طرح هادی، بهسازی و ساماندهی سکونتگاه های روستایی

ماهیت و فراینـد تهیـه و اجرای طرحهای بهسازی و هادی[1] روستایی

طرح بهسازی روستایی طرح جامعی است که با انجام آن ضمن بررسی های اقتصادی ـ اجتماعی در سطح دهستان و روستاهای حوزه نفوذ با محوریت مرکز دهستان، به امر سطح بندی خدمات اجتماعی و زیربنایی در سطح دهستان پرداخته می شود و در نهایت با تهیه طرح بهسازی روستای مرکزی می توان الگوی توسعه فیزیکی روستاهای حوزه نفود را با دستورالعملهای مختلف ارائه داد. طرح هادی نیز عبارت است از تجدید حیات و هدایت روستا به لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی.

اهداف عملیات بهسازی و توسعـه فیزیکی روستایی

مهمترین اهداف طرحهای بهسازی عبارتند از:

• بهبود اوضاع فیزیکی و محیط زیست روستاییان برای ارائه خدمات رفاهی و کاهش تفاوت بین شهر و روستا؛
• زمینه سازی برای گسترش سرمایه گذاری های تولیدی و تجاری؛
• زمینه سازی برای افزایش خدمات در مراکز روستایی؛ و
• ایجاد شرایط مناسب محیطی برای استقرار نیروهای متخصص در زمینه های تولیدی و خدماتی در مناطق روستایی.

بدین ترتیب بهسازی را می توان ایجاد شرایط مناسب و فراهم نمودن بستری شایسته برای زندگی سالم و مولد در روستا دانست که با تاکید بر اصلاح موجودیت فیزیکی روستا به منظور بهبود عملکرد سیستم روستا و با در نظر گرفتن استعدادهای محلی و منطقه ای در قالب سیاستها و برنامه های دولتی به اجرا گذاشته می شود.

اهـداف طرح های هادی روستایی

مهمترین اهداف این طرحها عبارت است از:

• ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی؛
• تامین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدی و رفاهی؛
• هدایت وضعیت فیزیکی روستاها؛ و
• ایجاد تسهیلات لازم برای بهبود مسکن روستاییان و خدمات زیست محیطی و عمومی (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1369، صص 2-3).

[1]. طرحهای «بهسازی» و «هادی» روستایی از نظر ماهیت تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. تفکیک دوگانه این طرحها در ابتدا بیشتر به دلیل وجود دو متولی یعنی جهاد سازندگی و بنیاد مسکن در عرصه تهیه و اجرای طرحهای هادی بود. یعنی طرحهای ساماندهی توسط جهاد سازندگی و طرحهای هادی توسط بنیاد مسکن مطرح شدند. البته واژه طرح بهسازی به طرحهایی نیز که ماهیت و محتوای ساده تری نسبت به طرحهای هادی دارد و در روستاهای کوچکتر اجرا می شود اطلاق می گردد. در حال حاضر فقط از اصطلاح طرحهای هادی روستایی استفاده می شود.

طرح مسئلـه

همان طور که در فصل اول اشاره شد یکی از مسائل و مشکلات روستاهای کشور، نابسامانی وضع کالبدی و کیفیت نامناسب مساکن روستایی است. مشکلات مساکن روستایی و ابعاد آن در کشور بررسی گردید، در مورد بافت فیزیکی روستاها، به طور کلی با توجه به این که مکانیابی، تکوین و گسترش اکثر روستاها به صورت خودجوش بوده و عمدتاً بر اساس طرح و نقشه از پیش تعیین شده نبوده است، بنابراین بافتهای روستایی مسائل و مشکلاتی دارند. از طرف دیگر، با توجه به قدمت اکثر روستاها، بافت فیزیکی روستاها معمولاً قدیمی است یا اینکه حداقل در کنار بافت جدید، بافت قدیمی نیز وجود دارد. بافت قدیمی روستاها متناسب با شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فناوری گذشته بوده است و بدیهی است که با توجه به تحول شرایط زندگی در روستاها در گذر زمان و در عرصه های مختلف، بافت قدیم با زندگی امروزی هماهنگی لازم را ندارد و حداقل لازم است اصلاحاتی در آن به وجود آید تا بتواند شرایط مناسب زندگی را فراهم نماید. مسائل و مشکلات بافت فیزیکی روستاها به همراه الزامات دیگر، ضرورت و اهمیت اصلاح بافت روستاها را ایجاب می کند. مهمترین مشکلات بافتهای روستایی و نیز الزاماتی که اصلاح و بهسازی آنها را ایجاب می کند به شرح زیر است:

• نبود سیستم مناسب دفع فاضلاب و آبهای سطحی در روستاها که به لحاظ بهداشتی و آمد و شد مشکلاتی را برای روستاییان به وجود می آورد و یکی از نابسامانیهای موجود در بافتهای روستایی است. در گذشته سطح بهداشت در روستاها پایین بود و انتظار کمتری هم نسبت به شرایط بافت وجود داشت، اما امروزه با توجه به بهبود نسبی بهداشت، ضرورت ایجاد شیوه مناسب دفع فاضلاب و آبهای سطحی از طریق اصلاح و بهسازی بافت روستاها ایجاب می شود.
• لزوم گسترش شبکه های زیربنایی و خدمات رفاهی در روستاها، از دیگر مواردی است که اصلاح و ساماندهی بافتهای روستایی را ایجاب می کند. در برخی از روستاها، بافتهای موجود به گونه ای است که برای ایجاد و توسعه شبکه های آمد و شد، برق، آب لوله کشی، تلفن و فاضلاب موانعی ایجاد می کند؛ در حالی که اصلاح بافت فیزیکی روستاها می تواند زمینه احداث و توسعه این شبکه ها را فراهم کند. این موضوع در مورد ایجاد گسترش تاسیسات آموزشی، بهداشتی، اداری، تجاری و جز اینها نیز صدق می کند.
• رواج وسایل نقلیه موتوری در روستاها طی دهه های اخیر از دیگر مواردی است که بهسازی و اصلاح بافتهای روستایی را در جهت گسترش امکان استفاده از این وسایل ضروری می سازد. بافت اکثر روستاها در شرایط و زمانی شکل گرفته که در روستاها وسایل نقلیه موتوری وجود داشته و روستاییان بیشتر از دام برای حمل و نقل استفاده می کردند. اما امروزه رواج وسایل حمل و نقل ماشینی در روستاها ایجاب می کند که معابر و شبکه ارتباطی درون روستاها اصلاح و ساماندهی گردد.
• لزوم حفظ کاربری اراضی کشاورزی به منظور تداوم تولید از دیگر مواردی است که هدایت بافتهای روستایی را ضروری می سازد، چرا که بافت اکثر روستاها بر روی اراضی کشاورزی و یا در مجاورت آنها شکل گرفته و گسترش یافته است. تغییر کاربری و تخریب اراضی کشاورزی می تواند اقتصاد پایه روستاها را دچار مشکل اساسی کند. با کنترل و هدایت بافتهای روستایی از طریق طرح های بهسازی و هادی می توان اراضی کشاورزی داخل و خارج از روستاها را حفظ و از آنها بهره برداری بهینه نمود.
• ضرورت کاهش خسارتهای ناشی از بلایای طبیعی در روستاها نیز از مواردی است که اصلاح و هدایت بافت روستاها را ایجاب می کند. با توجه به شکل گیری و گسترش خودجوش و بدون برنامه بیشتر روستاها که در مواردی در حریم رودخانه ها و مسیلها، و روی اراضی با شیب تند و ناپایدار گسترش یافته است. روستاها را در برابر سوانح و مخاطرات طبیعی بسیار آسیب پذیر می سازد. اصلاح و هدایت بافتها و طراحی چگونگی گسترش روستاها از طریق تهیه و اجرای طرحهای بهسازی
  می تواند آسیب پذیری محیطی روستاها را کاهش دهد.
• الزامات بهسازی و مقاوم سازی ابنیه و مساکن روستایی نیز ضرورت اصلاح و سازماندهی بافتهای روستایی را ایجاب می کند. چرا که در اکثر موارد بدون اصلاح و بهسازی بافت روستاها، بهسازی و مقاوم سازی مساکن روستایی ممکن نیست.
• بالاخره فراهم آوردن محیط مناسب زندگی در روستاها به منظور توازن شهر و روستا و نیز ایجاد شرایط مناسب برای زندگی نسل جدید بویژه جوانان و افراد تحصیلکرده، اصلاح و بهسازی بافتهای روستایی را برای تحقق این شرایط ضروری است.

