سلسله خوارزمشاهیان

برآمدن دولت خوارزمشاهى

پیش از این به طور پراکنده از سلسله خوارزمشاهى سخن گفتیم.از ابتداى استقلال دولت‏هاى ایرانى، مى‏توان داستان را چنین تصویر کرد که نخست، شخصیتى برجسته از شهرى بر مى‏خیزد، اندک اندک دولتى تشکیل داده و با جنگ و حماسه فراوان که معمولا همراه با کشت و کشتارهاى زیاد است، دولتى فراگیر تشکیل مى‏دهد.یک بار سیستان، چند بار خراسان و طبرستان و…اکنون نوبت خوارزم بود تا دولتى فراگیر البته نه چندان پر دوام تشکیل دهد.

خوارزم در شمال خراسان و غرب ماوراء النهر قرار داد.در دوره‏هایى از تاریخ خود در شمار شهرهاى خراسان و گاه در زمره شهرهاى ماوراء النهر به شمار مى‏آید.اهمیت خوارزم و موقعیت جغرافیایى آن اقتضاى آن دارد که منطقه‏اى مستقل به حساب آید، به ویژه که تا پیش از تسلط ترکان، زبان و فرهنگ ویژه خود را داشته است.پس از این تسلط، آن زبان و فرهنگ به طور کلى از میان رفت و تنها لغات اندکى از آن در برخى از متون بر جاى ماند.البته زبان علمى مردم این دیار، زبان عربى بود و بسیارى از آثار مهم اسلامى که توسط عالمان این شهر تدوین شده در زبان عربى است.

خوارزم در قرن چهارم هجرى، از مراکز مهمى فرهنگى بود و شخصیت‏هایى مانند ابو ریحان بیرونى در آنجا زندگى مى‏کردند.

با تسلط سلجوقیان بر خراسان، این منطقه تحت سلطه آنان در آمد و یکى از امراى ترک دربار آنان، با نام انوشتگین به خوارزم فرستاده شد.وى طبق سنت مرسوم‏در خوارزم، خوارزمشاه نامیده شد.انوشتگین در سال 490 هجرى درگذشت و فرزندش قطب الدین محمد حکومت خوارزم را عهده‏دار شد.وى در دوران امارت خود، هماهنگ با سلطان سنجر بوده و به عنوان دست نشانده آنان در این منطقه حکومت مى‏کرد.

پس از درگذشت او در سال 521 فرزندش اتسز از سوى سلطان سنجر به امارت خوارزم انتخاب شد .وى به تدریج به استقلال گروید و کوشید تا دولتى مستقل از سلجوقیان در خوارزم پدید آورد .اتسز طى سالها امارت خود، میان خوارزمیان، شخصیتى محبوب بود و مردم به طور کامل از وى حمایت مى‏کردند.

اتسز تا سال 529 ارتباط خود را با سنجر حفظ کرد، اما از این سال به بعد، پیوند خود را با سلجوقیان قطع کرد و کوشید تا با تصرف مناطق جدیدى، بر حوزه جغرافیایى تحت سیطره خود بیفزاید.سلطان سنجر سپاه بزرگى تدارک دید و به سوى خوارزم تاخت.آنها در هزار اسپ با یکدیگر درگیر شدند.سپاه خوارزم با دادن بیش از ده‏ها هزار کشته و مجروح و اسیر شکست خورد.از آن جمله فرزند اتسز که به دستور سنجر دو نیم شد.سنجر، خوارزم را به برادر زاده‏اش سلیمان داد و بازگشت.

