اقتصاد سیاسی و فضای شهری

امروزه در اکثر کشورها چه پیشرفته و چه کمتر توسعه یافته ،عوامل گوناگونی در تولید فضای شهری دخالت دارند و بسته به زمان و مکان مختلف ، یک عامل بیشتر از عوامل دیگر نمایان بوده است . در قرون وسطی ،دوره حاکمیت کلیسا ، آنچه به یک شهر عظمت و اهمیت می بخشید ساختمانها و فضاهای دینی بودند. این مکانها اکثرا در وسط شهر قرار داشتند و همه پدیده ها و مکانهای شهری ، تحت تاثیر آنها شکل می گرفتند . بیشتر این شهرها تحت تاثیر عوامل تجاری بودند ، گروههای مختلف بازرگانی ، سوداگران در کنار کلیسا ها ، قلعه ها و حصارهای نظامی ، به مبادله کالا می پرداختند . شهرهای قرون وسطایی را از لحاظ کالبدی ،دیوارهای ضخیم ، برجهای دیده بانی ،دروازه های بزرگ و خندق هایی جهت دفاع ، تشکیل می دادند . کارکرد این شهرها در اوایل شکل گیری بیشتر مذهبی ـ نظامی و بعدها تجاری بود .در دوره رنسانس کم کم این فضاها اهمیت خود را از دست می دهند و مراکز دیگری به عنوان وجه غالب و تعیین کننده فضای شهری اهمیت می یابند . چشم انداز کلیسایی  مقدس مآبانه شهر، اهمیت خود را از دست   می دهند و جای آن را قصرهای زیبا ،اتاقهای مجلل بازرگانی و بازارهای زیبا می گیرند . اگر در قرون وسطی تحت تاثیر تفکرات حاکم ، کلیسا مجلل ترین ساختمانهای شهری به شمار می آمد، در دوره رنسانس ، قصرهای بزرگ حاکمان و خاندانها ، نهاد فعال شهر محسوب و همه خیابانهای اصلی شهر به آن محسوب می شد . در قرن هجدهم و نوزدهم ، فعالیتهای اقتصادی ، باعث تراکم شدید سرمایه ها در شهرها شد .کارخانه های صنعتی در مجاورت معادن عظیم زغال سنگ قرار می گرفتند و نیروی انسانی مشغول کار در آنها ، همان جا اقامتگاههای خود را بنا می کردند. بدین ترتیب انگلستان به عنوان اولین کشور صنعتی ظاهر شد . دو قطبی شدن شهرها از لحاظ فیزیکی و اجتماعی از این دوره به بعد شروع شد ،بخش مرکزی شهرها را مراکز راه آهن و کارخانه ها تشکیل می دادند ، اطراف آن را محله های فقیر نشین تشکیل می دادند و در نقاطی دورتر ،بیرون از شهرها ثروتمندان و کارخانه داران زندگی می کردند.

در قرن بیستم ، عوامل اقتصادی ـ سیاسی اهمیتی فراوان ، نسبت به دیگر عوامل پیدا کردند، و اقتصاد سیاسی حاکم بر شهرها اساس مسائل شهری محسوب می شد، در هر گونه تحلیل و نظریه پردازی ، در مورد فضای شهری ، به اساس اقتصاد سیاسی توجه بیشتری می شد تا آنجا که این معیار نسبت به کارکردهای اجتماعی ، اهمیت بیشتری در ایجاد فضای شهری داشته است . عده ای اوضاع اقتصادی، تحت تاثیر تفکرات سیاسی خاصی را در فضاسازی جغرافیایی، به خصوص جغرافیای شهری را به عنوان مهمترین عامل تاثیر گذار در شهرها ،بخصوص، در نیمه دوم قرن بیستم ، می دانند. پس با توجه به اهمیت آن ، برنامه ریزان شهری ، در قرن حاضر  در تحلیل فضای شهری باید به اقتصاد سیاسی ،محلی و ملی و نتایج حاصل از آن در کیفیت زندگی مردم توجه بیشتری کنند.