سابقـه و سیـر تحول طرحهای بهسازی و هادی روستایی

هرچند از برنامه چهارم عمرانی (1345ـ 1351)، عمران روستایی در نظام برنامه ریزی کشور جایگاه مشخص و مستقلی یافت و از آن به بعد برنامه های توسعه و عمران روستایی در کشور تهیه و اجرا شد، ولی سابقه اقدامات بهسازی و اصلاح بافت فیزیکی و کالبدی روستاها اندک است. اولین بار در سال 1362 طراحی با عنوان «طرح اصلاحی ـ روانبخشی روستاها» از طریق وزیر مسکن و شهرسازی وقت در یکی از روستاهای شهرستان شهرکرد به مورد اجرا گذارده شد. بازتاب تغییرات فیزیکی این طرح در روستاهای منطقه به قدری گسترده بود که توجه بسیاری از مقامات رسمی را به خود جلب نمود و زمینه را برای توسعه آن فراهم ساخت. در این زمینه مجلس شورای اسلامی در تاریخ 19 دیماه 1362 با تصویب ماده واحده ای دولت را موظف ساخت، به منظور بهبود روستاها و بازسازی آنها به وسیله وزارتخانه ها و ارگانهای ذی ربط، لایحه ای را به منظور رساندن خدمات رفاهی و امکانات بهداشتی، فرهنگی، صنعتی و تولیدی به مجلس ارائه نماید (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1369، ص1). در ادامه با پیگیری نمایندگان استان همدان در مجلس شورای اسلامی و با تلاش بنیاد مسکن و سازمان برنامه و بودجه این استان، در اواخر سال 1362 «طرح جامع و بهسازی 59 روستای بالای 500 خانوار» با برآورد زمانی 5 سال و اعتباری معادل 220 میلیون ریال تدوین گردید. به منظور تهیه طرح اصلاح ـ روانبخشی روستاهای استان همدان دو طرح مطالعاتی به شرح زیر پیشنهاد شد:

• تهیه طرح جامع و بهسازی روستاهای استان با اعتباری بالغ بر 660 میلیون ریال که بیشتر به منظور شناخت روستاهای پرجمعیت و قابل توسعه استان، تعیین نقشهای اقتصادی و میزان سرویس دهی مراکز روستایی و نیز تعیین قابلیتهای آنها در زمینه های کشاورزی، صنعت و بازرگانی بود.
• تهیه طرح روانبخشی روستاها به منظور سازماندهی بافت فیزیکی آنها در قالب طرح جامع بهسازی با اعتباری بالغ بر 35 میلیون ریال که از محل اعتبارات طرح های اقتصادی اداره کل مسکن و شهرسازی استان پرداخت شد، این اعتبار صرف تهیه طرح اصلاح و روانبخشی 59 روستا و اجرای طرح 3 روستا (دمق از شهرستان رزن، داق آباد از شهرستان کبودرآهنگ و دهپیاز از شهرستان همدان) گردید. بهبود وضعیت بهداشتی روستاها از طریق دفع آبهای سطحی و پساب منازل، بهبود وضع حمل و نقل و معابر روستاها از طریق تعریض و آسفالت معابر و نیز ایجاد سیمای شهری از طریق اجرای طرح بهسازی در این سه روستا، انگیزه های قوی را بین مردم سایر روستاها به وجود آورد، چرا که روستاییان به این نکته پی بردند که با مساعی و مشارکت قادر به استفاده از اعتبارات و سرمایه های دولتی برای بهبود وضعیت روستاهای خود خواهند بود. با استقبال مسئولان کشور از طرحهای بهسازی روستایی، تهیه و اجرای این طرحها گسترش یافت و از یک طرح استانی خارج و به طرحهای ملی تبدیل شد (سرتیپی پور و همکاران، 1379، صص 5-20).