از آنجا که مردم خوارزم اتسز را دوست مى‏داشتند، سلیمان را بیرون کردند و بار دیگر دولت خوارزمشاهى در خوارزم بر سر کار آمد.اتسز کوشید تا با سنجر از در آشتى در آید و ارتباطش را با وى بر پایه دوستى متقابل استوار کند، اما از آنجا که اندیشه استقلال خواهى او را آرام نمى‏گذاشت بلافاصله دوستى را بهم زد، به بخارا تاخت و پس از آن با ترکان حد فاصل ماوراء النهر و چین ـ ختائیان ـ اظهار دوستى کرده آنها را دعوت به تهاجم به ماوراء النهر کرد.نتیجه حمله ترکان کافر مزبور، جنگ سال 536 در نزدیکى سمرقند بود که سنجر شکست سختى خورد و طى آن زنش نیز به اسارت دشمن در آمد.

اگر خوارزمشاه این اشتباه را مرتکب شده و پاى ترکان کافر را به ماوراء ماوراءالنهر کشیده باشد، خطاى بزرگى مرتکب شده است.خواهیم دید که طبق نظر برخى از مورخان، در سالهاى بعد، دشمنان خوارزمشاهیان، براى کوبیدن آنها از مغولان دعوت کردند تا به خراسان قدم بگذارند.به هر روى، اتسز که فرصت را مناسب دید، به خراسان تاخت و کوشید تا سرزمین‏هاى تازه‏اى را به خاک خوارزم ضمیمه کند.اقدامات وى به جایى نرسید و سنجر در سال 538 به خوارزم حمله کرد .سنجر نتوانست شهر را بگشاید، اما اتسز نیز پیغام‏هاى دوستى فرستاد و سلطان بازگشت.اتسز در پى گرفتن فرمان مستقلى از مقتفى عباسى بر آمد.سنجر بار دیگر در سال 542 به خوارزم حمله کرد.

بدین ترتیب، اتسز، به رغم تلاش‏هاى گسترده خود نتوانست آن گونه که آرزو داشت استقلال خوارزم را به دست آورد.پس از آن که سلجوقیان در برابر ترکان غز شکست خوردند و سنجر به اسارت در آمد، خوارزم رو به استقلال بیش‏تر رفت.

خوارزمشاهیان رو به توسعه:

ایل ارسلان، پسر کوچکش سلطان شاه را به جانشینى خود گماشت، اما با حضور برادرش تکش نوبت به وى نرسید.سلطان شاه حکومت مرو و سرخس و نسا و ابیورد را گرفت که تا سال 589 ـ که درگذشت ـ در آنجا حکومت داشت.آن زمان قلمرو وى به قلمرو تکش افزوده شد.میان این دو برادر نیز سالها نزاع و درگیرى بود و هر بار شمارى از مردم در آن میانه کشته مى‏شدند.

علاء الدین تکش یکى از نیرومندترین خوارزمشاهیان است.وى در سال 588 بر رى مسلط شد و پس از آن، در سال 590 با کشتن طغرل فرزند ارسلان شاه، آخرین شاه سلجوقى، سلسله سلجوقى را منقرض کرده عراق عجم را نیز ضمیمه قلمرو خویش کرد.وى همچنین الموید حاکم نیشابور را که پس از اسارت سلطان سنجر بر آن نواحى غلبه کرده بود، کشت و خراسان را به طور کامل زیر سلطه خود در آورد.

اکنون تکش به دنبال آن بود تا خلیفه عباسى الناصر را وادار کند تا قلمرو سابق سلجوقیان را به او واگذار کند.با عدم موافقت خلیفه، اختلاف میان خوارزمشاهیان و عباسیان بالا گرفت.تکش در جنگى با ترکان کافرى که بخارا را اشغال کرده بودند ـ ختائیان ـ آن شهر را در سال 594 از آنان باز پس گرفت.تکش در سال 596 درگذشت.این زمان قلمرو خوارزمشاهیان توسعه زیادى یافته بود.

