تاریخچه معماری ایران (قبل و بعد از اسلام) و بناهای شاخص

اصول معماری ایرانی

به طور کلی اصول معماری ایرانی عبارتند از :

• 1ـ مردم واری : یعنی داشتن مقیاس انسانی که آن را می توان در عناصر مختلف معماری ایران مشاهده کرد . به طور مثال اگر سه دری ( اتاق خواب ) را در نظر بگیریم، اندازه ی ان بر حسب نیازهای مختلف یک زن، مرد، بچه یا بچه های آنها، لوازم مورد نیاز و … در نظر گرفته شده است یا برای جلوگیری از گزند گرمای زیاد ایران، دیوار را دو پوسته می ساختند و یا نور را از سقف می گرفتند.
• 2ـ پرهیز از بیهودگی : در معماری ایران بر این اصل تاکید فراوان شده است، به عنوان مثال نصب مجسمه ها که در اغلب بناهای سرزمین های دیگر معمول است در معماری ایرانی وجود ندارد.
• 3ـ نیارش : اصطلاحی است در معماری و به کلیه کارهایی اطلاق می شود که برای ایستایی و پایداری بنا انجام  می گیرد. به عبارت دیگر، نیارش مجموعه ای است از امور محاسباتی و استاتیکی به انضمام مصالح شناسی و انتخاب و استفاده از مناسب ترین و کمترین مصالح. به عنوان مثال در گذشته بیشتر تکیه ی معماران بر اصول مهندسی بوده است و به نظر آنان هنگامی بنا زیبا بوده که از لحاظ ایستایی نیز نمایان گر ایستا بودن خود باشد. در نیارش از مقیاسی به نام « پیمون » استفاده می شده است. پیمون یکی از ضوابطی بود که برای تعیین تناسب بین اجزای بنا رعایت می شد. با استفاده از نیارش و پیمون، سه مرحله ی مهم طرح ، محاسبه و اجرا به بهترین نحو انجام می یافت به طوری که طرح زیبا، محاسبات صحیح و اجرا نیز ساده می شد.

• 4ـ خود بسندگی : به عبارتی، خود کفایی است و به مفهوم استفاده از حداکثر امکانات موجود و در دسترس و  مصالح بوم آورد است. به این ترتیب کار با سرعت بیش تر انجام شده و مصالح با طبیعت
  اطراف خود هماهنگی بیش تری داشته است.
• 5ـ درون گرایی : یعنی به دلیل وضع جغرافیای خاص بسیاری از مناطق ایران، مانند خشکی، بادهای مختلف، و شن های روان و … امکان ساخت بناهای برون گرا نبوده است. به عنوان مثال در نقشه تخت جمشید «درون گرایی » کاملاً دیده می شود.

معماری ایران در دوره قبل از اسلام

شیوه های معماری ایرانی

به طور کلی معماری ایرانی دارای شش شیوه می باشد که دو شیوه ی آن مربوط یه معماری قبل از اسلام و چهار شیوه ی بعدی آن مربوط به معماری بعد از اسلام می باشد. این شیوه ها عبارتند از :

شیوه ی پارسی : این شیوه مربوط به زمان مادها تا حمله ی اسکندر یعنی از قرن 8 تا 3 ق.م  می باشد .

مهم ترین خصوصیات شیوه ی پارسی عبارت است از:

• 1ـ استفاده از سنگ های بریده، منظم و گاهی صیقل خورده و بهره گیری از بهترین نوع مصالح از لحاظ مرغوبیت، رنگ و دوام از هر جاکه میسر بوده است.
• 2ـ آماده کردن پی بنا با سنگ ریزه و سنگ لاشه و قرار گرفتن بنای ساختمان بر روی سکو و تخت گاه.
• 3ـ نهادن ستون ها در حداکثر فاصله ی ممکن و تا ارتفاع بسیار چشم گیر و آرایش سرستون ها با جزئیاتی که برای تحمل بار سقف چوبی کاملاً متناسب و منطقی باشد.
• 4ـ پوشش با شاتیر، تیر و تیرچه ی چوبی سخت و بریده و درودگری شده.
• 5ـ آرایش دیواره های اطراف پلکان های کوتاه و مال رو با نقش های برجسته و کنگره های زیبا و متناسب.
• 6ـ ساختن دیواره های جدا کننده با خشت خام و آرایش داخلی و خارجی آن با کاشی رنگی لعاب دار.
• 7ـ پرداختن فرش کف با بهترین مصالحی که در آن روزگار یافت می شده است.
• 8ـ تعبیه ی سایبان و آفتاب گیر منطقی و ضروری برای ساختمان ها.