بدین ترتیب علاوه بر بنیاد مسکن انقلاب اسلامی که به طور رسمی از سال 1366 تهیه و اجرای این طرحها را در دستور کار خود قرار داد، جهاد سازندگی نیز به عنوان یکی دیگر از متولیان اصلی توسعه روستایی کشور، وارد عرصه تهیه و اجرای طرحهای بهسازی و هادی شد.

در برنامه های پنجساله اول و دوم توسعه کشور، طرحهای هادی و بهسازی روستایی گسترش یافت. در برنامه سوم در راستای اصلاح تشکیلات عمران روستایی کشور، تهیه و اجرای طرحهای بهسازی روستایی از جهاد سازندگی منفک و به طور کامل به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی واگذار گردید. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی طبق ماده 7 اساسنامه قانونی خود که در سال 1367 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، موظف به تهیه طرحهای هادی و اصلاح معابر در روستاها با هماهنگی دستگاه های ذی ربط و اجرای آن با مشارکت مردم از محل اعتبارات مصوب دولت گردید. طرحهای بهسازی و هادی روستایی ابتدا برای مراکز بخشها و دهستانها و نیز روستاهای بالای 400 خانوار تهیه شد، ولی از سال 1381 کلیه روستاهای با جمعیت بیش از 100 خانوار تحت پوشش این طرح قرار گرفت و بدین ترتیب عرصه تهیه و اجرای این طرحها گسترش یافت.

فراینـد تهیـه طرح هادی

در فرایند تهیه طرحهای هادی سه مرحله اصلی وجود دارد که این مراحل عبارتند از:

• شناخت و ارزیابی وضع موجود؛
• تعیین ضوابط و ارائه پیشنهادات در راستای اهداف طرح و تعیین محدوده برنامه مورد نیاز؛ و
• تهیه طرح هادی.

با توجه به شرح خدمات طرحهای هادی، مطالعات این طرحها در قالب سه فصل شناخت و ارزیابی وضع موجود، تجزیه و تحلیل و ارائه پیشنهادات، و نهایتاً تهیه طرح هادی ارائه می شود. مطالعات وضع موجود از سطح شهرستان شروع و سپس به سطح منطقه (حوزه نفوذ) و روستا گسترش می یابد. مطالعات در حوزه نفوذ با این هدف صورت می گیرد که جایگاه و نقش روستا در محدوده حوزه نفوذ مشخص شود. چرا که بدون مشخص کردن دامنه و میزان وابستگی های روستاهای حوزه نفوذ به روستای مرکزی، امکان تهیه طرح موردی وجود ندارد. مطالعات وضع موجود شامل 16 بند است که 7 بند آن به مباحث محیطی، اقتصادی و اجتماعی و 9 بند دیگر به مطالعات کالبدی اختصاص دارد. در فصل تجزیه و تحلیل و پیشنهادات از 11 بند مطالعاتی، 2 بند به مباحث اجتماعی و بقیه به مباحث کالبدی اختصاص دارد. در فصل تهیه طرح هادی که خروجی طرح هادی محسوب می شود، تمامی 10 بند مطالعاتی به مطالعات کالبدی می پردازد. بنابراین می توان گفت طرح هادی، بیشتر ماهیت کالبدی و فیزیکی دارد و مباحث اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در این طرح هر چند به عنوان مقدمه و مبنا برای مداخله در روستا کم و بیش مورد توجه قرارمی گیرد، ولی در خروجی این طرح جایی ندارد و تقریباً تمام پیشنهادات ماهیت فیزیکی و کالبدی را دارد. در مطالعات کالبدی موضوعات مختلفی بررسی می شود که مهمترین آن کاربری اراضی در سطح روستا است. در این مورد ابتدا در مطالعات وضع موجود به شناخت و تعیین نحوه کاربری اراضی موجود روستا اعم از مسکونی، اداری، خدماتی و رفاهی و نیز محاسبه سطوح مربوط پرداخته می شود. در مرحله تجزیه و تحلیل با مقایسه سرانه های کاربری های موجود و سرانه کاربریهای استاندارد، کمبودهای موجود و نیازهای آتی روستا (با توجه به افزایش جمعیت) مشخص می گردد. نهایتاً در مرحله تهیه طرح هادی با توجه به انگاره توسعه روستا، کاربری اراضی پیشنهادی برای یک مقطع ده ساله تعیین و محاسبه و روی نقشه جانمایی می شود. جدول 16 کاربری اراضی موجود و نقشه 1 انواع کاربری های پیشنهادی روستای کاظم آباد شهرستان رباط کریم (استان تهران) را طبق طرح هادی این روستا به طور نمونه نشان می دهد.