علاء الدین محمد فرزند تکش به جانشینى پدرش رسید.همان آغاز، دولت غورى به رهبرى غیاث الدین و شهاب الدین غورى به قصد تصرف نیشابور، مرو و سرخس به این مناطق هجوم آوردند و آنها را تصرف کردند.علاء الدین محمد به سرعت مناطق مزبور را به سال 599 پس گرفت.وى تا سال 602 که توانست غوریان را سرکوب کند، درگیر آنها بود.پس از آن، به قصد توسعه قلمرو خویش، ابتدا مازندران را تصرف کرد.پس از آن به سوى ترکان کافر که سمرقند را تهدید مى‏کردند تاخت که از آنان شکست خورد و به اسارت در آمد.زمانى که از اسارت در آمد، بار دیگر بر آنان هجوم برد و آنها را قلع و قمع کرد.بسیارى از مورخان بر این باورند که از میان بردن این ترکان کافر، سبب شد تا مغولان راحت‏تر بتوانند به ماوراء النهر و خراسان یورش برند .

علاء الدین محمد توانست کرمان و سیستان تا سواحل رود سند را تصرف کرده و در سال 612 دولت غورى را که در غزنه حکومت داشت، براندازد.این زمان دولت خوارزمشاهى، بزرگ‏ترین دولت دنیاى اسلام بود.قلمرو آن در شرق به هند و در غرب به عراق مى‏رسید.

علاء الدین محمد قلمرو خویش را چهار قسمت کرد.بخش شرقى را شامل غزنه تا هند و بست به جلال الدین منکبرنى ـ یا منکبرتى ـ فرزند بزرگش سپرد.بخش شمالى، شامل خراسان و خوارزم و مازندران را به قطب الدین ازلاغ شاه فرزند دیگرش که ولى عهدش نیز بود، داد.قسمت جنوبى را به غیاث الدین پیر شاه و قسمت غربى را تا عراق عجم به رکن الدین غورشایجى سپرد.

با همه این وسعت، دولت خوارزمشاهى دیرى نپایید.مغولان در سال 617 به خوارزم رسیدند و آن شهر را تصرف کردند.سلطان نیز اندکى بعد در یکى از جزایر دریاى مازندران درگذشت.وى زمان کوتاهى پیش از درگذشت خود، ولایت عهدى را به فرزند بزرگش جلال الدین منکبرنى سپرد که در آن شرایط کار عاقلانه‏اى بود.

سلاطین خوارزمشاهى/سالهاى حکومت

• انوشتگین غرشاه/470 ـ 490
• قطب الدین محمد بن انوشتگین/490 ـ 521
• اتسز بن محمد/521 ـ 551
• ایل ارسلان بن اتسز/551 ـ 568
• محمود بن ایل ارسلان/568 ـ 589
• تکش بن ایل ارسلان/589 ـ 596
• علاء الدین محمد بن تکش/596 ـ 617
• جلال الدین منکبرنى بن محمد/617 ـ 628

خوارزمشاهیان و خلافت عباسى

یکى از دشوارى‏هاى خوارزمشاهیان، ارتباطشان با خلافت عباسى بود.تا این زمان، دولت سلجوقى از طرف عباسیان به رسمیت شناخته مى‏شد.گذشت که اتسز درصدد بر آمد تا حکم مستقلى از مقتفى عباسى (530 ـ 555) بگیرد.رشید الدین وطواط، منشى معروف وى، چندین نامه از طرف خوارزمشاه به مقتفى نوشت و ضمن آنها با بدگویى از سنجر (که اندکى مورد تنفر عباسیان نیز بود) و نیز بیان سوابق اجدادش در جهاد با کفار، از او خواست تا سلطنت خوارزمشاهیان را به رسمیت بشناسد.وى در این نامه‏ها، با عبارات بلیغى، اظهار اطاعت مى‏کرد.همین روابط با مستنجد (555 ـ 566) و مستضى‏ء عباسى (566 ـ 575) نیز بر قرار بود.روشن بود که با سلطه سلجوقیان بر بغداد، این کار براى خلیفه دشوار بود.
خلیفه بعدى الناصر لدین الله (575 ـ 622) بود که چهل و هشت سال خلافت‏کرد ناصر در سال 584 با سپاه سلطان سلجوقى درگیر شد و شکست خورد.پس از آن وى به اختلاف میان خوارزمشاهیان و سلطان طغرل سلجوقى دامن زد تا آن که طغرل در سال 590 توسط خوارزمشاهیان کشته شد.این بار درگیرى میان خوارزمشاهیان و الناصر آغاز شد، چرا که خواست خوارزمشاهیان آن بود تا به نام آنها در بغداد خطبه خوانده شود، چیزى که الناصر با آن موافق نبود.وى به عکس، خواستار آن بود تا به طور مستقیم بر سرزمین‏هاى تحت سلطه سلجوقیان حکومت کند.

