سیر تکاملی در جنگ های شیمیایی دنیا

جنگ شیمیایی با جنگ جهانی اول در اوایل قرن بیستم آغاز شد و با جنگ شیمیایی عراق علیه ایران در اواخر قرن بیستم به اتمام رسید. اگر چه در تاریخ، تا قبل از شروع جنگ اول جهانی مواردی از بکارگیری اسلحه شیمیایی ذکر شده است ولی انجام جدی حملات شیمیایی به جنگ اول باز می گردد.

جنگ جهانی اول و نخستین حملات شیمیایی

از اوایل جنگ جهانی گازهای شیمیایی وارد میدان شدند. در آگوست 1914 فرانسویها گازهای اشک آور مختلفی را استفاده نمودند. در ژانویه 1915 آلمان ها در لهستان علیه روسها از گاز کلر استفاده نمودند که بی نتیجه بود.

ورود گاز خردل به میدان جنگ

با ورود عامل خردل به صحنه جنگ، که ایجاد آلودگی پایدار در محیط می نمود جنگ شیمیایی وارد مرحله تازه ای شد. در جولای 1917 آلمانها برای نخستین بار از گاز خردل یا ‎Yperie در شهر Ypres بلژیک علیه متفقین استفاده کردند که بسیار موفقیت آمیز بود. در همین سال ترکیبات آرسنیکی نیز تدریجا وارد میدان جنگ شد. در این سال یکی از خطرناکترین سموم آرسنیکی به نام لویزایت Lewisite توسط یک شیمیدان آمریکایی به نام دکتر لوئیس سنتز شد شد که البته در جنگ اول موفق به استفاده از آن نشدند. تا سال 1918 فرانسه و انگلیس نیز توپخانه شیمیایی خردل را آماده نموده و مورد استفاده قرار دادند، تا آنکه سرانجام در 1918 جنگ جهانی اول خاتمه یافت.

نخستین حمله موفق آلمان ها و تلفات سنگین با گاز کلر

در بعد از ظهر 27 آوریل 1915 آلمانها در نزدیکی شهری به نام ‎YPRES در بلژیک علیه متفقین (که بیشتر سربازان انگلیسی و بلژیکی بودند) گاز کلرین را بکار بردند که نخستین حمله وسیع گازی در تاریخ دنیا محسوب می شود. در این حمله حدود 6000 سیلندر حاوی کلرین مایع را در طول یک خط 6 کیلومتری مستقر نموده، 180 تن کلرین را آزاد نمودند که بخاطر جو مناسب بصورت ابر سبز رنگی خط مقدم متفقین را پوشانید. چون متفقین هیچگونه آمادگی نداشتند، شدیدا آسیب دیدند بطوری که تلفاتشان به 5000 کشته و 15000 مصدوم رسید. این حادثه نقطه عطفی در تاریخ جنگهای دنیا بشمار رفت زیرا بر تمامی کشورها روشن شد که اکنون یک عامل جدید وارد میدان شده است که محاسبات روشهای مقابله با آن پرداختند. پس از حمله شیمیایی 27 آوریل، در ظرف چند روز هزاران ماسک توسط زنهای انگلیسی ساخته شد و در اختیار سربازان قرار گرفت. این ماسکها عبارت بودند از یک پد نخی که با محلولی از هیپوسولفیت سدیم، گلیسیرین و بیکربنات سدیم آغشته شده بود. در نتیجه در حمله بعد با گاز کلرین که چند روز بعد در ماه (می) انجام شد فقط 1200 مصدوم شیمیایی از متفقین بجای ماند. در ماههای بعد نیز همچنان حملات با گاز کلر توسط آلمانها ادامه یافت. نتیجه تحقیق انگلیسها روی گاز های جنگی سرانجام در 25 سپتامبر 1915 بصورت نخستین حمله آنها با گاز کلر علیه آلمانها نمایان شد. در این میان ارتش آلمان ترکیب جدیدتری را به نام Phosgene)) در دسامبر 1915 برای نخستین بار بکار برد که بعلت آمادگی نسبی سربازان نتیجه مطلوب را عاید آلمانها نکرد. در فوریه 1916 ارتش فرانسه نیز استفاده از گاز شیمیایی را شروع کرد و گاز فسژن را علیه آلمانها بکار برد. کلر وفسژن هر دو در دمای عادی بصورت بخار می باشند و این مطلب مشکلاتی را هم در نقل و انتقال آنها و هم در پایداری در میدان نبرد بوجود می آورد، لذا آلمانها گاز Diphosgene را تهیه کردند که در دمای عادی بصورت مایع می باشد و سرانجام در 7 می 1916 نخستین حمله خود ار با این گاز انجام دادند. در جولای 1916 آلمانها و متفقین هر دو مجهز به توپخانه گازهای جنگی شدند و از عوامل مختلف خفه کننده و اشک آور علیه یکدیگر استفاده کردند. در اواخر سال 1916 در ارتش انگلیس از سلاح جدیدی به نام گاز افکن یا Iuvensproiectors به منظور پرتاب همزمان تعداد زیادی گلوله های بزرگ گازی استفاده شد. آنها با استفاده از این روش قادر بودند غلظت بسیار بالایی از گاز سمی (غالبا فسژن) را در مدت زمان کوتاهی روی دشمن ایجاد کنند که چنین عملیاتی با توپخانه امکان پذیر نبود وآلمانها از این طریق صدمات زیادی را متحمل شدند.

