنجش خاطر، عدم اطمینان به آینده و تنشهای روانی ، از هم گسیختگی ها و ناهنجاری هایی که مردم یک شهر توانائی تحمل آن را دارند دارای محدوده خاصی است ، که گذر از آنها منجر به از بین رفتن رفتارها و هنجارهای درست و روحیه تحمل ناملایمات و بذل رحم و شفقت و هویت جمعی می شود.انجمن بین المللی ابتکارهای محلی محیط زیست (12) تعریفی جدید از توسعه پایدار برای استفاده دولتهای محلی فراهم آورده است . بنابراین تعریف ، “توسعه پایدار” خدمات زیست محیطی و اجتماعی و اقتصادی را برای همگان و بدون هرگونه تهدیدی برای ماندگاری و پایداری نظامهای طبیعی ، دست ساز، اجتماعی – شهری فراهم می کند.(13)

عدالت اجتماعی :

همانطور که توسعه برای موردی خاص جنبه ای پایدار و برای موردی دیگر واجد جنبه هائی از ناپایداری است ، همانطور هم توسعه می تواند برای بخشی از جمعیت پایداری و برای بخش دیگری ناپایداری بارمغان آورد. برای مثال ، ریس (17)نشان داده است که اثر یک مرکز خرید جدید واقع در خارج از شهر می تواند به ضرر طبقه محروم از خودروی شخصی و به نفع طبقه برخوردار و مرفه تر تمام شود، زیرا که افت کمی و کیفی مراکز خرید محلی و عدم قابلیت دسترسی آسان به فرصتهای جدید خرید می تواند منجر به افزایش هزینه و محدودیت حق انتخاب افراد فاقد خودروی شخصی )که عموم از طبقه کم درآمد می باشند( گردد. استرتون (18) هشدار می دهد که بهم پیوستگیها و تراکم بسیار در شهر می تواند پایانی برکیفیت برابری در شهرهای استرالیا که در آنها تخصیص اراضی برای دارا و ندار به طور نسبی یکسان است ، بحساب آید. استرتون تاکید می کند که اگر دولتهای محلی موفق شوند که تراکم بیشتری را بر شهرهای استرالیا تحمل کنند، این اقدام تاثیر چندانی بر وضعیت مساکن خانوارهای پردرآمد و متوسط نخواهد گذارد، زیرا که این خانوارها خواهند توانست مساکن ویلائی خود را حفظ کنند. تاثیر مهمتر این اقدام بر وضعیت مسکن کم درآمدترین خانوارها متجلی خواهد شد، زیرا که این خانوارها فضای اختصاصی خود را از دست خواهند داد.

انجمن دوستان زمین (20) برعدالت اجتماعی به عنوان یکی از چهار اصل توسعه پایدار تاکید می ورزند(19)و بسیاری افراد دیگر نیز از این نظریه طرفداری می کنند.(21) هر چند همه محققان درباره معنی و مفهوم عدالت اجتماعی نظری یکسان ندارند و بحثهای فراوانی در این زمینه در جریان است ، لکن عموم معتقدند که عدالت اجتماعی معطوف به سیاستهای توزیعی یا اجرائی است که نهایت جامعه را به سمت نوعی تعادل بین طبقات برخوردار و محروم از مواهب طبیعی سوق می دهد(22)تاکید برعدالت اجتماعی ، به لحاظ مشکلات مخاطره آمیزی که افزایش فاصله بین جمعیت برخوردار و غیربرخوردار از مزیتها، برای پایداری زیست محیطی بوجود می آورد، واجد اهمیت است . اکنون این واقعیتی عریان است که محرومیت و فقر از مهمترین عوامل تخریب محیط زیست و تهی سازی منابع طبیعی اند.(23).