معماری در دوره ی مادها

مادها در آذربایجان، حدود کردستان و لرستان، ری قدیم و اصفهان مسکن داشتند. پارس ها با بومیان و همسایگان نیرومند خود مانند « آشوریان » و « اورارتویی ها » (ourartou) به جنگ و ستیز پرداختند و دیه ها و مساکن این نواحی را یکی پس از دیگری تصرف کردند و به دور شهرها بارو کشیدند. فرمانروایان قبیله های ماد در یک جا گرد آمدند و دولت های کوچکی تشکیل دادند. مادها به مدت 100 سال پایدار ماندند و از اوسط قرن 9 ق.م کم کم برای دولت نیرومند آشور مایه ی دردسر شدند.دولت ماد در سال « 550 ق.م » منقرض و جزو دولت پارس شد.

معماری در دوره هخامنشی

عصر هخامنشی با اقدامات سیاسی « کوروش » بنیان گذار آن سلسله، و ایجاد نخستین کانون امپراطوری خود در « پاسارگاد »،  از سال « 550 ق.م » آغاز می شود. هنر هخامنشی معمو لاً به دو دوره تقسیم می شود :

اولین دوره در ویرانه های پاسارگاد شناسایی می شود که به فرمان « کوروش » برپا گردید؛ دوره ی دوم در آثار شکوهمندی چون کاخ های تخت جمشید دیده می شود که به فرمان « داریوش اول » و جانشین آن ساخته شد. بنای مهم « تخت جمشید » یکی از بناهایی است که به شیوه ی « پارسی » ساخته شده است.

ب ـ شیوه ی پارتی : دومین شیوه ی معماری ایرانی « شیوه ی پارتی » است. این شیوه بعد از حمله ی اسکندر در ایران معمول شد و در دوره ی « اشکانی »، «ساسانی »، «صدر اسلام » و در بعضی نقاط حتی بعد از اسلام تا قرن سوم و چهارم هجری قمری ادامه داشته است.

خصوصیات شیوه ی پارتی عبارت است از :

1. حداکثر استفاده از مصالح محلی ( بوم آورد )؛ مثل استفاده از سنگ لاشه، خشت خام یا پخته و …
2. استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته ی طاق و گنبد.
3. تنوع فوق العاده در طرح ها.
4. پرهیز نکردن از شکوه ارتفاع زیاد

معماری در دوره ی اشکانیان

« پارت ها » اقوام دیگری از نژاد آریایی بودند که در شمال شرقی ایران سکونت داشتند . پارتیان ابتدا بر علیه سلوکیان قیام کرده و مقداری از متصرفات آنان را باز پس گرفتند و سپس سلسله ی « اشکانیان » را در حدود سال 250 ق.م تشکیل دادند. پارتیان در زمان شکوفایی دولت خود علاوه بر ایران، قسمتی از ترکمنستان ( روسیه کنونی )، بین النهرین ( عراق کنونی ) و قسمتی از سرزمین های پاکستان و افغانستان را به تصرف خود درآوردند و بار دیگر بزرگ ترین دولت های جهان رادر زمان خود تشکیل دادند.

با وجود جاذبه های تمدن یونان، پارت ها به دنبال آن تمدن نرفتند و حتی از معماری هخامنشی نیز تقلید نکرده اند. از طرف دیگر برای رسیدن به خود بسندگی و استفاده از مصالح بوم آورد، نمی توانستند مصالح را مانند دوره ی هخامنشی از راه های دور دست بیاورند؛ به همین دلیل اختراع بزرگی را در تاریخ معماری بشر که همان پوشش های طاقی در دهانه های بزرگ و در سطوح چهار گوش است را به وجود آوردند.