الناصر در سال 591 سپاهى به سوى اصفهان فرستاد تا آن شهر را از دست خوارزمشاهیان به در آورد و چنین شد.همین اتفاق درباره همدان و خوزستان افتاد.این وضعیت دیرى نپایید، چرا که سال بعد میان سپاه سلطان و خلیفه درگیرى پیش آمد که سپاه خلیفه شکست خورد و خوارزمشاهیان بر خوزستان، همدان و اصفهان مسلط شدند.

خوارزمشاهیان در حکومت دارى، رفتار انسان منشانه‏اى در پیش نگرفته و ظلمى فراوان به مردم کردند.راوندى ـ که البته طرفدار سلجوقیان است ـ مى‏نویسد: «غزان در خراسان آن بیرحمى ننمودند که خوارزمیان با عراقیان از خون به ناحق و ظلم و نهب و خرابى» .به همین دلیل مردم نیز از آنان متنفر بودند.افزون بر آن، خوارزمیان سخت از مردم عراق عجم بیگانه بودند .با این حال، قدرت خوارزمشاهیان، مانع از آن بود که خلیفه یا مردم بتوانند کارى از پیش ببرند.

اتابکان و خوارزمشاهیان:

ترتیب اداره مملکت پهناور ایران ( بعد از خارج شدن از استیلای عربها ) ، به صورتی درآمد که ولایتهای ایران ،‌کمابیش به حالت نیمه مستقل امور خود را انجام می دادند . این ترتیب حکومت ، به خصوص در اواخر عصر غزنوی و در تمام دوره سلجوقی به صورت چشمگیری توسعه و گسترش یافت.
ترکمانان سلجوقی به سبب وسعت ممالکی که به دست آورده بودند ، اداره آن را از حالت تمرکز خارج ساختند ، ( به خصوص که خود نیز پایتخت ثابت نداشتند )‌. سلجوقیان به تناسب رعایت اوضاع زمان ،‌نیشابور مرو،‌اصفهان و اندک زمانی نیز ، بغداد را پایتخت خویش قرار دادند . البته ، این غیر از موقیعت سلجوقیان کرمان و سلجوقیان آناتولی است که هر کدام پایتختهای خاص خود را داشتند ( اگر چه ،‌آن نیز به نوبه خود متغیر بود) . به عنوان مثال ،‌سلجوقیان کرمان هفت ماه گرم از سال را در کرمان ( بردسیر )‌ و پنچ ماه سرد را در جیرفت ( قمادین ) می گذراندند که تا پایتخت زمستانی ، بیش از چهل فرسنگ ( 240 کیلومتر ) فاصله داشت .

پادشاهان سلجوقی ، اصولا” در دربار خود ریش سفیدان و مربیانی داشتند که در اداره مملکت با آنان مشورت می کردند . بعضی از این افراد ” اتابک ” ( معلم یا مربی ) بعضی امیرزادگان سلجوقی نیز بودند. برای اداره ولایتهای دور دست گاهی بعضی از این اتابکان را مامور می ساختند ، چنانکه طغتکین پسر تاج الدوله تتش را در سال 479 ه.ق. مامور دمشق ساختند ، و عماد الدین زنگی ( از غلام زادگان سلطان ملکشاه سلجوقی ) ماموریت موصل را یافت . همچنین ، ایلدگز ( اتابک ارسلان شاه سلجوقی ) به آذربایجان رفت ، وسلغز به فارس و اتابک موید الدین آی آبه به نیشابور و اتابک سام و عزالدین لنگر به یزد فرستاده شدند .
بیشتر این اتابکان موقیعت خود را تا زمان حمله مغول به ایران حفظ کرده بودند و بعضی از آنان ،‌مانند اتابکان فارس و اتابکان آذربایجان ،‌بعد از مغول نیز تا سالها در ولایتهای مذکور حکومت داشتند . مهمترین و معروفترین این اتابکان ،‌اتابکان خوارزم بودند که به خوارزمشاهان و خوارزمشاهیه نیز شهرت یافته اند .