ارزشیـابی طرح های بهسازی و هادی روستایی

همان طور که اشاره شد تا پایان سال 1381 برای 5015 روستای کشور طرحهای بهسازی و طرح هادی تهیه شد و در 2743 روستا از مجموع روستاهای دارای طرح، اجرای این طرحها کم و بیش شروع گردید. اجرای طرحهای هادی و بهسازی در روستاها محدود و ناقص بود و تعداد روستاهایی که این طرحها تقریباً به طور کامل در آنها اجرا شده بسیار کم است.

ارزشیابی آثار اقتصادی، اجتماعی و کالبدی طرحهای هادی در فرایند توسعه نواحی روستایی موضوع مهمی است که باید به آن توجه شود. علاوه بر این، میزان دستیابی طرحهای هادی و بهسازی روستایی به اهداف خود نیز موضوع بسیار مهمی است. البته این ارزشیابی ها باید در روستاهایی انجام شود که دوره اجرایی ده ساله طرح را سپری کرده و طرح هادی در آنها به طور کامل یا نسبتاً کامل اجرا شده است. اجرای محدود طرحهای هادی مانعی برای ارزشیابی دقیق این طرحها محسوب می شود. البته خود این موضوع که چرا طرحهای هادی در اجرا موفقیت چندانی نداشته، قبلاً مورد بحث قرار گرفت. همچنین ارزیابی محتوایی طرحهای هادی نیز از جمله موضوعات مهمی است که باید به آن پرداخته شود.

در مورد ارزشیابی طرحهای هادی و بهسازی روستایی، مطالعات محدودی انجام شده است. با این حال، نتایج سه ارزشیابی انجام شده به شرح زیر مورد بررسی قرار می گیرد. در یکی از این مطالعات با عنوان «ارزشیابی اثرات اجتماعی طرحهای بهسازی روستایی در استان اصفهان» (موسوی قهدریجانی، 1374). ارزشیابی انجام شده نشان می دهد که:

• در 97 درصد از روستاهای بهسازی شده، رشد جمعیت بسیار کند بوده و مهاجرتهای روستایی کاهش نیافته است.
• بهسازی نقشی در تامین و عرضه امکانات و خدمات جدید در روستاها نداشته و روستاها عموماً از امکانات و خدمات قبل از بهسازی برخوردار بوده اند.
• روستاهای بهسازی شده با وجود برخورداری از خدمات در سطح گوناگون، نقش قابل ملاحظه ای در تامین نیاز روستاهای حوزه نفوذ نداشته و این روستاها به نقاط شهری به عنوان مرکز اصلی خدمات مراجعه می کنند.
• مشارکت روستاییان در ابعاد گوناگون اجرای بهسازی ضعیف است و این مشارکت در ابعاد تصمیم گیری و مشارکت مالی بسیار ضعیف تر.
• میزان دستیابی به اهداف بهسازی در قالب نظرهای مطرح شده روستاییان در مورد آثار طرح بهسازی نشان می دهد که بیش از نیمی از روستاییان (5/53 درصد) هیچگونه اشاره ای به تحقق اهداف مطرح شده برای بهسازی نکرده اند و تنها 5/46 درصد به طور مستقیم و یا غیرمستقیم به تحقق اهداف تعیین شده اشاره ای داشته اند.
• با اینکه 8/70 درصد از پاسخگویان ابراز نموده اند که با مسیر اجرای طرح بهسازی در روستا مخالفند، ولی 9/86 درصد از آنان در حد بالایی از بهسازی ابراز رضایت کرده اند.
• بررسی عوامل فردی و میزان تاثیر آن بر رضایت از بهسازی حاکی از رابطه معنی دار بین سن، سواد، مشارکت، تعداد نیازها و رضایت از سایر بخشهای زندگی با رضایت از طرح بهسازی است. در حالی که بین وضعیت اقتصادی و سطح نیازمندی پاسخگویان با رضایت از بهسازی رابطه معنی داری وجود ندارد.

نتیجه گیـری

طرحهای بهسازی و هادی روستایی ویژگی خاصی داشته، از سه جنبه دارای اهمیت است:

• اولاً با توجه به زمان آغاز این طرحها، تهیه واجرای آنها حدود 20 سال سابقه دارد. کمتر طرحی در کشور وجود دارد که تهیه و اجرای آن، این مدت ادامه داشته باشد.
• ثانیاً از آنجا که طرحهای هادی و بهسازی در مقیاس روستا تهیه می شود و تاکنون حدود 5015 طرح تهیه و اجرای 2734 طرح در دست اقدام است، گستره مکانی زیاد است و در تمام نواحی روستایی کشور، می توان نمونه هایی از آنها را یافت. در واقع کمتر دهستانی در کشور وجود دارد که یک یا چند طرح بهسازی یا هادی روستایی برای آن تهیه و یا اجرا نشده باشد. قرار گرفتن روستاهای با جمعیت بیش از 100 خانوار در شمول تهیه و اجرای طرحها در سالهای اخیر، گستره مکانی این طرحها را بیشتر افزایش خواهد داد.
• ثالثاً طرحهای بهسازی و هادی محلی ترین و موردی ترین طرحهاست که مستقیماً با روستاها و اجتماع روستایی ارتباط دارد. از این نظر طرحهای هادی و بهسازی منحصر به فردند.
• همان طور که قبلاً توضیح داده شد، این طرحها عمدتاً ماهیت کالبدی و فیزیکی دارند و ابعاد اقتصادی و اجتماعی در آنها چندان لحاظ نشده است. هرچند برخی مباحث اقتصادی ـ اجتماعی در فرایند تهیه این طرحها بررسی می شود، ولی خروجی این طرحها صرفاً کالبدی است. عدم توجه لازم به ابعاد اقتصادی ـ اجتماعی، علاوه بر اینکه مانع موفقیت کامل این طرحها در دستیابی به اهداف خود (اهداف کالبدی و فیزیکی) شده است، آنها را نیز از جامعیت لازم به عنوان طرحهای جامع موردی و محلی خارج ساخته است.

طرح های ساماندهی و فرایند برنامه ریزی توسعه نواحی روستایی

طرحهای ساماندهی مفهومی است که در ادبیات برنامه ریزی در ایران بویژه در عرصه های روستایی و شهری و بیشتر هم در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی با گسترش طرحهای مطالعاتی در سطوح مختلف رواج یافته است. در مورد ساماندهی روستایی تعاریف متعددی ارائه شده که این تعاریف نشان دهنده دیدگاههای متفاوت در مورد ماهیت و ابعاد ساماندهی روستایی است. در این زمینه حداقل دو دیدگاه به شرح ذیل قابل تفکیک و تمایز است.

