بررسی ایران در رویارویی با بافت های با ارزش تاریخی

دوره های زمانی

ایران نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه، در راستای سیاستهای توسعه (برون گرا)، از ابتدای قرن معاصر، خود را ناگزیز از ایجاد تغییرات وسیع در سیمای فیزیکی و بافت کالبدی شهرها (بافتهای قدیم کنونی) دید. هدف از انجام این اقدامات، عمدتاً در پاسخ به احساس نیاز به انطباق هرچه بیشتر ساختار شهر و زیرساختهای آن با تحولات و نوآوری های جهان توسعه یافته بود که در آن زمان، به شدت دولتها و کشورهای در حال توسعه را تحت تاثیر و مجذوب خود ساخته بود. به طور کلی روند مذکور و اقدامات انجام شده طی آن، به سه مرحله زمانی قابل تقسیم است:

الف) دوره اول : سالهای 1310 تا 1320 (هـ ش )

اولین فعالیتهای نوسازی در شهرهای ایران از سال 1310 آغاز و با ورود ایران به جنگ جهانی دوم در سال 1320 متوقف ماند.

مهمترین اقدامات انجام شده در شهرهای ایران طی این دوره عبارتند از :

• احداث خیابانهای کمربندی در اطراف بسیاری از شهرهای بزرگ
• احداث میادین و خیابانهای بزرگ در مرکز شهرها (الگوی به کار گرفته شده برای شبکه خیابان ها شطرنجی بوده است.)
• نوسازی محلات قدیمی

ب) دوره دوم : سالهای 1334 تا 1341 (هـ ش)

در فاصله سالهای 1332 -1320 به تبع شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، شهر ایرانی با دگرگونی قابل توجهی روبرو نشد. بنابراین دوره دوم مداخله در بافتهای قدیم ایران را می توان همزمان با دومین برنامه هفت ساله اقتصادی کشور (سالهای 1341- 1334) دانست. چرا که یکی از رئوس این برنامه، تهیه برنامه ها و طرحهای شهری برای شهرهای کشور بود. (ر. ک حبیبی، 1375: صص 181 – 173) در این سالها، توسط کارشناسان آمریکایی طرحهای جامع برای تعدادی از شهرهای ایران با عنوان طرحهای شبکه بندی تهیه شد که چگونگی مصرف زمین را مورد توجه قرار می داد، ولی چون به زبان انگلیسی تهیه شده بود، هیچگاه مورد استفاده قرار نگرفت! (ر.ک به بکایی، 1378)

ج) دوره سوم: سال 1343 تا 1357 (هـ ش)

از دهه چهل به بعد، در نتیجه سیاستهای توسعه شهری، بخش مرکزی شهرهای بزرگ، که با مشکلات و نابسامانی های متعدد و فزاینده ای روبرو شده بود، تحت عنوان بافت تاریخی مطرح شد و به شکل بخشی جدا و منزوی از شهر و آهنگ رشد و توسعه آن، مورد توجه طراحان شهری و سیاستگذاران و تصمیم گیران برنامه های شهری قرار گرفت. عملکرد عناصر تاسیساتی ، تجهیزاتی و خدماتی شهری مربوط به بافتهای تاریخی و قدیمی نیز در این دوره کاهش یافته و تغییر شیوه های پاسخگویی به نیازمندیهای تاسیساتی، تجهیزاتی و خدماتی، آن عناصر را به سمت متروک شدن پیش می راند. (حایری، محمد رضا: 1370 ، ص25).

د) دوره چهارم : پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب، روند مهاجرت روستا به شهر به دلیل مسایل سیاسی – اقتصادی و اجتماعی سالهای اول انقلاب از شتاب و رشد بیشتری برخوردار شد. علاوه بر این جنگ تحمیلی نیز موج عظیمی از مهاجران مناطق جنگ زده را راهی نقاط شهری به ویژه در مناطق جنوبی کشور نمود و به این ترتیب نرخ مهاجرپذیری بافت قدیم این شهرها، به ویژه در سالهای اولیه جنگ از رشد قابل توجهی برخوردار گردید. بحران های سیاسی و جنگ های داخلی کشورهای همسایه (افغانستان، پاکستان و عراق) نیز گروه دیگری از مهاجران خارجی را در ترکیب جمعیتی نامتجانس و ناهمگون ساکن در بافت های قدیم در این سالها گنجاند!

