علل و انگیزه های مخالفت با حکومت علوی

امام علی بن ابی طالب(ع)، علاوه بر خلافت و جانشینی منصوص از رسول گرامی اسلام(ص)، پس از کشته شدن خلیفه سوم، در تاریخ بیست و پنجم ذی حجه سی و پنج هجری (ششصد و چهل و چهار میلادی) ، با همه استنکاف از پذیرفتن حکومت و خلافت، با اقبال عمومی و اصرار آنان برای پذیرش منصب حکومت ظاهری، مواجه شد، و با بیعت آنان و در راس همه، بیعت اصحاب پیامبر از مهاجران و انصار، عملاً متصدی امر حکومت و خلافت بر مسلمانان گردید.
در باره حکومت ظاهری امام علی(ع) و به تعبیر دیگر، حکومت علوی، چند مسئله از مسلّمات تاریخی است.

نخست اینکه امام(ع) در فضای کاملاً آزاد سیاسی – اجتماعی و با اقبال عمومی و اشتیاق توده های مردم مسلمان و بیعت از روی میل و اختیار آنان، به حکومت رسید؛ چون، مردم پس از پشت سر گذاشتن دوران سخت و تلخ حکومت پیشینیان و انواع تبعیض ها، بی عدالتیها و فساد و تباهی، به این نتیجه رسیدند که تنها راه نجاتشان از آن اوضاع نابسامان و جوّ تبعیض آمیز و ستم آلود، پایان دادن به دوران حکومت خلیفه پیشین و تعیین خلیفه جدید است، لذا پس از وی، به در خانه وصی و جانشین بحق پیامبر(ص) حضرت علی(ع) روی آوردند و دست بیعت به سویش گشودند و به طور جدی، خواهان حکومت علوی بودند و در برابر عدم پذیرش امام(ع) اصرار ورزیده و آن حضرت را بر اجابت درخواست خود در تنگنا قرار دادند. امام(ع) در این باره فرموده است:
“ازدحام فراوانی که مانند یالهای کفتار بود [به هم فشرده و انبوه] مرا به قبول خلافت واداشت . آنان، از هر طرف، مرا احاطه کردند [و] چیزی نمانده بود که دو نور چشمم زیر پا له شوند! آن چنان جمعیت به پهلوهایم فشار آورد که سخت مرا به رنج انداخت و ردایم از دو سو پاره شد! مردم همانند گوسفندانی [گرگ زده که دور تا دور چوپان جمع شوند مرا در میان گرفتند.] مانند شترهای ماده ای که به فرزندان خود روی آورند، به سوی من روی آوردید و می گفتید: “بیعت!بیعت!”.من،دستم را بستم و شما آن رامی گشودید.من،آن را از شما بر می گرفتم و شما به سوی خود می کشیدید.” طبری نیز نقل می کند که امام علی(ع) در برابر اصرار مردم بر بیعت، فرمود: “این کار – بیعت – را نکنید. اگر من، وزیر و همکار امام مسلمانان باشم، بهتر از این است که امیر و حاکم بر مسلمانان باشم.”، اما آنان گفتند: “به خدا سوگند! ما، تو را رها نمی کنیم تا این که با تو بیعت کنیم.”

دوم اینکه امام(ع) پیش از این، برای رسیدن به امامت و حکومت ظاهری و زعامت سیاسی – که آن را حق مسلّم خود می دانست – از هر گونه تلاش و اقدام ممکن، خودداری نورزید، اما پس از قتل عثمان، با وجود اقبال عمومی و اصرارشان برای حکومت و زعامت سیاسی، از پذیرش آن ابا ورزید. راز این اکراه و امتناع چیست؟ راز این امتناع، برای پژوهندگانی که از اوضاع آن مقطع زمانی آگاهی دارند و از روحیات و ویژگیهای شخصیتی امام علی(ع) نیز شناختی، هر چند اجمالی، دارند، روشن است؛ زیرا، منصب خلافت و حکومت ظاهری برای آن حضرت، یک هدف و یک ارزش اصیل نبود تا آن را به هر قیمتی که شده و در هر شرایط سیاسی و اجتماعی بپذیرد و از پذیرفتنش نیز خوشحال شود، بلکه حکومت، برای آن بزرگ پیشوای دینی و برترین اسوه کمالات انسانی و الهی، چنان که خودش بارها بار فرمود ، وسیله ای برای پیاده کرده احکام نورانی اسلام ناب محمدی(ص) و نشر و تبلیغ فرهنگ غنی قرآنی و بسط عدالت همه جانبه سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و رفع تبعیض و ستم از جامعه اسلامی بود.