چکیده

شهر همچون یک موجود زنده دائما در حال تغییر و تحول است ، این تغیر و تحول به مرور زمان شکل شهرها را به سوی هدفهای خاصی سوق می دهند؛ شهرها  امروزه بیش از هر زمان دیگری تاثیرپذیر از شرایط سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی سیستمهای حاکم بر خود هستند که نه تنها در کالبد و فیزیک ، بلکه از هر لحاظ نشان دهنده تسلط داشتن ایـده ها و تفکرات حاکمان و گردانندگان خود هستند .فضای شهری را در واقع می تـوان یک تولید اجتماعی ـ اقتـصادی دانست که بازتـابی از عمـلکردهای سیـاسی و اقتصادی است . شهرها و فضای حاکم بر آنها بیش از هر چیز پرورش یافته اقتصاد سیاسی زمان و مکان خویش هستند ، شهرهایی که تحت تاثیر تفکرات سرمایه داری تولد می یابند و شروع به رشد می کنند بسیار متفاوت از شهرها ی نظام سوسیالیستی هستند و دو فضای جغرافیایی ، دو دنیای متفاوت را برای ساکنان خود ایجاد می کنند و همچنین شهرهایی متفاوت ازلحاظ نحوه شکل گیری ، کاربری ارضی ، مکان گزینی فعالیتها و…  نسبت به شهرهای کشورهای درحال توسعه نمود پیدا می کنند .به طور مثال اگر فضای شهری را ، در هنگام شکل گیری ، همچون یک کاغذ سفید در نظر بگیریم ، اقصاد سیاسی ، ایدئولوژی ، فرهنگ ، بینش و…  همچون طراحان این کاغذ هستند که به انواع گوناگون می توانند بر روی آن نقش آفرینی کنند. بنابراین پرداختن به این موضوع  و تاثیر اقتصاد سیاسی بر فضای شهری می تواند بحثی نو در برنامه ریزی شهری و گرایشهای متنوع آن باشد.

فضای شهری

برای درک این مفهوم ابتدا بهـتـر است فضای شهری را بیشتر مورد بررسی قرار دهیم ، تا بتوانیم تاثیر اقتصاد سیاسی در محیطهای مختلف و ایدئولوژیهای متفاوت را بهتر درک کنیم .فضـا را اولین بار ارسطو به عنوان ظرفی برای اشیـاء توصیف کرد و بعد نیوتن نظریه فضای مطلق را شکل داد و فضـا را مکانهای دانست که به صورت واقـعی وجود دارند . لایبنیتس  با ایده فضای مطلق مخالـفت کرد و بحث فضای رابطه ای را مطرح کرد . نظریه های رابطه گرا و نظریه های نسبیت هر دو مخالف فضای مطلق نیوتنی هستند ، انشتین فضا را به عنوان کیفیت جایگاهی اشیاء مادی تعریف کرد و اینکه اشیاء مادی دارای مکانی در جهان می باشند ، و فضایی در بر گیرنده تمام اشیاء مادی است . فضای مطلق ویژگیها را از نظر تمرکز و پراکندگی مورد توجه قرار می دهد ،اما فضای رابطه ای ، به نحوه قرار گرفتن مکانها در ارتباط با یکدیگر توجه دارد انشتین هر دو مفهوم فضـا را ابزارهایی برای فهم آسانتر تجارب حسی می دانـد ، معماران فضـای شهری را حجمی از معماری می دانند که دارای پیوستگی است (سیف الدینی ، 1384: 3)

جغرافیدانان در تولید فضا، بخصوص فضای شهری ، علاوه بر کالبد و فیزیک ، ادراک ، باورها ، عقاید ، ایدئو لوژیها ، ویژگـیهای فرهنگی ، سطح آگاهی و به طور کلی شیوه تفکر از جمله نقش اقتصاد سیاسی  و نظامهای فرهنگی را قاطع می دانند. از فضای شهری تحلیلها و تعاریف زیادی شده است و هر یک بسته به دیدگاه خود آن را از جهات مختلف مورد بررسی قرار داده اند.