نهادها و سازمانهای مرتبط با طرحها و پروژه های بافتهای تاریخی

نهادها و سازمانهای مختلفی در فرآیند مداخله در بافتهای تاریخی از مراحل ابتدایی تهیه طرح، مراحل طراحی، نظارت، تصویب و … تا آخرین مرحله اجرایی فعالیت می کنند، که مهمترین آنها همراه با مختصری از شرح وظایفی که در مورد بافتهای تاریخی دارند، به شرح زیر آمده است:

سازمان میراث فرهنگی کشور:

شرح وظایف : – پژوهش در مورد ویژگی های باستان شناسی، مردم شناسی ، معماری و شهرسازی

• معرفی جاذبه های میراث فرهنگی و تقویت جاذبه های در حال انحطاط به ویژه در مورد حرفه ها و صنایع در معرض نابودی (از طریق کمک به احیا و آموزش آنها)
• حفاظت از بناهای با ارزش از طریق تهیه شناسنامه برای این بناها و ثبت آنها و احیا و مرمت بناهای با ارزش (کمک کارشناسی و تامین بخشی از هزینه های مرمت بناهای شخصی با ارزش و تامین تمام هزینه های ترمیم بناها و فضاهای با ارزش عمومی)
• نظارت بر فرآیند طراحی طرحهای شهری مربوط به بافتهای تاریخی (به عنوان یکی از اعضاء تصمیم گیرنده کمیسیون ماده 5)

وزارت مسکن و شهرسازی (و موسسات تابع آن):

شرح وظایف : تعیین و تشخیص ضرورت تهیه طرح

• برآورد هزینه و تامین اعتبار تهیه طرح
• انتخاب مشاور و عقد قرارداد جهت تهیه طرح
• نظارت بر فرآیند تهیه طرح
• اداره جلسات تصویبی طرح
• نظارت بر اجرای طرح

سازمان برنامه و بودجه:

شرح وظایف : – تایید و تصویب اعتبارات مالی مرتبط با طرح

• شرکت در جلسات تصویب نهایی طرح

شهرداری :

شرح وظایف : – تقاضا جهت تهیه و تدوین طرح

• شرکت در جلسات توجیهی و دفاعی طرح در فرآیند طراحی (به عنوان عضو مشورتی)
• اجرای طرح مصوب بر اساس اولویتهای تعیین شده

شورایعالی شهرسازی و معماری ایران

شرح وظایف : – بررسی و تصویب نهایی طرح

تهیه کننده طرح (مشاور شهرسازی) :

شرح وظایف : – تهیه طرح بر اساس شرح خدمات مصوب

• هماهنگی با نمایندگان سازمانها و موسسات مرتبط در طول فرآیند تهیه طرح
• نظارت بر اجرای طرح (پس از تصویب نهایی) (ر.ک به کار گروهی – دانشجویان دانشکده معماری وشهرسازی دانشگاه شهید بهشتی : 1374)

شرکت مسکن سازان

شرح وظایف : جلب، جذب و هدایت گری سرمایه در امر ساخت و ساز شهری و پروژه های عمرانی در بافت قدیم

• مشاوره و تهیه طرح های نوسازی و بهسازی بافت قدیم
• مکان یابی و معرفی پروژه های سودآور و درآمد زا در بافت قدیم

نوسازی مرکز شهر دمشق

پاره ای بر این عقیده اند که شهرهای کهن یا حداقل بخش های قدیمی شهرها، نباید دگرگون شوند زیرا ویژگی و ارزشی که گذشت زمان به آن ها داده نباید از بین برود. در عین حال دیدگاهی زیبایی شناسانه وجود دارد که با این نگرش به مقابله برمی خیزد به نظر آن ها ویژگی های زنده و پویایی که در تمامی گذرگاه ها، بناهای گوناگون و اماکن عمومی مشاهده می کنیم، مناظر و معابر و فضاهایی که مجموعه های این گونه غنی پدید آورده اند مشخصه یک قرن با اسلوب و شیوه زیستن و آداب گوناگونش می باشند.