امام(ع) با ارزیابی اوضاع موجود و ملاحظه دگرگونی هایی که در جامعه به وقوع پیوسته و ضد ارزشها، جایگزین ارزشها شده و مردم از فرهنگ اصیل اسلام ناب محمدی و احکام قرآنی فاصله گرفته بودند، به خوبی می دانست که حکومت کردن بر چنین جامعه ای و سامان دادن اوضاع نا بسامان اجتماعی و رفع تبعیض و فساد و بی عدالتی ها و باز گرداندن اوضاع به وضعیت دوران پیامبر(ص) کاری بس دشوار و بلکه محال است، بنابراین، از پذیرش حکومت خودداری می کرد.

دشواری تغییر اوضاع، از آنجا ناشی می شد که از یک سو، عموم مردم، با فضای آلوده و وارونه دوران حکومتهای پیشین، بویژه دوران عثمان، خو گرفته بودند و آماده پذیرش احکام اسلام ناب و رعایت اصول ارزشی و عدالت اجتماعی و اقتصادی نبودند و از سوی دیگر، کارگزاران نظام حکومتی – که همگی، به جا مانده از دوران حکومت عثمان و یا خلفای پیش از او بودند و بسیاری از آنان -‌ اگر نگوییم همه آنان – دستشان در اخذ و مصرف بیت المال، به نحو دلخواه، باز بود و در این زمینه، فعال مایشاء بودند، به هیچ قیمتی حاضر نبودند از شغلها و پستهای آب و نان دار خود دست بکشند و مطیع امام(ع) – که تنها به ارزشها فکر می کرد – گردند.

این، واقعیتی است که در بسیاری از سخنان امام(ع) به آن تصریح شده است:
“مرا وا گذارید و به سراغ شخص دیگری بروید! زیرا، ما، به استقبال وضعی می رویم که چهره های مختلف و جهات گوناگونی دارد (اوضاع مبهم و پیچیده است)[و] دلها بر این امر (حکومت)، استوار، و عقلها ثابت نمی مانند[و] ابرهای فساد و فتنه، فضای جهان اسلام را تیره و تار ساخته و راه مستقیم – از غیر مستقیم – ناشناخته مانده است.” سوم، اینکه با وجود همه پشتیبانی های مردمی و اصرار و پافشاری آنان بر بیعت و یاری امام علی(ع) همان گونه که پیش بینی می شد – و امام نیز از آن آگاهی کامل داشت – پس از آغاز حکومت و برداشتن نخستین گامهای اصلاحی و اقدامات اساسی برای اصلاح ساختار حکومتی و دفع تبعیض و ستم از مردم، فتنه ها و مخالفتها، یکی پس از دیگری، مانند طوفانی سهمگین، وزیدن گرفت و اوضاع سیاسی – اجتماعی جامعه را در هم ریخت، به طوری که حکومت کوتاه حضرت، به جنگ و … سپری شد.

اکنون پس از این توضیحات، به طرح و بررسی علل و انگیزه های مخالفت با حکومت علوی می پردازیم. در بیان انگیزه های مخالفت با حکومت علوی، سعی ما بر این است که آنها را با ملاحظه پیشینه تاریخی و مقطع زمانی شکل گیری آن طرح کنیم؛ زیرا، چنان که خواهیم دید، بخشی از این مخالفتها، پیشینه تاریخی دارد و چنین نیست که پس از تشکیل حکومت علوی، یکباره پیدا شده باشد.

برخی از مهمترین انگیزه های مخالفت با حکومت علوی، عبارت است از:

حسادت ورزی و برتری جویی نسبت به خاندان پیامبر

از انگیزه های مهم مخالفت با حکومت علوی که ریشه دار هم بوده و به عصر پیامبر اکرم(ص) و شاید پیش از اسلام برمی گردد و مربوط به قبایل عرب و بویژه برخی قبایل قریشی مکه است، حسادت ورزی و حس رقابت و برتری جویی نسبت به پیامبر(ص) و خاندان پاک او(ع) است.

