کاربرد خط و خوشنویسی در معماری

افسانه پیدایش خط:

تا کنون درباره ابداء یا شروع آغازین خط روایات و افسانه های بسیار نقل شده است. همانطور که راجع به مبداء یا ابداع زبان افسانه های زیادی بیان شده است. روایتی موجود است که نخستین مبتکر خط « کادموس »؛ شاهزاده فنیقی و بنیانگذار شهر « تَبِس » بوده که برای نخستین بار الفبا را تدوین کرده است و سپس به یونان آورده است. بنا بر روایت یک افسانه چینی مخترع خط یک الهه اژدهای چهار چشم بوده. در افسانه دیگر چینی نقل شده است که ابتدا، خط به صورت خطوط و نشانه هایی بر روی لاک یک لاک پشت به انسان رسید. نیز طبق یک افسانه ی ایرلندی « اُدین » مخترع خط رمزی یا « رونیک » بوده. در افسانه های بابلی و مصری خدای « نِبو » و خدای « ثوْث » ودیعه دهنده ی خط به انسان بوده بوده اند. و بالاخره، بنا به نقل یکی از علمای « تلمود » به نام « رابی اِکیبا » الفبا قبل از خلقت انسان وجود داشته است. و طبق روایات اسلامی الفبا توسط خداوند به انسان عطا شد.

آغاز و مراحل تطور خط

• الف ) خطوط تصویری: …….. ( یک ضرب المثل چینی می گوید: یک تصویر مظهر بیش از هزار کلمه است. ) در لاتین به معنای نقاشی است. این نام اصطلاحا در علم زبانشناسی و شناخت و تطور خط به کهن ترین مرحله آغاز خط اطلاق می شود. در این مرحله تصاویر سمبل و ارزش مفاهیم انسانی را دارا می باشند و می توانند قدیمی ترین مدارک مستند ثبت شده توسط انسان منظور گردند. البته قبل از این مرحله ی طبقه بندی شده در تطور خط، انسان آثار قدیمی تری در اشاعه منظور و نظر ابتدایی خویش دانسته است که آن ها را در اصطلاحا نقوش پیش از تاریخ همچون نقوش ثبت شده در بعضی ارتفاعات و درون غار ها مشاهده می کنیم مانند؛ ارتفاعات هجیران مهاباد، کوه دشت لرستان، غار میرملاس، دوشه، همیان، منطقه قوجستان جمهوری آذربایجان و نماد هایی در جنوب فرانسه از جمله غار معروف « اسکو ».
• ب ) خط هیروگلیف: مرحله ی دیگر خط، هیروگلیف می باشد که در آن تبدیل تصویر به صوت یا آوا است. یعنی تصاویر به عنوان آوا استفاده می شود. در این مرحله می تواند استفاده از اشکال ساده جهت انتقال معنای ساده آن ها باشد که بعد ها به صورت واژه نگاره ها در این نظام نوشتاری ایفای نقش می کنند.
• ج ) استفاده از شناسه ها: مرحله ی دیگر استفاده از شناسه ها است. برای مثال در زبان مصری jb  به معنای بز است و jbi  به معنای تشنه بودن، حال با توجه به این که در نظام تصویری خط هیروکلیف نشانی برای مصوت ها وجود ندارد لذا از این تصاویر وقتی منظور بز است، شکلی از بز به آن اضافه می کنند و چناچه منظور تشنه بودن باشد تصویر انسان دست به دهان را به آن اظافه می کنند. به تصاویر بز و انسان در این عبارات شناسه گفته می شود.
• د ) تبدیل تصویر به هجا: مرحله ی بسیار مهم دیگر در تطور خط، مرحله ی تبدیل و تحول خط از تصویر به هجای میخی و الفبا است. این تحول یعنی تبدیل تصویر به هجاهای خط میخی و الفبایی البته برای هجاهای خط میخی یعنی حدود دو هزار سال قبل از تبدیل تصویر به الفبا صورت گرفته است. زیرا قدیمی ترین کتیبه ها ی نوشته شده به خط الفبایی فینقی مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره ی اول قبل از میلاد است،‌ در صورتی که کتیبه های میخی از حدود سه هزار سال قبل از میلاد به بعد به بعد نوشته و ثبت شده اند.