تفاوت بین سطوح توسعه پایدار:

پایداری یک شهر در سطوح مختلف – از محدوده یک خیابان تا پهنه یک محله و یا کل شهر – قابل بررسی است .طبق نظر ناس “آثار مصرف منابع و آلودگیهای یک شهر تنها به روستاهای اطراف آن محدود نمی شود، زیرا متابولیسم شهرها به گونه ای است که آثار مهمی را بر محیط زیست جهانی بجای می گذارد(24)” از اینرو ممکن است تضادهائی بین پایداری در سطوح مختلف ، یا بین هدفهای راهبردی و محلی وجود داشته باشد.(25) لوینز معتقد است که “هیچ مکانی نباید برپایه مشخصات مطلق آن ارزیابی شود و برای مثال تنها با ضوابط سطح ملی مقایسه گردد، بلکه هر مکان باید در متن شهر مربوط و در ارتباط با گونه های زیستی آن و چگونگی دسترسیهای جمعیت محلی به آنها مورد ارزیابی قرار گیرد.” علاوه براین ، اقداماتی که برای “پایداری ” محلی خاص طراحی و به اجرا گذارده می شود، آثاری منفی در محلی دیگر بجای می گذارد. بنابراین ارزیابیهای ناظر برپایداری شهری نه تنها باید آثار اقدامات مربوط را بر پهنه شهر و بیشتر از دیدگاههای راهبردی بسنجد، بلکه آثار ناشی از هر اقدام باید در محدوده منطقه و در بعد جهانی نیز سنجیده شود.

آزمون ادعای پایداری :

توجه و علاقمندی به توسعه پایدار ابعادی بسیار گسترده پیدا کرده است به طوری که طرفداران پژوهش و تحقیق در باب آن ، طیف وسیعی از موسسات آموزشی ، دولتهای سطوح ملی و محلی ، نهادهای سیاسی سطوح بین المللی ، سازمانهای جهانی ، موسسات تحقیقاتی ، و جوامع محلی را در برمی گیرد.

هرچند بخش بزرگی از تحقیقاتی که درباره توسعه پایدار انجام می گیرد، رابطه مستقیمی با موضوع شهر پرتراکم ندارد، لکن نتایج برخی از این تحقیقات دربرگیرنده آثاری ضمنی برای اندیشه شهر پرتراکم است . موضوعات مورد بررسی از طیفی بسیار گسترده برخوردارند و شامل مواردی از قبیل : پایداری در سطوح جهانی ، اکولوژی ، سبزسازی اقتصاد و فعالیتهای تجاری ، کشاورزی و جنگلداری پایدار، جهانگردی پایدار، سبزسازی قوانین زیست محیطی ، پایداری در صنایع انرژی ، و موضوعات ناظر بر اقتصاد سیاسی می گردد. گرچه ممکن است در نگاه اول بین این گونه تحقیقات و اندیشه شهر پرتراکم رابطه نزدیکی دیده و احساس نشود، لکن به سبب آثاری که فرمهای شهری بر موضوعات تحقیقاتی یاد شده بجای می گذارند و در عین حال به لحاظ کمکی که این تحقیقات به شفاف سازی اندیشه شهر پرتراکم می کنند، توجه به نتایج آنها واجد اهمیت است .

از سوی دیگر برخی مطالعات در دست انجام درباره توسعه پایدار رابطه ای نزدیکتر با مسائل شهری دارند. در این مطالعات مسائلی از قبیل : توسعه پایدار از طریق برنامه ریزی کاربری زمین ، ساختمانهای پایدار، انرژی و فرمهای شهری ، حمل و نقل پایدار، پراکنش آلودگیها و فرمهای شهری ، و البته تراکم در دستیابی به پایداری ، مطرح است . اغلب مطالعات یادشده همچنان در مرحله نظری قرار دارند و اثبات آنها نیازمند انجام مطالعات کاربردی و آزمونهای میدانی بیشتر است ، اما اغلب مطالعات کاربردی مسائل مرتبط را به صورت تک بعدی مطرح می کنند و تنها به یکی از ادعاهای ناظر بر شهرهای پرتراکم می پردازند. از این دسته از مطالعات می توان به تحقیقات “نیومن ” و “کن ورثی ” در سال 1989 درباره کاهش تقاضای سفر و تحقیقات اون (27) در سال 1992 درباره استفاده کارآمد از انرژی اشاره کرد. مشکل این گونه تحقیقات نادیده گرفتن سازگاریهای موضوع مورد مطالعه با عوامل دیگر است . برای ارزیابی درست ، عوامل باید یک جا درنظر گرفته شوند و در این ارتباط سهم نسبی هر کدام مشخص شود. انجام این کار مستلزم تعیین اهمیت نسبی هر یک از عوامل مورد بررسی است .