مرکز همیشه زنده و پرتحرک شهر دمشق بر روی شهری رومی که دنباله ی طرح ابتدایی شهری یونانی است بنا شده و در روند سال ها و اعصار توسط سلاطین عرب و عثمانی تغییر یافته است. در بخش مرکزی این شهر کهن (بقایای معابر عهد عتیق ، مساجد، کلیسا ، یادمان ها و بناهای مجلل، قصرها و حوزه های علمیه، حمام ها ، کاروانسراها یا خانه های اشرافی) یادمان های عظیم و با شکوه و پر ارزش و انبوهی از یادبودهای تاریخی، از حضرت موسی گرفته تا آخرین پادشاهان عثمانی گرد آمده اند. این مرکز مهم ترین و متراکم ترین مرکز تجاری سوریه است که تمام کشور را تحت پوشش خود قرار داده است. تجارت در پیرامون یادمان ها و در معابر تنگ و پیچ در پیچ بازار انجام می پذیرد. انبار این بازارها را کاروانسراهای عظیم تشکیل می دهند. هر کاروانسرا یادمانی با ارزش تاریخی است. تنگی و باریکی راه های منتهی به مرکز شهر (به پهنای یک شتر با بار کامل) به هنگام تخلیه بار مغازه ها آشکار می شود.

سنگاپور

بررسی تجربه سنگاپور در اجرای سیاست حفاظت از میراث فرهنگی، به دلیل وجود برخی ویژگی های مشابه با شهرهای تاریخی کشور ما می تواند بسیار مفید و درس آموز باشد:

سنگاپور نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه با پی آمدهای ناشی از رشد اقتصادی و توسعه سریع شهری مواجه شد و در برخورد با هسته قدیمی و فرسوده اما با ارزش شهرهای تاریخی خود با تقابل دو سیاست کلی نوسازی و حفاظت روبرو شد.

از یک سو، رشد سریع تقاضا برای فضای تجاری، نیاز به بازسازی اقتصادی را ضرورت می بخشید که این ضرورت در کنار کمبود زمین به ویژه در مناطق مرکزی شهر، به فشار برای تغییر کاربری های ساختمان های موجود (به ویژه مسکونی) به کاربری تجاری منجر شده بود. حمایت از فضاهای تجاری نیز، نیازمند بازسازی، توسعه مجدد، افزایش فضاهای سرویس دهنده به کاربری تجاری، و نیازمند تخریب وسیع و نوسازی بود و از سوی دیگر، بخش مرکزی شهرهای تاریخی، بسیاری از بناهای پر ارزش معماری، بافت های ارزشمند شهری، فعالیت های سنتی و قومی که همگی میراث گران بهای فرهنگی کشور به حساب می آمدند، را در برمی گرفت و نیاز به حفاظت از آن ها نیز ضرورتی اساسی به شمار می آمد.

شهر کاظمین

کاظمین شهر کوچکی است که در ارتباط با بغداد به حیات خود ادامه داده است و طرح بازسازی که برای مرکز شهر تهیه شده بیش ترین تخریب در آن صورت گرفته است. در طرح بازسازی دو حالت در نظر گرفته شده: اول ارزش دادن به حفاظت بافت باقیمانده به ویژه ساختمان های مهم تاریخی. دوم طرح کاملاً جدید برای قسمت های تخریب شده و از طرفی برای این که سیاست حفاظت در بعد زمان دارای معنی و جهت باشد. از این رو چنین نتیجه گرفته شد که فضاهای جدید از نظر اقتصادی خود کفا و رشد یابنده باشند و لذا کاربری هایی برای اطراف مراکز مقدس پیشنهاد شده است مانند : محلات مسکونی، مغازه، دفاتر حرفه ای و هتل با مقیاس محلی). گروه طراح بر این عقیده بودند که کوچه های تنگ پاسخگوی مهندسی ترافیک نیستند و نباید از ساکنان امکان استفاده از اتومبیل را سلب نمود. لذا پارکینگ هایی با فاصله ی کم از قسمت های مسکونی در جاهای مناسب در نظر گرفته شده است.

مصر

بافت تاریخی قاهره، هسته در حال فروپاشی بزرگ ترین شهر آفریقاست. این شهر هم اکنون با مساحتی بیش از 450 کیلومتر مربع و جمعیتی حدود 16 میلیون نفر، گرفتار کمبود شدید مسکن و نرخ بیکاری 20 درصدی است. در تقابل با گستره ی کلان شهری، بسیاری از مناطق تاریخی مخروبه اند و به محلات فقیرنشین تبدیل شده اند. در این شهر، فقر، بیکاری و بی سوادی با فقدان آگاهی نسبت به ارزش بناهای تاریخی در آمیخته است.

