نفت در خاورمیانه

یکی از برجسته ترین دستاوردهای اقتصادی در صد سال گذشته ، رشد و توسعه صنعت نفت بوده است. در سال 1850، در واقع نفتی در جهان تولید نمی شد. سپس، در پس اکتشافاتی که در ایالات متحده آمریکا و روسیه هر دو انجام شد، کل تولید پس از سال 1860 به سرعت رو به افزایش گذاشت و تا سال 1890، تولید جهانی به 10 میلیون تن در سال رسید . از آن تاریخ تاکنون، تولید نفت خام پیوسته در حال افزایش بوده است و تولید جهانی آن تقریباً هر ده سال 2 برابر شده است. ایالات متحده آمریکا و شوروی هنوز بزرگترین تولیدکنندگان نفت در جهان هستند؛ گرچه اهمیت نسبی آنها با افزایش بسیار سریع تولید نفت خام از حوزه دریای کارائیب، خاورمیانه و آفریقا، رو به کاهش گذاشته است.[1]

در آغاز قرن بیستم، نفت و گاز طبیعی کمتر از 4 درصد از کل نیاز انرژی جهان غرب را تامین می کرد؛ حال آن که زغال سنگ تقریباً 90 درصد از این نیاز را برآورده می کرد. اما این وضع به سرعت تغییر کرد و سهم نفت و گاز طبیعی از کل تولید انرژی در سال 1920 به 12 درصد و در نیمه دهه 1930 به 26 درصد و پس از جنگ جهانی دوم در سال 1948 به 36 درصد رسید. از آن زمان به بعد ، اهمیت نفت و فرآورده های نفتی برای اقتصاد جهان همواره رو به افزایش بوده است، چنان که تا سال 1970 ، تقریباً 70 درصد از کل نیاز انرژی غرب را نفت و گاز طبیعی تامین می کرد.

مصرف  کنندگان عمده نفت و فرآورده های وابسته آن،ملل صنعتی اروپای غربی، آمریکای شمالی و ژاپن هستند که روی هم رفته 70 درصد از کل تولید را در سال 1970 به خود اختصاص می دادند. در عین حال، همین کشورها فقط 26 درصد از نفت و گاز جهان را خود تولید می کنند و بنابراین مجبورند نیازهای خود را با نفت وارداتی تامین کنند. بنابراین گونه ای رابطه همزیستی متقابل بین کشورهای اصلی تولید کننده و کشورهای مصرف کننده ایجاد شده است.

1- خاورمیانه / نویسندگان . پیتر بیومونت، جرالد بلیک، مالکوم واگ استاف / مترجمان : محسن شانه چی، محمود رمضان زاده، علی آخشینی / مشهد / آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، 1369، ص 344.

خاورمیانه، منطقه تولید کننده نفت

در حال حاضر، خاورمیانه منطقه ای است که در آن تولید نفت در حد قابل ملاحظه ای بیشتر از تقاضاست. طی قرن بیستم، تولید نفت این منطقه برحسب تولید کل جهانی به طور مشخص افزایش یافته است. در دهه 1930 و اوایل دهه 1940 ، میانگین سطح تولید بین دو تا پنج درصد از کل تولید جهان بود، اما در پی احیاء و توسعه صنعت پس از جنگ در منطقه خلیج (فارس)، تولید نفت تا سال 1950 به میزان 15 درصد رسید. از آن تاریخ ،  اهمیت نسبی نفت و گاز طبیعی خاورمیانه و آفریقای شمالی در تولید جهانی همواره رو به افزایش بوده است، به گونه ای که در سال 1960 از مرز 25 درصد گذشت و در سال 1971 به میزان 40 درصد رسید، در این سال تولید کل نفت منطقه متجاوز از 1000 میلیون تن می شد.

اگر چه در خاورمیانه تولید نفت اول بار در اوایل قرن بیستم در ایران آغاز شد، اما فقط پس از جنگ جهانی دوم بود که تولید آن به سرعت رو به افزایش گذاشت . طی اوایل دهه 1940، ایران بزرگترین تولید کننده نفت در خاورمیانه بود و پس از آن عراق و عربستان سعودی در مراتب بعدی قرار می گرفتند. پس از کشف و توسعه منابع نفتی در مقیاسی وسیع، تولید نفت کویت و عربستان  سعودی هر دو ، به مقدار زیادی افزایش یافت تا سال 1950 که تولید حوزه های نفتی عربستان تقریباً با تولید حوزه های نفتی ایران برابر شد. در سال 1951، صنعت نفت ایران ملی شد و در نتیجه تولید نفت خام در سال بعد به کمتر از دو میلیون تن کاهش یافت و بدین ترتیب عربستان سعودی و کویت به عنوان دو تولید کنده اصلی خاورمیانه در صدر قرار گرفتند. طی دهه 1955 تا 1965، کویت بزرگترین تولید کننده نفت شد و پس از آن، عربستان و ایران در رده های بعدی قرار گرفتند. افزایش وسیع تولید نفت در ایران از سال 1954 به بعد، پس از رفع مناقشه بین شرکتهای نفتی و حکومت ایران، آغاز شد. طی سالهای آخر دهه 1960، میزان تولید در کشورهای ایران و عربستان سعودی از میزان تولید نفت کویت فراتر رفت و این دو کشور برای کسب مقام اول در تولید به رقابت برخاستند. اما موفقیت حقیقی در دهه 1960 به 150 میلیون تن در سال 1969 جهش داشت، در همین سال بود که لیبی پس از عربستان سعودی در مرتبه دوم تولید قرار گرفت. از آن زمان، تولید نفت لیبی رو به کاهش گذاشته است. با آغاز دهه 1970، ایران و عربستان سعودی هم اکنون براحتی در راس جدول تولید و بعد از آنها با فاصله زیادی کویت و لیبی قرار دارند. (جدول ) . ایران، عربستان سعودی، کویت، لیبی و عراق حدود چهار پنجم از کل میزان نفت خاورمیانه را تولید می کنند، واقعیتی که بروشنی بر پایین بودن سطح تولید در سایر کشورها منطقه تاکید دارد.