معماری در دوره ی ساسانیان

ساسانیان آخرین سلسله ی شاهنشاهی ایران در قبل از اسلام می باشند ( حدود 226 تا 625  میلادی ) که بعد از اشکانیان به سلطنت رسیدند. « اردشیر بابکان » پس از شکست « اردوان پنجم اشکانی » با تسخیر شهر تیسفون، شاهنشاهی ساسانی را بنیان گذاشت. اردشیر شهر « استخر » را نیز به عنوان دومین پایتخت خود هم چنان نگاه داشت. ساسانیان بر خلاف اشکانیان. که در برابر رومی ها سیاست تدافعی داشتند، بیشتر روش تهاجمی را در پیش گرفتند.

پس از اردشیر بابکان، پسر او یعنی « شاپور اول » به سلطنت رسید. او به سال 256 میلادی، شهر سوریه را تصرف نمود و در سال 260 میلادی ارتش روم را هم در هم شکست. شاپور اول در این جنگ امپراطور روم یعنی «والرین » (Valerien) و قسمتی از لشگریان او را به اسارت گرفت. صحنه ی جنگ شاپور با والرین و رومیان در دره ی شاپور در نزدیکی شهر بیشاپور ـ پایتخت شاپور ـ به تصویر کشیده شده است. پس از شاپور اول در زمان پادشاهی خسرو دوم ( 590 تا 628 میلادی ) سرزمین های پادشاهان ساسانی به وسیع ترین مرحله گسترش خود و فعالیت های هنری به نهایت اوج خود رسیدند.هنر ساسانی در ادامه ی هنر اشکانی که سنت های هنر یونانی را در خود جذب کرده بود، به تدریج تکوین یافت و چارچوب بینادیش تعیین گردید.

معماری ایران بعد از اسلام

« ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم میلادی بنیاد بسیاری ازکشورهای کهن و متمدن آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت و نفوذ آن در ترکمنستان غربی و پنجاب از یک طرف و اسپانیا از طرف دیگر گسترش یافت. به این ترتیب با پیدایش تغییرات اساسی در سرزمین های مذکور، هنر و تمدن کهن آسیا، شمال آفریقا و حتی بخشی از اروپا دگرگون شد و شالوده ی هنر های اسلامی ـ که ترکیبی از هنرهای حکومت های مغلوب مانند ساسانیان و حکومت بیزانس با فرهنگ اسلامی بود ـ شکل گرفت.

هنر اسلامی تقریباً با روی کار آمدن سلسله ی اموی در سال « 41 هـ .ق » آغاز شد و این امر با انتقال مرکز خلافت از مدینه به دمشق بی ارتباط نبود. تغییر مرکز حکومت، مسلمانان را مستقیماً با هنر بیگانه، یعنی هنر ایران و روم آشنا کرد و از همین زمان بود که هنر دوره ی بنی امیه، که التقاطی از هنر سرزمینهای همجوار بود، راه تازه ای در پیش گرفت.

در سال « 133 ه.ق » با آغاز حکومت عباسیان در عراق یک شیوه ی هنری کاملاً ایرانی به وجود آمد و هنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ی ساسانیان شکل تازه ای به خود گرفت. در همین زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان در ایران تاسیس گردید که با آفرینش هنرهای مختلف، سنت های هنری گذشته ایران را تجدید کردند. در این دوران صنایع مختلف مانند سفال سازی، معماری و تزیینات آن درخشش تازه ای یافت به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان از آن الهام گرفتند.

در « نیمه ی اول قرن 5 هـ .ق‌‌‌»  در شرق ایران حکومت جدیدی به نام « سلجوقیان» روی کار آمد که حدود 150سال دوام یافت. این دوره یکی از درخشان ترین دوره های ابداع و توسعه صنایع و هنرهای مختلف اسلامی است. در این دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند « آجرکاری » و « گچ بری » نیز با الهام از معماری دوره ی قبل از اسلام به شکوفایی رسید.

شیوه های معماری ایران در دوره های بعد از اسلام

همانطور که در بخش اول به آن اشاره شد، معماری ایران دارای شش شیوه ی متداول می باشد2 شیوه آن مربوط به قبل از اسلام و 4 شیوه ی دیگر آن مربوط به دوره های بعد از اسلام می باشد. حال به ذکر    شیوه های معماری ایران در دوره های بعد از اسلام می پردازیم. شیوه های معماری ایران در بعد از اسلام عبارتند از :

1. شیوه ی خراسانی ( شبستانی )
2. شیوه ی رازی
3. شیوه ی آذری
4. شیوه ی اصفهانی

معماری در دوره ی قاجاریه

نفوذ بیگانگان که از عصر صفویه آغاز شده بود در دوره ی حکومت قاجار فزونی یافت. حوادث و اتفاقاتی که در دوران سلسله ی قاجاریه رخ داد منجر به ضعف کشور و از دست رفتن قسمت های مختلف آن، اعمال نفوذ بیگانگان و متزلزل شدن اساس و استقلال ایران شد.