با این حال، قاهره از نظر معماری از هویت ممتازی برخوردار و بیش ترین تراکم یادگارهای دوران اسلامی را در جهان، چه از لحاظ کمی و چه کیفی، در خود جای داده است. عناصر تاریخی ثبت شده ی آن در خدمت میراث یونسکو با آثار تاریخی «ونیز» برابری می کند. از جمله بناهای تاریخی قاهره مساجد، آرامگاه ها و مدارسی است که از قرن هفتم تا نوزدهم میلادی به دستور حامیان شاخص و سرشناس ساخته شده اند.

دوره سوم

در اوایل این دوره که از سال 1360 شروع می شود شاهد تحولاتی در عرصه بافت های تاریخی هستیم که نه بر اساس پشتوانه علمی بلکه با تکیه بر قدرت سیاسی، اقداماتی در جهت تخریب بیش از حد بافت های تاریخی صورت می گیرد. که همراه با پیامدهای ناشی از رخدادهای دوره دوم از یک سو و رشد لگام گسیخته ی شهر از سوی دیگر موجب نابسامانی های کالبدی زیاد در عرصه ی بافت های تاریخی شهرها می گردد. مجموعه برنامه و طرح و اقدامات اجرایی که برای مراجعه با پدیده ی نابسامانی بافت های تاریخی صورت گرفت که هریک از این محورهای یاد شده متاثر از شیوه نگرش و زمینه های اتفاقات خاص در دوره زمانی خود بود که عبارتند  از : 1- روانبخشی 2- بهسازی شهری 3-  محورهای فرهنگی و تاریخی 4- نوسازی و بازسازی 5- بافت مسئله دار شهری 6- عمران و بهسازی شهری

طرح روانبخشی (1364 – 1361)

در سال 1361 در وزارت کشور – شاخه معاونت امور محلی و عمران شهری متوجه گسترش بی رویه شهر و لزوم حفظ و نگهداری و باززنده سازی بافت های تاریخی و بهسازی آن ها به ویژه در مراکز شهری شده و در چارچوب اعتباراتی خاص از طریق وضع بخشنامه هایی به شهرداری ها طرح هایی در استان های سمنان، یزد، و کرمان برنامه ریزی و طراحی شد، طرح های فوق به عنوان اقدامات بازدارنده و صرفاً موضعی تنها به بازگشایی و بهبود گذرهای درون بافتی و شبکه شریانی توجه داشت.

محورهای فرهنگی تاریخی (1371 – 1369)

سال 1369 آغاز دوره جدیدی در نگرش به بافت های شهری می باشد. بافت های کهن شهری همواره به عنوان بخش مجزایی از پیکره شهر مورد برنامه ریزی موضعی و موضوعی قرار می گرفتند. این دوره با جامعیت ساختاری و سرزمین پیرامونی مورد اندیشه واقع می شود. با توجه به این نگرش جدید تعیین شهرهای فرهنگی تاریخی کشور موضوع اصلی کار شورای عالی شهرسازی و معماری ایران قرار گرفت. و شهرهای اصفهان، شیراز، تبریز، کرمان و طی مصوبه ای در مورخه 2/2/70 همدان جزء شهرهای فرهنگی و تاریخی قرار گرفتند. متعاقب این قانون تهیه ی طرح های احیاء محور فرهنگی تاریخی شهرهای فوق الذکر در دستور کار وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفت. برنامه این طرح ها در 3 مقیاس شهری، بافت و اجزاء، اولویت مداخله مورد طراحی قرار گرفت. توجه به الگوی ساختاری بافت قدیم و ارائه الگویی برای پیوند استخوان بندی قدیم، تعیین استخوان بندی اصلی بافت تاریخی، مهم ترین محور موضوعی طرح های فوق بود. نتیجه ی حاصله از تجربه برنامه های ساختاری – راهبردی برای بافت و شهر و هم چنین ارائه الگوی اولیه طراحی شهری برای اولویت مداخله بوده است. از جمله طرح های منتج از این اقدام می توان به طرح احیاء میدان کهنه و مسجد جامع عتیق اصفهان و طرح احیاء مجموعه کریمخانی شیراز و طرح احیاء بازار همدان اشاره کرد.