امتیازات نفتی

در دوره قبل از جنگ جهانی دوم، کشورهای تولید کننده نفت در اطراف خلیج فارس ، امتیازات انحصاری کشف و توسعه منابع نفتی خود را به شرکتهای نفتی غرب واگذار می کردند. این امتیازات بیشتر کشورهای مربوط یا همه آنها را شامل می شد. در این زمان، هشت شرکت اصلی که تحت نظارت سهام آمریکا، بریتانیا، هلند و فرانسه قرار داشت، همه محصول نفت منطقه را تولید می کرد. این شرکتها عبارتند بودند از : استاندارد اویل (نیوجرسی) (NEW Jersy) Oil Standard ، استاندارد اویل (کالیفورنیا) ،  (California) Standar Oil ، موبیل اویل، (Mobil Oil) ، تگزاکو (Texaco) ، گالف اویل (Gulf Oil)، بریتیش پترولیوم (British Petrolouim) ، رویال داچ / شل (Royal Dutch / Shell) و شرکت نفت فرانسه (Compagnie Francaise des Petroles) . اگر چه از آن زمان تاکنون ، این وضع مشخصاً تغییر کرده است، اما حتی در اواخر دهه 1960 همین هشت شرکت بیشتر از 90 درصد از تولید نفت منطقه را در انحصار خود داشتند.

اولین امتیاز مهم خاورمیانه، امتیاز نفت ایران بود که در سال 1901 به یک مقاطعه کار انگلیسی به نام «ویلیام ناکس دارسی» واگذار شد. در سال 1909، این امتیاز به «شرکت نفت ایران – انگلیس» تعلق گرفت. این شرکت از همه نقاط کشور بجز پنج استان شمالی می توانست نفت استخراج کند. از سال 1954، پس از ملی شدن صنعت نفت ایران در سال 1951، تولید نفت توسط یک کنسرسیوم بین المللی صورت می گیرد (می گرفت). این کنسرسیوم از چهارده عضو شامل هشت شرکت اصلی که قبلاً نام برده شد و نیز چند شرکت دیگر به وجود آمده است. در تواقفی که بین حکومت ایران و شرکتهای نفتی حاصل شد، وسعت منطقه مورد بهره برداری به 259000 کیلومتر مربع کاهش یافت. قرار شد که این توافق به مدت 25 سال تا سال 1979 ادامه داشته باشد و همچنین کنسرسیوم در صورت تمایل بتواند قرارداد را سه بار و هر بار به مدت پنج سال، تحت همان شرایط قبلی تمدید کند.

حوزه های نفتی

در خاورمیانه، پراکندگی منابع نفتی شدیداً تحت تاثیر عوامل زمین شناختی بوده است. تقریباً همه منابع نفتی اولیه در حوضه ها رسوبی عمیق در امتداد کناره های سلسله جبال زاگرس و خلیج فارس کشف شد. برای مدتهای طولانی چنین تصور   می شد که در خارج از این منطقه، نفت در مقیاس تجاری کشف نخواهد شد. اما فعالیتهای جدیدتر روشن کرده است که لایه های رسوبی ضخیم و حاوی ذخایر نفتی در سایر بخشهای خاورمیانه و شمال آفریقا مثل لیبی نیز یافت می شود. بنابراین در صورتی که مطالعات زمین شناختی در منطقه به دقت انجام شده باشد، بسیار احتمال دارد که منابع عمده نفتی دیگری در سایر نقاط کشف شود. در عین حال چندان تردیدی نیست که هیچ یک از این اکتشافات نمی توانند با حوزه های عظیم نفتی که تاکنون در منطقه خلیج فارس مورد بهره برداری قرار گرفته اند، رقابت کنند.