آسیب غیر نظامیان

مصدوم شدن غیر نظامیان در جنگ شیمیایی نیز حائز توجه است، در سال 1917 و 1918 حملات شیمیایی شدیدی (توسط آلمانها) روی شهرها و روستاهای فرانسوی انجام گرفت که مهمترین اثرات آن مربوط به گاز خردل بوده و هزاران مصدوم از خود بجای گذشت. البته آمادگی مردم و کادرهای درمانی باعث شد که بجز حمله اول، حملات بعدی با موفقیت کمتری توام باشد. ترس از گازهای شیمیایی باعث شده بود که حتی کودکان دبستانی نیز با ماسک به تحصیل می پرداختند و آمادگی جهت حملات را داشتند. مردم منازل آلوده (خصوصا در آلودگی خردل) را بسرعت ترک می کردند و تا اطمینان از پاکسازی آن باز نمی گشتند. همچنین کادر پزشکی ارتش جهت درمان مصدومین شیمیایی بخشهای ویژه ای را اختصاص داده بود.

استفاده از عوامل شیمیایی بین دو جنگ جهانی

در سال 1925 در کنفرانس خلع سلاح ژنو، پروتکلی به امضاء غالب کشورهای جهان در آمد که در آن کاربرد سلاح شیمیایی و بیولوژیکی منع شده بود (عراق نیز از امضاء کنندگان آن بود). امضاء کنندگان این پروتکل عموما اهمیتی برای آن قائل نشدند و تولیدات در حد وسیع ادامه یافته و بسیاری از کارخانجات تولید کننده مواد شیمیایی، در اختیار بخش جنگلهای شیمیایی ارتشها قرار گرفتند. در ادامه تحقیقات محرمانه ای که هنوز در مورد بالایی از گاز سمی (غالبا فسژن) را در مدت زمان کوتاهی روی دشمن ایجاد کنند که چنین عملیاتی با توپخانه امکان پذیر نبود و آلمانها از این طریق صدمات زیادی را متحمل شدند.

سیستم های دوگانه تولید گازهای اعصاب

همانطور که می دانیم از دیدگاه نظامی یکی از قدرتهای مهم در جنگ میزان مهماتی است که یک کشور انبار نموده است. در مورد مهمات شیمیایی در گذشته این ذخیره سازی نمی توانست از حدی بیشتر شود زیرا ممکن بود خطرات زیادی ر ابرای کشورهایی تولید کننده داشته باشد، لذا این امر یک عامل محدود کننده بشمار می رفت. به منظور حل مشکل، دانشمندان روی ای نتز کار کردند که بتوانند برای ایجاد یک عامل سمی (ج) آنرا بنجوی سنتز کنند که قبل از انجام واکنش نهایی ژ، دو ماده غیر سمی (الف و ب) داشته باشیم.

روایت تاریخی جنگ شیمیایی رژیم بعثی عراق علیه ایران

اگر چه نخستین نبود، اما به شهادت تاریخ این بارزترین نمونه از جنایت های شیمیایی در طول حیات بشر بود که این چنین بر سر مردم غیر نظامی ایران فرود می آمد.

سال ها پیش از جنگ هشت ساله ایران و عراق، اروپا، ساعت 5 بعد از ظهر روز 22 آوریل سوزش گاز کلرین را روی پوست خود حس کرد.

شهر «ایپر» در کشور بلژیک نخستین تجربه جهانیان در استفاده از گاز های سمی کشنده بود، جایی که نیروهای آلمانی بمب های خود را بر سر پنج هزار سرباز جبهه متفقین از فرانسوی گرفته تا کانادایی، ریختند و یکی از نقاط تاریک تاریخ را در سال 1915 به نام خود رقم زدند.