فضای شهری آن بخش از فضا است که به وسیله شهر اشغال شده است و یا دست کم به ضرورت کارکرد درونی ،کانونهای جمعیتی مورد استفاده قرار گرفته است ، این فضا مشتمل است بر محدوده های ساخته شده ،شبکه راههای ارتباطی ،قرار گاهها موسسات صنعتی موسسات حمل ونقل ،باغستانها ،اماکن ویژه سرگرمی و تفریح، محلهای مخصوص گذران اوقات فراغت ،یعنی آن بخش از فضا که در دسترس شهرنشینان قرار دارد (دولفوس ،1374؛ 103.)

فضای کاملا مجهز که به سبب انبوهی و تراکم شدید موسسات و رقابت بسیار سخت در امر استفاده از زمین ،فضایی گران قیمت به حساب می آید امری که به سبب لزوم دستیابی به حداکثر سودآوری،در نهایت به تمرکز فعالیتهای بسیار فشرده و متراکم می انجامد که در متر مربع بیشترین میزان بازدهی را دارند . ایجاد دگرگونی در این فضا به مراتب دقیق تر و پر هزینه تر از فضاهای دیگر است و علت آن گسترش دامنه جریانها در بخش محدودی از فضاست . از این رو در اینجا سرو کار با فضایی است که در برابر دگر گونی ها  و نوآوریها ، واکنشی مساعد از خود ابراز می دارد؛فضایی که با این همه ، بر اثر رویدادهای که خود عرصه آن بوده در چند دهه اخیر ناگزیر به تحمل دگرگونیهای بسیار شدید شده ا ست (همان:105.)

در زمانهای گذشته چون اساس اقتصادی اکثر شهرها، کمتر بر بخش خدماتی استوار بود، اکثرا فعالیتهای بخش اول،یعنی کشاورزی در بیرون از شهرها تعیین کننده رشد شهر بود و فضای شهری دیرتر تغییر و تحول پیدا می کرد و تقریبا در یک مدت زمانی پایدار و ثابت می ماندند . اما با غالب شدن بخش بازرگانی و پررنگ شدن فعالیتهای مربوط به سومین گروه شغلی یعنی خدمات، فضاهای شهـری دائما در حال تغیر و تحول هستند ، آنچنان که شهرها در یک محدوده زمانی کوتاه ممکن است کارکـردها و فـضـا های متفاوتی ، تحت تاثیر عواملی همچون سیاست ،اقتصاد ،فرهنگ ، ایدئولوژی و… داشته باشند.

اقتصاد سیاسی

اقتصاد سیاسی،یکی از پایه های تحلیل فضای نظامهای اجتماعی است و جغرافیدانان بیش از هر رشته دیگری وظیفه تشریح آن را بر عهده دارند ، زیرا دید جغرافیا یک دید ترکیبی است. برنامه ریزان شهری نیز نقشی خاص برای اقتصاد سیاسی فضای شهری قائلند ، ولی تنها با این دید نمی توان یک تحلیل جامع ارائه داد .