برخی ساماندهی روستایی را نظم و نسق دادن به روستاها در همه زمینه ها تعریف می کنند که در همه سطوح برنامه ریزی از مقیاس ملی تا منطقه ای و محلی جای دارد. در این دیدگاه هم یک روستاها و هم مجموعً روستاها سازوکاری دارند که باید شناخته شود و به نظم درآید. ساماندهی روستایی امری است برای تحقق ارتباطات و تعامل سازنده بین روستا با روستا، روستا با محیط و روستا با شهر. بنابراین، تنظیم امور در سطح محلی و تنسیق آن در سطح ملی، معنای عام ساماندهی را تداعی می کند. در این دیدگاه ساماندهی شناخت و بازشناخت حلقه های اتصال بین شهر و روستا نیز تعریف می شود و اهداف اصلی ساماندهی رشد و توسعه یکپارچه و همگن با محیط، درون زا، متعادل و موزون تعبیر می شود. همچنین ساماندهی روستایی روابط شهر و روستا و ساماندهی شهری و روستایی را توامان در دستور کار قرار می دهد. با توجه به این دیدگاه، مشارکت فعال و بسیج نیروهای خفته روستاییان در امر توسعه پایدار و همگن با محیط در دستور کار ساماندهی روستایی قرار دارد. در این دیدگاه ساماندهی تولید و اشتغال روستایی نیز اهمیت دارد و ارتقای دانش فنی، آموزش و ترویج توسعه در همه سطوح از جمله اهداف ساماندهی مطرح می گردد. علاوه بر این ساماندهی فرهنگی که ریشه در سنتها و آداب دارد به عنوان پایه ساماندهی روستایی مطرح است چرا که از طریق ساماندهی فرهنگی، سازمان فضایی ـ کالبدی هویت می یابد؛ یعنی هم خود را تعریف می کند، هم عناصر شکل دهنده و متبوع خویش را.

در مجموع می توان گفت این دیدگاه رویکرد جامع و همه جانبه نسبت به ساماندهی دارد و به ساماندهی روستایی در همه ابعاد محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نیز کالبدی ـ فضایی توجه می کند.

از طرف دیگر، گروهی ساماندهی را دخالت آگاهانه و ارادی برای سازمند کردن روابط بین انسان، فعالیت و محیط طبیعی تعبیر می نمایند و آن را امری هوشیارانه برای انتظام امور در همه سطوح می دانند. در این دیدگاه ساماندهی روستایی با توجه به برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی در سطوح کلان، بیشتر با سازمان فضایی ـ کالبدی سروکار دارد و بر آن است با پراکنش موزون و متعادل نظام استقرار انسان (جمعیت و جوامع)، فعالیت (اقتصادی و اجتماعی) و محیط، امر توسعه را سامان بخشد. بدین ترتیب ساماندهی عبارت است از برنامه ریزی فضایی به منظور تسهیل در تغییراتی که رو به تکامل دارد.

ضرورت و اهمیت سامانـدهی نواحی روستایی

با توجه به دو دیدگاه در زمینه ساماندهی روستایی، مسئله، ضرورت و اهمیت ساماندهی نواحی روستایی نیز به دو گونه متفاوت قابل طرح است. اگر با دیدگاه اول به مقوله ساماندهی روستایی بپردازیم، می توان گفت همان ضرورت و اهمیتی که برای برنامه ریزی توسعه روستایی در کشور قائل هستیم برای ساماندهی روستایی نیز مطرح است، چرا که ساماندهی روستایی با رویکرد همه جانبه و جامع گامی در فرایند برنامه ریزی و توسعه نواحی روستایی بویژه در سطح محلی است. در فصل اول ضرورت و اهمیت ساماندهی نواحی روستایی با توجه به دیدگاه اول توضیح داده شد و گفته شد که وجود مسائل و مشکلات متعدد در نواحی روستایی کشور از یک طرف، و نقش و اهمیت این نواحی از جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی از طرف دیگر ضرورت برنامه ریزی توسعه روستایی را در فرایند توسعه ملی ایجاب می نماید. مخصوصاً اگر طرحهای ساماندهی روستایی بتوانند به عنوان طرحهای محلی توسعه عمل کنند و تعامل مناسبی با طرحهای ناحیه ای، منطقه ای و ملی داشته باشند، جایگاه واقعی خود را در نظام برنامه ریزی و توسعه کشور، تثبیت خواهند کرد.