کتیبه ها:

الف ) کتبه های غیر منقول مستقل؛ کتیبه هایی هستند که به مناسبت ها و مراسم خاص در صخره ها به همراه نقش برجسته کنده شده باشد. مانند رزم اردشیر بابکان با اردوان در فیروز آباد.

ب ) کتیبه های غیر منقول وابسته به اثر ( معماری ): کتیبه هایی هستند که روی آثار و بناهای تاریخی حک شده باشند. مانند کتیبه های فارسی باستان در پاسارگاد.

ج )‌ کتیبه های منقول مستقل: به کتیبه هایی گفته می شود که منحصرا به منظور نوشتن خط روی آن ها ساخته شده باشد. مانند الواح گنجینه ی تخت جمشید.

د ) کتیبه های منقول وابسته به شیء: به کتیبه هایی اطلاق می شود که به دلایل مختلف روی اشیاء می آیند. مانند کتیبه های منقوش روی ظروف و ادوات جنگی.

خوشنویسی در هنر ، معماری اسلامی و مساجد

آیا تا به حال شده است کتیبه ای را در مسجد یا حسینیه با دقت بخوانیم؟ آیا تا به حال به نقش آن در زیبایی مسجد فکر کرده ایم؟ به راستی چرا این قدر مساجد ما از کاشی کاری هایی که منقش به آیات قرآنی است پر شده است؟ آیا امروزه مسجدی را می توان در نظر گرفت که آیه ای، حدیثی یا مطلبی با خط زیبا به دیواره های آن، چشم هر بیننده ای را به خود جلب نکند؟ یکسری امور در انسان به عنوان فطریات شمرده می شود مثل حقیقت جویی، گرایش به خیر و فضیلت، هنر، خلاقیت و عشق و پرستش. در کتاب فطرت اثر استاد شهید مرتضی مطهری آمده است: “اموری که از قدیم صنایع مستضرفه نامیده شده اند، مثل خط که یک هنر خیلی قدیمی است [خلق نوعی زیبایی است.] خط بسیار زیبا برای انسان ارزش فوق العاده ای دارد و انسان آن را حفظ می کند. قرآنی که با خط بسیار زیبا نوشته شده باشد، ده بار هم اگر انسان آن را دیده باشد دفعه یازدهم باز می خواهد ببیند، بلکه صدبارهم دیده باشد، دفعه صدو یکم باز می خواهد تماشا کند” شهید مطهری این مباحث را ذیل بحث فطرت آورده اند که ام المسائل معارف اسلامی دانند. این سخنرانی در سال 1355 توسط ایشان ایراد شده بود که در ادامه با تعریف کردن خاطره ای از پدر مرحومشان ادامه می دهند: “مرحوم ابوی ما (رضوان الله علیه) که خط خودشان هم خوب بوده است، به خط مخصوصا علاقه خاص داشته اند. ایشان می گفتند اگر قرآن خیلی خوش خط دست من باشد دیگر نمی توانم بخوانم، چون آن قدر خیره می شوم به خطش و به زیبایی اش که از خواندن آن باز می مانم. نمونه خط زیبا کتبیه بایسنقر است در جلوی ایوان مقصوره [در حرم امام رضا علیه السلام.] در آن کتیبه بزرگ که جلوی پیشانی ایوان است و بایسنقر که پسر گوهرشاد بوده، خودش در آخر کتیبه نوشته است: “کتیبه بایسنقر بن شاهرخ بن امیرتیمور گورکان” گوهرشاد زن شاهرخ بوده و بایسنقر پسر او. در خط ثلث دیگر نظیری برای بایسنقر نیامده است، نه قبل از او کسی چنین نوشته است و نه بعد از او کسی توانسته بنویسد.