کینه توزی و انتقام جویی اعراب و قریش

یکی دیگر از انگیزه های مخالفت با حکومت علوی، کینه توزی و انتقام جویی است. این انگیزه، در تاریخ گذشته ریشه دارد و به جنگهای صدر اسلام برمی گردند. امام علی(ع) در دفاع از پیامبر اسلام(ص) و برداشتن موانع تبلیغ و نشر اسلام ناب محمدی(ص)، تعدادی از سران و سردمداران شرک و کفر را به هلاکت رساند. از این رو، بسیاری از اعراب و قریشیانی که در جنگها، از نزدیکان خویش، کسانی را از دست داده بودند، کینه حضرت را به دل گرفتند. آنان، این کینه را پنهان نمی داشتند بلکه در محافل و مجالس ابراز می کردند و پیوسته در صدد انتقام جویی از آن حضرت بوده اند.

هواپرستی و خودخواهی

یکی از انگیزه های مخالفت با امام علی(ع) و حکومتش، هواپرستی و خودخواهی و دنیاطلبی است.

این انگیزه زشت و نفسانی، از آنجا ناشی شده که مخالفان حکومت علوی با توجه به شناختی که از پیشوای پرهیزگاران و نیکان عالم داشتند، به خوبی می دانستند که اگر حکومت علوی پا بگیرد و امام(ع) قدرت اجرایی کافی پیدا کند، اجازه دنیاطلبی و تعدی به بیت المال را به آنان نمی دهد.

عدم تحمل عدل علوی

چنانکه پیشتر اشاره شد، امام علی(ع) تنها خلیفه اسلامی بود که برای نخستین بار در تاریخ خلافت اسلامی، از راه انتخاب و گزینش آزاد و در فضایی به دور از فشار و تهدید و اکراه، با بیعت اکثریت قریب به اتفاق اقشار مختلف مردم مسلمان به خلافت و حکومت رسید. امام(ع) در همان آغاز بیعت مردم با ایشان، تصریح کرد و تاکید ورزید که مرا به حال خود واگذارید و به سراغ شخص دیگری بروید؛ چون، من شیوه حکومتی خلفای پیشین را قبول ندارم و هدفم از پذیرش حکومت، صرفاً اجرای عدالت همه جانبه اسلامی و رفع هر گونه تبعیض و ستم در امور مالی و غیر آن و حرکت در چهارچوب کتاب خدا و سنّت راستین پیامبر(ص) بر اساس فهم خودم، نه آنچه را که خلفای پیشین و شیخین می فهمیدند و اجتهاد می کردند، است و نیز در راه تحقق اصول ارزشی اسلام و پیاده کردن احکام و قوانین قرآن و سنت پیامبر اکرم(ص) ذره ای شک و تردید به خود راه نداده و هرگز سستی و سازش نخواهم کرد.

فزون طلبی و امتیاز خواهی

برخی از پژوهندگان تاریخی، معتقدند، از جمله علل برپایی جنگ جمل و نیز از عوامل دست نیافتن امام(ع) به ثبات داخلی – که باید یکی از اسباب مهم عدم ثبات حکومت علوی را پیامدهای شوم همین جنگ جمل دانست – سیاست مالی وی بود که قصد داشت سران گروهها و دیگر پیروان را در مقرری از بیت المال یکسان قرار دهد. تحلیل آنان، این است که اگر امام(ع) افرادی مانند طلحه و زبیر را، مانند قبل، مقرری بیشتر و امتیازات مالی فزون تری می داد، بهتر بود تا این که آن دو صحابی، مخالف او شوند.

به عبارت دیگر، نظر اینان، این است که اگر امام(ع) برای سران قبایل، امتیاز قائل می شد و به آنان بذل و بخششهای زیاد، آن گونه که عثمان و پس از او، معاویه، در شام، برای جلب دوستی و حمایت بسیاری از سران قبایل می کرد، اعطا می کرد، به طور طبیعی هم می توانست از دوستی و اعتماد آنان نسبت به خود سود جوید و آنان را از هر نوع عکس العمل منفی باز دارد.

• مقدمه
• 1- حسادت ورزی و برتری جویی نسبت به خاندان پیامبر
• 2- کینه توزی و انتقام جویی اعراب و قریش
• 3- هواپرستی و خودخواهی
• 4- عدم تحمل عدل علوی
• جنگ جمل و انگیزه های برپا کنندگان آن
• فزون طلبی و امتیاز خواهی
• انگیزه واهی خونخواهی عثمان
• ریاست طلبی، انگیزه اصلی شورش ناکثین
• زمینه های جنگ صفین و انگیزه قاسطین
• سودای تشکیل امپراطوری اموی، انگیزه اصلی معاویه
• فتنه مارقین، از جهل و جمود آن سرچشمه می گرفت
• سستی و ناپایداری در دفاع از حق