سرانجام حکومت خوارزمشاهیان:

مرگ سلطان محمد خوارزمشاه ضربه بزرگى به این خاندان بود اما پایان کار آنها نبود. یکى از فرزندان سلطان محمد خوارزمشاه که از دست سپاه مغول جان سالم به در برده بود به زودى بناى مبارزه با سپاه جرار مغول را گذاشت و با تعداد اندکى از همراهان خود در چندین نبرد با مغولان که تعداد افرادشان بیش از آنها بود، پیروز شد. نام او سلطان جلال الدین بود. مردم نیشابور که پیش از این تسلیم لشکریان مغول شده بودند و فرمانبردارى از ایشان را گردن نهاده بودند و از آن پس یکى از امراى لشکر مغول بر آنها فرمان مى راند، با ظهور جلال الدین و آگاهى یافتن از رشادت هاى او و همراهان اندکش سر به نافرمانى از مغولان برداشتند و حاکم مغول را به قتل رساندند. داماد چنگیزخان ماموریت یافت تا مردم نیشابور را سرکوب سازد. در روز سوم محاصره نیشابور از سوى مغولان داماد چنگیز به نام «تغاجار نویان» کشته شد و لشکر مغول شکست خورد. بار دیگر تولى فرزند چنگیز براى تسخیر شهر نیشابور حمله ور شد و نیشابور را مسخر خود ساخت و دستور داد تا سربازان مغول از پیر و جوان را قتل عام سازند. سربازان مغول حتى به سگ ها و گربه هاى شهر نیز رحم نکردند و به دستور دختر چنگیز که شوهرش به دست مدافعان نیشابور کشته شده بود، شهر را با خاک یکسان کردند. لشکر مغول طى پنج سال شهرهاى مرو، طوس، بلخ، هرات، نیشابور، رى، خوارزم و سمرقند را ویران ساخته و حدود پنج میلیون نفر از مردم خراسان را به قتل رساندند.سلطان جلال الدین لشکرى از اقوام مختلف فراهم کرد و در قصبه پروان از آبادى هاى بین غزنه و بامیان سکنا گزید و از آنجا به طغارستان که امروزه آن را ترکستان افغانستان مى نامند، حمله برد و بار دیگر به پروان بازگشت. سردارى به نام قوتوقو نویان از سوى چنگیز مامور شد تا سلطان جلال الدین را سرکوب کند، ولى او از سلطان جلال الدین شکست سختى خورد.سران لشکر سلطان جلال الدین پس از این پیروزى بر سر تقسیم غنائم دچار اختلاف شدند و در نتیجه رو به ضعف گذاردند. جلال الدین ناچار به غزنه رفت و چون تاب مقاومت در مقابل لشکر مغول را در خود ندید، راه هندوستان را در پیش گرفت. چنگیزخان لشکرى را به دنبال او فرستاد تا در غزنین راه را بر او ببندند، اما این سپاه مغلوب جلال الدین شد و او به کنار سند رفت و در تدارک کشتى براى گذشتن از سند بود که لشکر دیگرى از مغول بر او تاخت. او با رشادت فراوان قلب سپاه مغول را شکافت ولیکن توان غلبه بر دشمن را نداشت. مادر و زنان جلال الدین که خود را بعد از آن اسیر دست مغولان مى دیدند به اصرار از جلال الدین خواستند که آنها را خود به قتل برساند و او ناچار دستور داد تا ایشان را در رود سند غرق سازند. سلطان جلال الدین با هفتصد تن از یاران خود مدتى در مقابل لشکر مغول به مقابله پرداخت و آنگاه که دیگر یاراى مقاومت را در خود ندید با حمله به سپاه مغول آنها را کنار زد و با اسب خود را به آب سند زد و با گذشتن از رود به خاک هندوستان وارد شد. بعد از فرار سلطان جلال الدین چنگیزخان دستور داد همه افراد خانواده او را که باقى مانده بودند، گردن زدند و زنان باقى مانده را به اسارت به مغولستان فرستاد.