نقش هنر خوشنویسی در معماری برخاسته از فرهنگ اسلام

«نصرالله افجه‌ای» خوشنویس و مهمان دیگر نشست نیز بحث خود را با مبحث نقش خوشنویسی در معماری اسلامی آغاز کرد و گفت: معماری مذهبی در کشورهای مختلف بر اساس ملیت و عقاید سرزمینی به صور مختلفی بررسی می‌شود اما اگر در کشورهای اسلامی این مساله را بررسی کنیم، مشاهده می‌کنیم که در طرح معماری محور اصلی یکی است، یعنی معماری عربی با معماری ایرانی تفاوت پیدا می‌کند ولی محور اصلی هر دو یکی است، بدین معنی که طرح معماری در هر منطقه‌ای یکی است ولی شکل آن به دلیل وجود منطقه جغرافیایی متفاوت است.

وجوه اشتراک معماری که در بستر فرهنگ اسلام پدید آمده با سایر معماری‌ها

در ادامه جلسه، «شایان» میهمان معمار ایکنا وجوه اشتراک معماری که در بستر فرهنگ اسلام پدید آمده را در سه مقوله بررسی کرد: الف- تزئینات ب- استفاده سمبولیک از فرم‌ها ج- هندسه و سلسله مراتب که پیامد آن درون‌گرایی است که به اقلیم و فرهنگ ربط پیدا می‌کند. بحث درون‌گرایی را هم مستشرقان مطرح کرده‌اند که مقوله صحیحی نیست چرا که درون‌گرایی خاص معماری مرکز ایران است در حالی که معماری شمال ایران بسیار برون‌گراست.

مولف کتاب «بررسی تطبیقی تجارب مرمت شهری ایران و جهان» مطرح کرد: آن چیزی که به عنوان وجه اشتراک این نوع معماری در کل دنیا می‌بینیم داشتن یکسری اصول زیربنایی است که بستگی به شرایط زندگی و اندیشه‌های معمار دارد. یکی از آیتم‌های مشترک هندسه است و دلیلش این است که انسان مسلمان ذهنش دارای سلسله مراتبی است برای رعایت آداب و نوع منشش به عنوان یک مسلمان.

علت استفاده از هندسه در معماری برخاسته از فرهنگ اسلام

وی در پاسخ به خبرنگار ما با این مضمون که علت استفاده از هندسه در معماری برخاسته از فرهنگ اسلام چیست، گفت: علت استفاده از نقوش هندسی در معماری اسلامی این است که علم هندسه علم داشتن سلسله مراتب در معماری است. حرکتی گام به گام است نه حرکتی دفعی. سلسله مراتب و جداسازی فضاهای مختلف به خاطر عرصه‌های موجود در این معماری است. بحث نگارگری و استفاده از شمایل را به علت منع آن توسط شرع در معماری حوزه کشورهای اسلامی نداریم ولی در شرق دور بحث تزئینات را داریم.

1. کلرو، جزری _ طراحی گرافیک _ ترجمه سهگان فرهنگ‌پور، مارلیک _ 1383
2. فصلنامه هنر _ شماره 33 _ 1376
3. کاتالوگ موزه هنرهای معاصر تهران. ویژه آثار و زندگی حسین زنده رودی
4. شهید مطهری، مجموعه آثار ج 3، ص 501 تا 497، انتشارات صدرا، چاپ سوم،1372.
5. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 209، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378
6. وسایل الشیعه، ج 3، ص 494، باب 15، روایت 3، به نقل از سیمای مسجد.
7. سیمای مسجد، رحیم نوبهار، ج 1، ص 241، چاپ اعتماد، 1373.
8. هنر خوشنویسی، موهبت الهی، متن سخنرانی آیت الله سید مرتضی نجومی، کیهان 3، مورخ 9/16.79/
9. فرهنگ قومس، غلامرضا طاهریان، پاییز 79، مسلسل 15 و 14.