در این دوره شیوه ی اصفهانی رو به انحطاط گذاشت زیرا هنگامی که روابط ایران با غرب بیشتر شد ، متاسفانه ایرانیان خود باختگی پیـدا کردند . همه چیز را  از غرب و خود را فاقد همه چیزدانستند وبـه این ترتیب بعد از شیوه ی اصفهانی دیگر شیو ه ای جایگزین آن نشد.

اگر چه شروع انحطاط شیوه ی اصفهانی در معماری را از دوران محمد شاه قاجار دانسته اند اما این سستی و افول، پیش تر از دوره ی افشار و زند آغاز شده بود.در این مرحله کیفیت رنگ ها و غنا و شفافیت کاشی ها رنگ می بازد و مصالح به کار رفته در بنا و شیوه ی ساخت و ارائه ی تزیینات افت چشم گیری را نشان می دهد. با این وجود در این دوره به تزیینات توجه فراوانی شد که عرصه ی عمل آن در کاخ ها و منازل مسکونی می توان مشاهده نمود. « آیینه کاری » و « گچ کاری » به سرعت رایج شد، سالن های بزرگ با اشکال هندسی متنوع با آیینه ها تزیین یافتند ( تالار آیینه کاخ گلستان ) و سقف های چوبی خانه ها نقاشی شدند.

نفوذ معماری غرب در ایران

دوره ی نفوذ معماری غرب در ایران دارای دو دوره ی کاملاً مشخص می باشد که عبارتند از:

1. زمان قاجار تا اوایل دوره ی پهلوی
2. دوران پهلوی

در دوره ی اول، شاهد نفوذ معماری غرب هستیم که فقط در ظواهر و تزیینات و جزئیات معماری ایران موثر است و از دوره ی دوم به بعد کل معماری دگرگون می شود و بناهایی کاملاً با عناوین و عملکردهای غربی ساخته می شود، مانند بعضی از ادارات دولتی  و دانشگاهها که تا آن زمان نمونه ای در معماری ایران نداشتند بنابراین، معماری این دوره با نقشه و پلان های اوپایی و با استفاده از تکنیک بتن و آهن و نماسازی و تزییناتی ملهم از گذشته ی باستان شروع به رشد کرد مانند ساختمان بانک ملی و وزارتخانه ها و تعدادی دبیرستان ( از قبیل البرز و فیروزه بهرام ) که نماسازی آن ها گاهی حتی ترکیباتی از معماری کلاسیک یونان و روم را نیز به همراه داشت. در بین این بناها، ساختمان های دانشگاه تهران که قسمتی از آن ها را « آندره گدار »‌ طرح کرده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛آندره گدار هم چنین طرح « موزه ایران باستان » و « آرامگاه حافظ » را نیز به انجام رساند.

معماری ایران در کشور های اسلامی

معماری در کشور های اسلامی

در نخستین سده های تاریخ اسلام مرکز سیاسی و فرهنگی دنیای اسلام؛ یعنی فلسطین، سوریه و عراق به یکی از سرچشمه های پیدایش و تکامل هنر اسلامی مبدل گردید و سرزمین های پهناوری که به تصرف اعراب درآمده بود تحت فرمان جانشینی که از دمشق یا بغداد به آنجا اعزام می شدند قرار گرفت. این جانشینان سرانجام با تاسیس سلسله هایی در سرزمین های مختلف مانند:

امویان در سوریه ( 661 ـ 749 میلادی ) و اسپانیا ( 756 ـ 1031 میلادی )

عباسیان در عراق ( 749 ـ 945 میلادی )

فاطمیان در مصر و تونس ( 909 ـ 1171 میلادی ) به استقلال نسبی دست یافتند.

تاریخچه معماری ایران و کشورهای اسلامی – مولف : امیر اقبال حیدرپور