تاریخچه کاشی

هنر کاشی سازی معرق یا کاشی گل وبته که نزد اروپاییان بیشتر به موزاییک شهرت دارد ، از قرن هفتم هجری بتدریج زینت بخش معماری ایران ، به ویژه بناهای مذهبی گردید . اهمیت کاشی معرق نسبت به انواع دیگر کاشی ، زیبائی فوق العاده و درجه استحکام آن است و به همین دلیل پس از گذشت سالیان سال بر روی بناها برجای می ماند .

برای ساخت کاشی معرق ابتدا کاشی را به قطعات کوچک یا بزرگ بریده و طبق نقشه ای که قبلا تهیه گردیده پهلوی هم می چینند و سپس با دوغاب گچ درزها و منافذ را پر می کنند به طوری که تمامی آن به صورت یک قطعه کاشی یکپارچه درآید و زمانی که سفت و محکم شد آن را روی بنا نصب می کنند .

هنرمندان دوره تیموریه کاشیکاری معرق رادرشرق ایران توسعه داده وبسیاری ار بناهای مذهبی این ناحیه به ویژه در هرات ، سمرقند و بخارا پایتخت های تیمور و جانشینان او با کاشی معرق تزئین گردیده است . به موازات رونق این نوع کاشی در خراسان بزرگ استفاده ازآن در شهرهای دیگر ایران نیز رواج یافت .

کاشی کاری در عهد هخامنشی:

در عهد هخامنشی کاش هایی لعاب دار از شوش و تخت جمشید به دست آمده که بسیار ظریف و زیبا تهیه شده. آثار شوش در زمان هخامنشی با همان شیوه هنر کاشی سازی بین النهرین تهیه شده است و این خود دلیل دیکری است بر تاثیر هنر بین النهرین برهنر هخامنشیان. در دوره اشکانی و ساسانی هنر کاشی کاری به دست فراموشی سپرده شد.

کاشی کاری پس از اسلام تا دوره سلجوقی:

در معماری اسلامی ابتدا از آجر کاری و گچ بری برای نوشته های کتیبه های مساجد و مقابر و منازل استفاده می شده، اما رفته رفنه استفاده از کاشیکاری در سر درها،  محرابها و گنبد ها رایج گردید. کاشیکاری در عهد سلجوقی مورد توجه هنر مندان قرارگرفت. نوع کاشی مورد استفاده در عهد سلجوقی به ” خشت کاشی” معروف است. برای ساختن این نوع کاشی، از روش قالب زدن استفاده می شده، اکثر این قالبها به شکل هندسی هستند که با کنار هم چیدن آنها، در مجموع طرحی هندسی به دست می آمده، شکلهای متداولتر اکثرا صلیب و ستاره( هشت پر) هستند. و پس از ریختن سفال کاشی روی آن را با لعاب نقاشی میکردند. و با لعابی یک دست برروی سفال پخته می ریختند و سپس روی آن را نقاشی می کردند. از این نوع سفال بیشتر در کتیبه ها استفاده شده است.و یاکثرا با خط نسخ و یا تعلیق بر روی آنها عباراتی نوشته اند و نیز نقوشی متاثر از تذهیب دارند. در کاشان که از مراکز مهم سفال گری بود، کاشی های زیباو معروفی ساخته می شد. معروف ترین این کاشی ها در محراب حرم امام رضا در قرن 7 ه.ق کار گذاشته شده است. این کاشی ها اثر خانواده ای هنرمند ار کاشان به نام خاندان محمد بن ابن طاهر است. نقوش کاشی های اماکن متبرکه،  بیشتر از گیاهان و گاه حیوانات است. در بعضی از این کاشی ها از رنگهای زرین استفاده شده که به نام کاشی زرین فام معروفند که رنگ زرین را بیشتر بر زمینه های فیروزه ای و سبز به کار برده اند.

کاشی کاری در دوره تیموری :

پس از حمله مغولها و ویرانی حاصل از آن،طبیعی بود که مرمت و نوسازی ویرانه ها از سر گرفته شود.کاشی جدیدی مورد استفاده قرار می گیرد که” معرق کاری” یا ” کاشی موزائیک” نام دارد.شیوه کار به این ترتیب بوده است که سفالهای لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی، به قطعات کوچکی می تراشیدند.و سپس با کنار هم گذاشتن آنها، به شکل هندسی دست میافتند. از آثار معروف عهد تیموری باید از مسجد کبود تبریز، سلطانیه و محراب معروف مدرسه امامی در اصفهان نام برد.