دانش و هنر در عصر خوارزمشاهیان

دانش تاریخ:

اشاره کردیم که دلبستگى مسلمانان به این دانش، از روى علاقه‏اى بود که به سیره پیامبر خدا صلى الله علیه و اله داشتند.به همین دلیل، کتاب‏هاى فراوانى از قرن دوم به بعد درباره سیره آن حضرت نوشته شد.در کنار آن، به تحولات سیاسى دنیاى اسلامى، از فتوحات گرفته تا جنگ‏ها و شورش‏هاى داخلى نیز توجه فراوانى صورت گرفت.در این باره، کتاب‏هاى زیادى تالیف شد که متاسفانه بسیارى از آنها از میان رفته است.در اینجا به چند نمونه از این کتاب‏ها اشاره مى‏کنیم.

دو مورخ برجسته قرن دوم و سوم، یکى ابو مخنف و دیگرى هشام کلبى است که مواد تاریخى فراوانى را تهیه و در اختیار منابع بعد از خود قرار دادند.بعد از آنان، چندین مورخ، به تدوین تاریخى عمومى اسلام پرداختند که بخش مهمى از کتاب‏هاى آنها، تاریخ شرق اسلامى و در درجه نخست عراق و ایران بود.از میان آنها، باید به ابو حنیفه دینورى (م 282) و یعقوبى (م 284) اشاره کرد که کتاب دینورى اخبار الطوال و کتاب یعقوبى، با نام تاریخ یعقوبى شهرت دارد.به طور معمول، در این کتاب‏ها، تاریخ اسلام، به صورت تاریخ خلفا نوشته شده و رویدادهاى تاریخى دوران هر یک از آنان ارائه شده است.

مشهورترین و مفصل‏ترین کتاب تاریخى که در اواخر قرن سوم هجرى نوشته شد، کتاب تاریخ الرسل و الامم و الملوک از محمد بن جریر طبرى آملى (م 310) است.این کتاب که به تاریخ طبرى شهرت دارد، داستان زندگى بشر را از هبوط آغاز کرده‏و رخدادهاى تا سال 303 هجرى را در آن آورده است.طبرى در این اثر، از صدها کتاب و مقاله بهره برده و در جاى جاى کتاب خود، منابعش را یاد کرده و کتابى مستند فراهم آورده است.این کتاب، مطالب نادرست فراوانى نیز دارد که مورد نقد محققان و نقادان قرار گرفته است.
از خوش‏نام‏ترین مورخان قرن چهارم هجرى، على بن حسین مسعودى (م 346) است که کتاب پر ارج او مروج الذهب و معادن الجوهر همیشه مورد استفاده مورخان و پژوهش‏گران بوده است .وى این کتاب را که یک دوره تاریخ جهان از دید تمدنى، سیاسى و فرهنگى است، در کنار کتاب بزرگ‏ترى با نام اخبار الزمان تالیف کرده که با کمال تاسف آن اثر امروزه در دسترس نیست .مسعودى، تاریخ را تنها از کتاب‏ها و گوشه کتابخانه به دست نیاورده، بلکه با مسافرت به اقصا نقاط عالم، مواد کتاب خود را فراهم آورده است.وى با دیدن اجتماعى و تحلیلى به تاریخ نگریسته و تاریخ را نه به صورت مرده که به صورت موجودى زنده و داراى روح به تصویر کشیده است.