پیچیدگی این نظامها مانع از آن است، که بتوان به ترسیم شکل دقیق آنها توفیق یافت عواملی که در این امر به مداخله می پردازند بیش از حد متعددند،تاآنجا که اگر بخواهیم تمامی آنها را به طور همزمان به حساب آوریم ، ممکن است در توضیح و تفسیر مسئله نتوانیم به راحتی توافق یابیم .تاملی کلی در باره موضوع ما را بر آن می دارد تا مطالعات را بر پایه مدلهای  اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی از فضا متکی کنیم (کلاول، 1373:76). سازماندهی  فضای شهری،بوسیله نیرهای تاثیر گذار، از جمله اقتصاد سیاسی متفاوت است .آنچه که مشخص کننده مناسبات موجود در فضای اشغال شده به وسیله یک جامعه صنعتی است آن است که شبکه های بسیار پیچیده و متراکم روابط و مناسبات ،لزوما همگرا و منقسم به سلسله مراتب نیستند؛در حقیقت آنچه در این میان بیش از سلسله مراتب حائز اهمیت است مقارنه نظامهای مناسباتی است که تار و پود آنها در فضا تنیده می شود ؛ وهمچنین سیال بودن جریانها و ناهمسانی شتاب آنها است .سلسله مراتب ،اعتباری کمتر از توزیع و پراکندگی ارتباطها و وابستگیها داردو خود چیزی نیست مگر عاملی که احتمالا قادر است این توزیع و پراکندگی را تسهیل کند .در فضای کشور های کم رشد رشته های وابستگی در سطوح و در مقیاس مختلف با یکدیگر بر خورد می کنند ویا به تعبیر رایج در میان اقتصاد دانان ، در بخشهای گوناگون فضای جغرافیایی به نوعی عدم انعطاف بر می خوریم که با آهنگی نا موزون به حـیات و تحول خود ادامه می دهد . سازماندهی فضا مبتنی بر حضور بافتی بسیار متراکم ، از مجموعه ای به هم تنیده ، گوناگون ،پیچیده و تکمیل کننده است ، که با گونه ای شبکه بندی ،که گره مستحکم آن را شالوده ریزی شهری تشکیل می دهد در ارتباط قرار دارد ،یک تصمیم گیری به سبب پیوستگی و تسلسل مناسبات ، بخشهای وسیعی را تحت تاثیر قرار می دهد (کلاول ، 1373 :153(.

واژه اقتصاد سیاسی برای اولین بار در قرن شانزدهم بکار برده شد و در قرن هفدهم در بیشتر تحلیلهای اقتصادی ،سیاسی وشهری از آن کمک می گرفتند،بخصوص در رابطه با انواع فضای تولیدی خاص نظامها وایدئولوژیهای مختلف ،رویکردی دوچندان داشت.

بررسی های اقتصاد سیاسی ابتدا در نوشته های جیمز استوارت مطرح شد و سپس دیوید ریکاردو اولین اقتصاد دانی بود که در زمینه اقتصاد سیاسی ،  نظریاتی را با توجه به سه عامل سرمایه دار، مالک و گارگر مطرح ساخت .اقتصاد سیاسی بخشی از دانش اقتصاد است که رابطه میان سیاست و اقتصاد ،به ویژه ،نقش قدرت در تصمیم گیریهای اقتصادی بحث می کند ،اقتصاد سیاسی عبارت است از بررسی جریانات اجتماعی و نهادینی که از طریق آنها گروههای معینی از طبقات متنفذ اقتصادی ـ سیاسی، تخصیص منابع تولیدی  کمیاب را در حال و آینده ، در جهت منافع خود مهار می کند (شکویی ، 1381 :100 )

اختصاص بودجه های قابل ملاحظه ایجاد انستیتوهای مطالعات مسائل شهری و تقویت سازمانهای موجود ،سبب اشاعه مکتب اقتصاد سیاسی فضا ،بخصوص در اروپا شد . دیدگاه  اقتصاد سیاسی  فضا، فضا را در محدوده ملی و بین المللی پدیده ای می داند که تولید می شود، سپس می کوشد تا مکانیسمهای حاکم بر تولید فضا راکشف نماید و در این رهگذر اولین نتیجه گیری آن است که فضا مستقسم و غیر مستقیم ، انعکاس روابط طبقاتی یا به بیانی کلی تر بهره کشی است واین  بــیان در باره نظرات افرادی مانند متفکر برجسته ایتالیایی  آنتونیو گرامشی محسوب می شود که از طریق بررسی رابطه متروپل های شمال ایتالیـا   و  نواحی کشاورزی و نواحی کشاورزی و عقب مانده جنوب ، یعنی سلطه میلان  و تورین  به عنوان  مرکز هدایت کننده  توسعه ،کوشید  تا ثابت کند که ایالت پیشرو شــمال کارکـرد مشابه طبقه حاکم در مبارزه با وحدت ملی داشته و لذا توسعه ناهمگونی مکانی سرمایه داری را تضمین   می کند (پیران ، 78:1370   )

اقتصاد سیاسی پیوند بسیار محکم با نظامهای اجتماعی ـ اقتصادی مختلف دارد وبه همین دلیل است که هر یک از نظامهای رادیکال لیبرال ، محافظه کار و …  تاثیر ویـژه ای را از نظر اقتصاد سیاسی بر فضای شهری می گذارند.