افزایش تراکم شهر و توسعه پایدار در ایران

در دهه های اخیر پیشرفت کشور به سمت یک جامعه مدرن و توسعه کشور شتاب و اهمیت ویژه­ای پیدا نموده است. یکی از شاخص های اصلی و مهم این توسعه و پیشرفت، رشد و گسترش شهرهای کشور و بخصوص شهرهای بزرگ آن می باشد. از طرف دیگر  با توجه به رشد روز افزون جمعیت کشور و بخصوص افزایش جمعیت شهرهای بزرگ که علاوه بر عوامل موالید و مرگ و میر، عامل  مهاجرت مردم  از روستاها و شهرهای کوچک، رشد جمعیت آنها را تشدید می کند، توجه به توسعه شهر های بزرگ اهمیت دوچندانی  پیدا کرده­است. ولی آنچه در اینجا مسئله مورد سوال می­باشد این نکته است که توسعه این شهرها چگونه  و به چه صورتی باید صورت گیرد که نیاز های آینده کشور را تامین نماید. در این زمینه با مطرح شدن اصل توسعه پایدار و مباحث مربوط به آن، دیدگاه های مربوط به توسعه شهری و بهبود شهر مدرن با توجه با نیازهای آینده انسجام بیشتری پیدا نمود و سعی شد توسط این اصل برای سوال فوق پاسخ های مناسبی ارائه شود. که در نهایت به ظهور و مطرح گردیدن ایده ها  و مسائل جدید در برنامه ریزی و توسعه شهری انجامید. در همین راستا با توجه به کمبود منابع (زمین، خاک، هوا و …) و برای کاهش هزینه های توسعه شهری و ارائه خدمات مطلوب تر و مطابق با اصول توسعه پایدار و در عین حال اقتصادی، توجه به توسعه متراکم شهر، و افزایش تراکم شهر افزایش یافت و استفاده از آن در ساماندهی شهری به عنوان یکی از مهمترین مقوله­ها در زمینه توسعه شهری مطرح گردید، که سعی دارد با تحول در نحوه نگرش به توسعه شهری  زمینه پایداری بیشتر شهر را فراهم آورد.

به همین جهت در این مقاله قصد بر این داریم که به این موضوع پرداخته شود که  توسعه متراکم شهر و افزایش تراکم شهر به چه معنی است و به چه شکلی باید صورت گیرد که همزمان با توسعه ،گسترش و تامین نیازهای شهر نهایت انطباق با اصول توسعه پایدار را داشته باشد. به همین منظور ابتدا مروری اجمالی بر مفهوم توسعه پایدار و اصول مربوط به آن خواهیم داشت و سپس چیستی و چگونگی توسعه متراکم شهری و شهر متراکم را بررسی نموده و در پایان به این مورد می پردازیم که این توسعه متراکم به چه نحوی باید صورت گیرد که زمینه پایداری بیشتری را برای شهر های بزرگ ایران فراهم آورد.