کاشی کاری در دوره صفویه:

“کاشی هفت رنگ” در این دوره جای مهم دارد. از آنجا که تهیه کاشی معرق مشکل بود، کاشی هفت رنگ متداول می شود. اما از کاشی معرق هم استفاده می شده است. شیوه کار کاشی هفت رنگ به این ترتیب بوده است که سفالها را به قطعات یک شکل ( معمولا مربع) می بریدند و سپس روی آن را نقاشی می کردند و می پختند. این قطعه های یک اندازه در کل مکمل یکدیگر بودند. و بیشتر به این جهت به کاشی هفت رنگ معروف هستند که تنوع رنگی در آنها بسیار است. موضوع این نوع کاشی متاثر از نقاشی بوده است و همچون نقاشی های عهد صفوی تنوع طرح و رنگ و پرداخت در آنها بسیار قابل توجه است. از آثار بسیار معروف عهد صفوی باید از کاشی کاری های مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام خمینی ( شاه سابق) در اصفهان نام برد. گنبد مسجد شیخ لطف الله و کاشی کاری های درونی و بیرونی آن در نوع خود از پر ارزش ترین آثار جهان به شمار می رود. ادر مسجد امام خمینی نیز هماهنگی رنگها و طرح های کاشی ها به ظرافت و زیبایی در جهان معروف است.

کاشی کاری در دوره زندیه و قاجاریه و بعد از آن:

هنر غرب در کاشی کاری عهد زندیه و قاجاریه سخت موثر افتاده است. نقاشی هایی تازه به نام ” گل لندنی” در این ادوار در کاشی ها  نقش بسته و رنگهای جدیدی نیز به کار گرفته می شود که تابیش از این رایج نبود. عمارت کلاه فرنگی ( موزه پاریس ) و کاشی کاریهای مسجد وکیل در شیراز این نکته را روشن می کند. نقوش این کاشی ها بیشتر متاثر از طبیعت است، و در مجموع در کل ساختمان از نوعی همامنگی بر خوردار است که متاثر از همان شیوه صفوی است. این نکته در کاشی کاری های مسجد وکیل شیراز به خوبی آشکار است.هر چند کاشی کاری عهد زندیه متاثر از کاشی کاری عهد صفوی است اما غنا و زیبایی آن را ندارد. در عهد قاجاریه تحولی نسبی از لحاظ رنگ آمیزی و موضوع در کاشی کاری پدید آمد یعنی اکثرا در کاشی کاری های ابن عهد شاهد موضوعات تاریخی و یا زندگی روزمره  درباریان هستیم. از جمله ابداعات جدید این عهد به کارز گرفتن رنگ قرمز است که تا بیش از این در کاشی کاری رایج نبوده است. از این ادوار به بعد، کاشی کاری نیز رو به زوال می رود.با ورود مواد صنعتی جدید برای پوشش ساختمانها نظیر سیمان و غیره بازار هنر کاشی کاری از رونق می افتد. در دهه های اخیر پوشش قسمتی از ساختمان ها را به کاشی یا سفال تزئین کرده اند اما کیفیت آنها قابل قیاس با  هنر کاشی کاری نیست و موجی از تاثیر هنر غربی در آنها کاملا آشکار است.

گونه های کاشی :

کاشی سرامیکی دارای انواع وگونه های متفاوت وبسیاری است.اعمال یا عدم اعمال لعاب،مهم ترین عامل تمایز انواع کاشی بشمار می آید.میزان تخلخل کاشی نیز دردرجه دوم اهمیت قراردارد.

کاشی و کاربرد آن :

کاشی یکی دیگر از محصولات سفالین و سرامیکی است که بویژه در ساختمان کاربرد و اهمیت ویژه ای دارد.

کاشی برای تزئینات داخل و خارج ساختمان و همچنین برای بهداشت و عایق رطوبت به کار می رود . کاشی تزئینی خارج ساختمان را به ویژه در اماکن مذهبی به کار می برند.

کاشی را در ابعاد و اندازه های گوناگون تولید می کنند. کاشی کف و دیواری را در ابعاد زیر 2×2 و 2×1 تا پنجاه در پنجاه سانتیمتر تولید می کنند که با رنگ های گوناگون می تواند یک نقاشی را در محل نصب نیز نشان دهد. کیفیت کاشی باید به نحوی باشد که تغییرات ناگهانی درجه حرارت 100 ـ 20 درجه سانتیگراد را به خوبی تحمل کرده و هیچ گونه آثار ترک در بدنه و یا لعاب آن ظاهر نشود. کاشی دیواری را برای حفظ بهداشت و رطوبت در آشپزخانه، محیط های بهداشتی، حمام و دستشویی استفاده می کنند. کاشی کف را نیز به علت ضد سایش بودن و مقاومت حرارتی و الکتریکی بالا، در آشپزخانه ها، حمام ها، آزمایشگاه ها، رختشوی خانه ها و کارخانجات شیمیایی به کار می برند. همچنین کاشی باید دارای ابعاد صاف و گوشه های تیز باشد.