دانش جغرافى :

یکى از وجوه تمدنى جهان اسلام، به ویژه ایران، سیرى در ایالات مختلف ایران و وصف آنهاست .در قرن چهارم، راههاى میان شهرها مملو از مسافرانى بود که سرتاسر بلاد اسلامى را بدون مشکل مى‏پیمودند.زائران خانه خدا، تاجران و طالبان علم، بیش‏تر این مسافران را تشکیل مى‏دادند.

جهانگردان نیز گردشگرى در جهان اسلام را پیشه کرده و برخى از آنان که دانشمندان برجسته‏اى بودند، به نگارش آثارى در باب جغرافى جهان اسلام دست زدند.آنان در این آثار خود اطلاعات گرانبهایى از وضعیت ایالات و ممالک مختلف دنیاى اسلام در قرن چهارم براى ما بر جاى گذاشتند .این آثار که از هر جهت، آثار مهمى در تمدن اسلامى هستند، ارکان دانش جغرافى را در دنیاى اسلام به وجود آوردند.روشن نیست به چه دلیل تا این اندازه در قرن چهارم هجرى، به این مساله بها داده شد و اصولا چرا در قرون بعد، مورد بى‏توجهى واقع گردید.به هر روى ادبیات جغرافى در تمدن اسلامى در قرن چهارم از غنى‏ترین بخش‏هاى علمى دنیاى اسلام است.برخى از این آثار عبارتند از:

• حدود العالم ابن حوقل (تالیف در سال 367)
• اشکال العالم ابو عبد الله جیهانى (دو دهه پایانى قرن سوم)،
• المسالک و الممالک ابن خرداد به (حدود سال 300)،
• احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم محمد بن احمد مقدسى (تالیف در 375)،
• البلدان ابن فقیه همدانى (تالیف در قرن چهارم)،

همه این آثار متعلق به قرن سوم و چهارم هجرى است.پیش از اینها، یعقوبى با نگارش کتاب البلدان خود در قرن سوم، زمینه این دانش را فراهم آورده بود.هر یک از اینها، به نوعى، در وصف اقالیم هفتگانه عالم سخن گفته و به دلیل آشنایى بیش‏ترشان با دنیاى اسلام، از این بخش با تفصیل بیش‏ترى سخن گفته‏اند.شگفت آن که بیش‏تر این آثار همراه با نقشه‏هایى از ایالات مختلف دنیاى اسلام و اقالیم هفتگانه عالم است که این خود پیشرفت دانش جغرافى و نقشه‏نگارى را در آن روزگار نشان مى‏دهد.

هنر در ایران از خوارزمشاهیان تا صفویه:

خوارزمشاهیان جانشین سلاجقه شدند و سلسله آنها از 490 تا 628 سلطنت کردند اتسز خوارزمشاه از این دودمان امیری عادل بود و دوستدار شعر و ادب و کریم و جوانمرد بود رشید وطواط رئیس دیوان انشاء و شاعر دربار او نام وی را در اشعار فارسی و عربی خود جاویدان ساخته و این شاعر و نویسنده زبردست که در سال 573 وفات یافته و در نظم و نثر عربی در زمان خود کمتر نظیر داشته بفرمان اتسز به تالیف کتاب مشهور خود یعنی حدایق السحر فی دقایق الشعر دست زده است. جرجانیه یا خوارزم در دوره اتسز خوارزمشاه از مراکز عمده علم و ادب و محل اجتماع عده کثیری از فضلای بنام بود و اتسز مخصوصاً در جلب اهل فرهنگ و دانش این شهر جدی بلیغ داشت چنانکه در سال 536 موقعیکه پس از شکست سنجر از قراختائیان بر خراسان استیلا یافت جمعی از دانشمندان آن دیار را بهمراه خود به خوارزم برد و از مفاخر عهد او یکی امام عٌلامه کبیر زمخشری خوارزمی صاحب کتاب کشاف است در تفسیر قرآن و دیگر زین الدین سید اسماعیل جرجانی که در 531 فوت کرده از پزشکان نامی و مولف کتاب ذخیره خوارزمشاهی. سلطان تکش خوارزمشاه (568-596) نیز جماعتی از اهل فضل و ادب را گرد خود جمع کرده بود مانند بهاءالدین محمد بن موید بغدادی صاحب کتاب التوسل الی الترسل و علامه فخرالدین محمد بن عمر رازی که چند کتاب از تالیفات خود را بنام همین سلطان تکش به رشته نگارش اورده است. در ماه رجب سال 616 هجری سپاهیان چنگیز در مقابل حصار اترار که از طرف مشرق اول خاک سلطان محمد خوارزمشاه بود حاضر شدند و در این محل چنگیز برای حمله به ایران به سپاهیان خود دستور حمله داد و بدنبال این حمله مصیبتی بزرگ گریبانگیر مملکت ما شد و فاجعه ای جهانی بوقوع پیوست و شهرهای آباد و معتبر ایران که بعضی از آنها در دنیا نظیر و مانند نداشتند مانند بخارا و سمرقند و بلخ و مرو و هرات و نیشابور و خوارزم یکی پس از دیگری طعمه قتل و غارت و حریق قوای حرار مغول شد و قسمتی از آبادترین نقاط ایران به گورستانی بزرگ تبدیل شد زیرا پس از این حمله اثری از حیات در آنجا دیده نمیشد. جانشینان چنگیز تا سال 694 هجری که سال قتل بایدو است بر ایران حکمرانی کردند و پس از آنها سلطنت به شاهزادگانی رسید که قبول دین اسلام کردند و در تاریخ ایران دوره ای را بنام دوره ایلخانان مسلمان بوجود آوردند. سه ایلخان مسلمان مغول بنام سلطان محمود غازان و سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) و سلطان ابوسعید بهادرخان از 694 تا 736،در ایران سلطنت کردند و وزرای مشهور ایرانی آنها مانند صدر جهان و سعدالدین محمد ساوجی و خواجه رشیدالدین فضل الله که مورخ و طبیب بود به دوران سلطنت آنها رونق خاص بخشیدند. غازان خان علاوه بر زبان مغولی و فارسی اطلاع کمی از عربی و زبانهای چینی و تبتی و لاتین داشت و بدانستن تاریخ و آداب و اخلاق سلاطین مخصوصاً پادشاهان معاصر خود سخت مایل بود و تاریخ آباء و اجداد مغولی خود را بیش از هر کس دیگر میدانست و خواجه رشیدالدین فضل الله یک مقدار از اطلاعات نفیسی را که در جامع التواریخ ضبط کرده شخصاً از غازان شنیده است،وی مردی هنرمند بود و با بعضی از صنایع دستی و حرفه‌های مختلف مانند بنائی و نقاشی وآهنگری و اسلحه سازی آشنائی داشته و مقداری از عمر خود را هم بهرزه در طلب کیمیا و اشتغال به رمل و ستاره شناسی و تحصیل نباتات عجیب به عادت مغول صرف کرده است و خیال بنای رصدخانه ای در نزدیک تبریز نیز داشته و در شام غازان نمونه ای از آنرا ساخته بوده است. غازان اهل ادب و حکمت و فضل را دوست میداشت و غالباً با ایشان می‌نشست و در محضر آن جماعت سئوالاتی طرح مینمود. از ادیان و مذاهب و ملل و نحل اطلاعات کافی داشت و اکثر اوقات با فرق مذهبی مختلف مباحثه و مناظره میکرد. وی قواعد و یاساهائی برای رفاه حال مردم و رفع ظلم و تعدی و حسن اداره امور وضع نمود که در تاریخ شهرت دارد. غازان خان از سلاطین آبادکننده بود و ابنیه و عمارات بسیار ساخت.