نتیجه گیری

با مروری کوتاه به مداخلات و اقدامات صورت گرفته در زمینه مرمت شهری می توان به نتایج ذیل دست یافت.

1. تصمیمات سیاسی اقتصادی و اجتماعی و سیاست های اعمال شده از طرف دولت نقش موثری در فرسودگی بافت های تاریخی داشته است.
2. از آن جایی که موضوع مرمت شهری جدا از روال عادی زندگی مردم نیست، می بایست با استناد به اصل تکامل و پویایی به جریانی متداول و تداومی برای ساکنان مبدل گردد.
3. عناصر و اجزاء پیکره شهر تجسمی از بنیان های زندگی اجتماعی ساکنان شهر هستند. لذا هر گونه تفکر برنامه ریزی طراحی و اجراء باید با مردم و برای مردم صورت گیرد.
4. تغییر و دگرگونی در صورتی منجر به تکامل بافت قدیم می شود که امری حفاظتی تلقی شود و در رده اقدامات مرمت شهری قرار گیرد.
5. هماهنگی در نظام برنامه ریزی کشور در مقیاس های ملی و محلی و توجه به اصول متربت بر نظام مرمت شهری پشتوانه اصل تحقق برنامه ریزی های موضعی خواهد بود.
6. ایجاد سازمان و ساختار مدیریت مناسب و واحد در زمینه مرمت شهری و رفع وضعیت نابسامان کنونی نظام مدیریت بافت قدیم شهرها ضروری می باشد.
7. توجه به مشارکت مردمی در ابعاد مختلف می تواند با مدیریت مناسب بزرگ ترین اهرم برنامه های مرمت شهر باشد.
8. مداخلات دفعی در مقیاس کلان نه تنها تحقق نخواهند یافت. بلکه موجب نابسامانی های جدیدی در سازمان فضایی بافت قدیم خواهد شد.
9. تفکیک ویژگی های هر بخش از پیکره شهر به لحاظ ساختاری موجب تدوین راهکاریهای موزون با سازمان اجرایی آن بخش خواهد بود. بخش اعظم از بافت قدیم و شهری ساخت فرعی و پوششی را تشکیل می دهند به تدریج سازمان یافته و با همین ساختار قابل ساماندهی و بهسازی می باشند.
10. تبیین نظام اجرایی در فرایند مرمت شهری با تعیین محصولات و نتایج مقیاس های مختلف طراحی و تنظیم سلسله مراتب آن ها موجب کاربری شدن هر بخش و برنامه خواهد شد.

تجارب علمی شهرهای ایران

با وجود پیشینه تاریخی شهرهای ایرانی بررسی وضعیت شهرها در ارتباط با مرمت شهری و تحولات که در طی چند دهه ی اخیر تاکنون رخ داده و سنجش و ارزیابی تجربه مرمت شهری در ایران و با توجه به ویژگی های مشترک شهرهای ایرانی، استفاده از تجارب عملی شهرهای ایران در زمینه جلوگیری از مشکلات و آشنایی با مسائلی که بافت های تاریخی با آن روبرو می باشند ضروری است. استفاده از معیارهای مثبت و پرهیز از ابعاد منفی تجارب فوق جهت برخورد با بافت های تاریخی نیز امری ضروری است. بررسی ساختاری شهرهای کهن ایرانی در موارد متعدد حاکی از وجود نظامی استوار در سازمان فضایی و عملکردی این شهرها می باشد. اغلب شهرهای ایرانی به لحاظ قدمت تاریخی دارای بافت های تاریخی می باشند. بررسی و شناخت شهرسازی سنتی ایرانی و تجربیات بدست آمده از طرح های مرمت شهری این شهرها طرح فوق را از یک پشتوانه غنی تجربی نیز برخوردار خواهد نمود. از آن جایی که یکی از اهداف اساسی این تحقیق مطالعه موردی گذر منصوریه می باشد. لذا سعی شده موارد مشابه از تجربیات دیگر شهرهای کشور که دارای ویژگی های مشابهی با گذر مورد مطالعه می باشند. به علت ویژگی های مفید و قابل توجه موضوع به صورت مشروح به بررسی تجارب مرمت موردی چند شهر ایران خواهیم پرداخت.