توسعه پایدار:

الیزابت بارتون و همکارانش در مقاله شهر متراکم و توسعه پایدار به نقل از چرچ بیان می­کنند که «هنوز توافق چندانی در مورد ویژگیهای شهر پایدار وجود ندارد، و این پرسش نیز مطرح است که آیا چنین چیزی واقعاً ممکن است؟ شهرها پیچیده­اند و از لایه های گوناگونی شامل سیستمهای کالبدی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی تشکیل شده­اند، برای ارزیابی پایداری شهر باید این پیچیدگی­ها را تشریح کرد و تعریف پایداری و توسعه پایدار خود یکی از این پیچیدگی­هاست» (بارتون و همکاران، 1379 :17). پس در این بخش سعی در تشریح این تعریف و پیچیدگی های آن خواهیم کرد.

«با بروز ضایعات زیست محیطی، رهیافت توسعه پایدار به عنوان موضوع روز دهه آخر قرن بیستم از سوی سازمان ملل متحد مطرح شد و با عنوان دستور کار قرن بیست و یکم در سطوح بین المللی، منطقه ای و محلی تعیین شد. به همین منظور در کنفرانس سازمان ملل متحد در مورد محیط و توسعه در ریودو ژانیرو، که در سال 1992 برگزار شد، بیش از 150 کشور جهان بیانیه ریو را که در آن اصولی برای دستیابی به توسعه پایدار مطرح شده امضا کردند و برنامه ای عملیاتی برای دستیابی به توسعه پایدار در قرن بعدی به سازمانهای بین المللی، ملی، دولتهای محلی و همچنین سازمانهای غیر دولتی فرستاده شد». (بارتون و همکاران، 1379 :15)

• پیچیدگی پایداری شهری : ۱
• تعاریف مختلف واژه پایداری : ۱
• گستره وسیع موضوع ها: ۲
• موضوع های متعامل : ۳
• پذیرش محلی : ۴
• عدالت اجتماعی : ۵
• تفاوت بین سطوح توسعه پایدار: ۷
• پیچیدگی مفهوم شهر پرتراکم : ۷
• مشخصات مناطق متراکم : ۹
• حد و مرز افزایش تراکم : ۱۰
• عوامل برون زا: ۱۱
• تحقیقات شهر پرتراکم : ۱۲
• آزمون ادعای پایداری : ۱۳
• آزمون امکان پذیری شهر پرتراکم ۱۵
• ایجاد ابزار مدیریتی مورد نیاز برای شهر پرتراکم ۱۶
• نتیجه گیری : ۱۷
• افزایش تراکم شهر و توسعه پایدار در ایران ۲۰
• توسعه پایدار: ۲۱
• پی نوشته ها : ۴۴
• منابع: ۴۶

منابع

1. احمدی،فرهاد. معماری پایدار، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، مجله آبادی،1382.
2. الوانی، مهدی . عدالت اجتماعی ، شالوده توسعه پایدار، دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه شهید بهشتی، مجله کمال مدیریت، شماره 2و3 ، پاییز 1382.
3. بارتون، الیزابت و همکاران. شهر متراکم و پایداری شهری، ترجمه فریده پاورقی ، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 4، زمستان 1379.
4. چایلد، باری گود. طراحی مسکن، فرم شهر و توسعه پایدار، ترجمه فریده پاورقی، در: فصلنامه مدیریت شهری، شماره 4 ، زمستان 1379.
5. شوئنوئر، نوربرت. مسکن، حومه شهر، ترجمه شهرام پوردیهیمی، روزنه، تهران ، 1380.
6. عبدالله خان گرجی،بهرام، پیامدهای بصری بلند مرتبه سازی: نگرشی بر یک دهه برج سازی در تهران، در : روزنامه همشهری، 3و4 آبان ماه 1382.
7. قماشچی، وحید. مشارکت مردمی در توسعه پایدار، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی ، مجله صفه، شماره 31، پاییز 1379.
8. نقی زاده، محمد. توسعه پایدار شهر و مسکن، در: فصلنامه مسکن و انقلاب، شماره 95و96 ،پاییز و زمستان 1380.