در اقتصاد سیاسی ،کیفیت توزیع جغرافیایی سرمایه ، درآمد ، خدمات ،سهم بخش خصوصی  و بخش دولتی در برنامه های اقتصادی و امر توسعه ، تخصیص منابع ،نابرابری میان شهر و روستا و وضع قوانین اقتصادی ،همه در ارتباط با هم ،سازمان تولید یک کشور را به وجود می آورند و هدف این سازمان تولید را نیز اقتصاد سیاسی تعیین می کند (شکویی ، 1381 : 103)

هدف اقتصاد سیاسی فضا  ، کشف الگو های فضایی فرایند تولید ،توزیع ، مصرف  و نقش دولت و گروهها و طبقات اجتماعی  در شکل بخشی به این الگو ها است .یکی از ویژگیهای مثبت متفکرانی که کم و بیش به دیدگاه مکتب اقتصاد سیاسی فضا  تعلق دارند ، پذیرش این حقیقت است که نظریه در مجموع و نظریه شهر و شهر نشینی [ از دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا ] به صورت فرایندی است (پیران ، 1370 :78) در زمان ما مطلوب است اقتصاد سیاسی فضا به عنوان عاملی تعیین کننده در همه کشورها بخصوص کشورهای جهان سوم  در کانون تحلیلها و شناخت واقعیتها  قرار گیرد تحولات مهم اقتصاد سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی چند دهه اخیر در سطح کشورها،منطقه نظام اقتصادی سیاسی نوینی درجهان پدید آمده است شناخت این نظام مستلزم شیوه های نو و وضع نظریه های جدید است  (عبدالله زاده .3.1382)

• چکیده
• مقدمه
• فضای شهری
• اقتصاد سیاسی
• منابع

منابع

1. ادل ، ماتیو: اقتصاد سیاسی شهری و منطقه ای،ترجمه دکتر فریبرز رئیس دانا، نشر قطره ، 1377
2. پیران ، پرویز. دیدگاههای نظری در جامعه شناسی شهری – مکتب اقتصاد سیاسی فضا – ماهنامه اطلاعات اقتصادی – سیاسی ،1370، شماره 51 و52
3. دولفوس، اولیویه : فضای جغرافیایی ، ترجمه دکتر سیروس سهامی،انتشارات نیکا ، مشهد ،چاپ دوم،1374
4. رئیس دانا ، فریبرز .اقتصاد سیاسی توسعه ، موسسه انتشارات نگاه ، 1381
5. سیف الدینی فرانک. جزوه درسی برنامه ریزی مجتمعهای زیستی ،دوره کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران ،1384
6. شکویی ، حسین.اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا ، جلد اول ،انتشارات گیتاشناسی ،1381
7. شکویی ، حسین .دیدگاهای نو در جغرافیای شهری ، جلد اول ، انتشارات سمت ،1380
8. شکویی ، حسین . فلسفه های محیطی و مکتب های جغرافیایی، انتشارات گیتا شناسی ، 1382
9. عبدالله زاده ، محمود . فصلنامه اقتصاد سیاسی ،سال اول ، شماره اول ، 1382
   1
   فرزام ، فریور .فصلنامه اقتصاد سیاسی،اقتصاد سیاسی ،سال دوم، شماره هفتم ،1384
10. فرید ، یدالله . جغرافیا و شهرشناسی ،انتشارات دانشگاه تبریز ، 1382
11. کلاول ، پل : جغرافیای نو ، ترجمه دکتر سیروس سهامی ، ناشر مترجم ، مشهد،1373
12. ملک عباسی ، منصور . مجله رشد آموزش جغرافیا ،معرفی کتابهای جغرافیایی ،شماره هفتاد و سه،1384
13. مهدیزاده ،جواد و همکاران.برنامه ریزی راهبردی توسعه شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران)مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری در ایران ،1382