حمل و نقل نفت خام و فرآورده های نفتی

در خاورمیانه، یکی از مهمترین جنبه های صنعت نفت، حمل و نقل تولید از کشورهای تولید کننده نفت به بازارهای اروپای غربی و ژاپن است. نفتکش اقیانوس پیما در واقع مهمترین وسیله حمل و نقل است که اندکی بیش از یک سوم کشتیهای باری تجاری را شامل می شود. پس از جنگ جهانی دوم، همراه با افزایش اندازه نفتکشها ،الگوهای حرکت در مسیر بین خاورمیانه و اروپای غربی شروع به تغییر کرد. طی دهه 1950 و اوایل دهه 1960، مسیر اصلی حمل نفت بین حوزه های خلیج (فارس) و اروپا از طریق کانال سوئز بود. اما با ظهور نفتکشهای عظیم، این راه آبی دیگر برای کشتیهای بزرگتر قابل استفاده نبود و در نتیجه آنها مجبور بودند پس از طی مسافتی طولانی، دماغه امید نیک را دور بزنند. در پی جنگ ژوئن سال 1967، کانال سوئز 1975 بسته شد. اگر چنان که برنامه ریزی شده است تعریض و تعمیق کانال انجام شود، در آن صورت زمانی در آینده نفتکشهای حدود 200000 تنی خواهند توانست با باری متعادل و نه کاملاً سنگین از آن عبور کنند. این اقدام، مدت سفر را کوتاه می کند، چون مدت رفت و برگشت از طریق دماغه امید نیک با احتساب زمان تخلیه و بارگیری 60 روز به طول می انجامد که در مقام مقایسه، مدت زمان طی این مسافت از طریق کانال سوئز فقط 40 روز است.

آینده نفت

در حال حاضر، آینده نفت در اقتصاد جهان یکی از جنجالی ترین مباحث در امور بین المللی است. با توجه به نظرات گوناگونی که از سوی کشورهای تولید کننده و مصرف کننده مطرح می شود، برخورد منافع در آینده، حتی احتمالاً به دفعات بیشتر، غیرقابل اجتناب به نظر می رسد. جدیدترین و شدیدترین برخورد به دنبال جنگ اکتبر سال 1973 بین اعراب و اسرائیل، یعنی هنگامی که نفت به عنوان یک سلاح سیاسی به کار گرفته شد، اتفاق افتاد. در نتیجه، صدور نفت خام به ایالات متحده و هلند به کلی قطع شد و از حجم نفت تحویلی به بقیه کشورهای اروپایی و ژاپن کاسته شد.

هم اکنون، ایالات متحده آمریکا تقریباً یک سوم از تولید نفت جهان را مصرف می کند. تا سال 1980، نظر به این که نیاز به انرژی در کشورهای دیگر بیشتر می شود، انتظار می رود که این رقم، با وجود 40 درصد افزایش تقاضای مطلق در داخل ایالات متحده آمریکا، به حدود یک چهارم میزان کل تولید جهان کاهش یابد. طی سالهای آخر دهه 1960، واردات نفت حدود 20 درصد از نیازهای سوخت مایع ایالات متحده آمریکا را تامین می کرد، اما تنها بخش بسیار کوچکی از این حجم وارداتی از منابع خاورمیانه به دست می آمد. یکی از مشکلات بزرگی که ایالات متحده در چند دهه باقیمانده قرن بیستم با آن  مواجه است. این مساله است که از کجا می توان نفت به دست آورد، بی آن که به خارج و خاصه کشورهای خاورمیانه وابستگی زیادی پیدا شود. تاکنون ذخایر عظیمی از نفت در آلاسکای شمالی کشف شده است، اما به نظر می رسد که مشکلات توسعه و هزینه های سنگین، احتمالاً مرحله استخراج را به شدت محدود کند. منابع نفتی کم اهمیت تر آمریکای شمالی، همچون ماسه های قیری و شیستهای قیری شدیداً مورد توجه قرار گرفته است و کارخانه های استخراج پیشرو در چند منطقه شروع به کار کرده است. اما هزینه سنگین چنین تلاشهای نامطمئنی، در مقایسه با روشهای معمول تولید نفت خام، بدین معناست که توسعه این منابع، به رغم منافع استراتژیک، محدود بوده است. با روشن شدن این نکته، باید چنین نتیجه گرفت که در آینده، اقتصاد ایالات متحده آمریکا برای تامین نیازهای فزاینده خود به انرژی، به تولید نفت خاورمیانه بیشتر وابسته خواهد شد.

• مقدمه 1
• خاورمیانه، منطقه تولید کننده نفت 2
• امتیازات نفتی 4
• حوزه های نفتی 9
• لیبی 9
• مصر 11
• عراق 13
• عربستان سعودی 16
• کویت 19
• منطقه بیطرف بین عربستان سعودی و کویت 21
• کشورهای خلیج فارس 22
• ترکیه 25
• سوریه 26
• اسرائیل 27
• ایران 28
• ذخایر نفتی 35
• حمل و نقل خام و فرآورده های نفتی 39
• عایدات نفتی 43
• آینده نفت 47
• منابع و ماخذ 51