مدیـریت توسعـه روستایی در ایران

مدیریت، فراینده به کارگیری موثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، و هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازماندهی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می گیرد (رضائیان، 1379، ص 6).

توسعه روستایی فرایند افزایش انتخاب مردم، گسترش مشارکت مردمی، تواناسازی مردم برای تصمیم گیری در شکل دهی فضای خویش، افزایش رفاه و خوشبختی، گسترش فرصتها و ظرفیتهای بالقوه، تواناسازی همه مردم بویژه زنان، فقرا، کشاورزان خرده پا و… برای سازماندهی فضای خویش و تواناسازی برای انجام کار گروهی است (رکن الدین افتخاری، 1382). با توجه به ماهیت توسعه و توسعه روستایی، اجرای برنامه های توسعه مستلزم کوششی هماهنگ و منسجم و ترکیبی از خواستن و داشتن مهارتهای سیاسی و اداری و فنی و اجرایی است. بنابراین مدیریت روستایی در فرایند توسعه روستایی یکپارچه و پایدار نقش اساسی دارد. مدیریت روستایی در واقع فرایند سازماندهی و هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل دادن به سازمانها و نهادهاست. این سازمانها و نهادها، ابزار یا وسایل تامین هدفهای جامعه روستایی هستند. هدفهایی که مردم آن را ترسیم می کنند و می پذیرند. همچنین مدیریت توسعه روستایی فرایند چندجانبه ای است که شامل سه رکن؛ مردم، دولت و نهادهای عمومی است. در این فرایند با مشارکت مردم و از طریق تشکیلات و سازمانهای روستایی، برنامه ها و طرحهای توسعه روستایی تدوین و اجرا گردیده و تحت نظارت و ارزشیابی قرار می گیرد.

مشارکت و مدیریت توسعـه روستایی

اصل مشارکت در برنامه ریزی توسعه همزمان با تکامل و اصلاح نگرش به مفهوم «توسعه» جایگاه بیشتری یافته است. به عبارت دیگر، تاکید بر اصل مشارکت در برنامه ریزی به این دلیل است که توسعه بیش از همه به انگیزش و یادگیری نیازمند است و در بهبود و کفایت مستمر توانایی های درونی تجلی می یابد. بر همین اساس برنامه ریزی توسعه به طور جدی به دموکراسی در اهداف و روشها وابسته است. بدین منظور نظام برنامه ریزی باید به گونه ای طراحی شود که حجم گسترده ای از مشارکت را در کلیه سطوح داشته باشد. مشارکت مورد نظر نه تنها دوره طراحی برنامه ها که همه مراحل مطالعات، هدفگذاری، سیاستگذاری، ارزیابی، تامین منابع، اجرا، نظارت و ارزشیابی را در بر خواهد گرفت.

تجربه بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما نشان می دهد که برنامه ریزی متمرکز، آمرانه و از بالا به پایین دستاورد مطلوبی نداشته است. هر چه سطوح مشارکت محدودتر باشد امکان اجرایی و کارآمدی شدن برنامه ها کاهش خواهد یافت، و هزینه های اجرا و نظارت مرکزی افزایش یافته و آسیب پذیری طرحها و سیاستها بالا خواهد رفت.

چشم انـداز مدیریت توسعـه روستایی

بهبود مدیریت توسعه روستایی با نظام مدیریت توسعه کشور مرتبط است. توسعه مدیریت کلان کشور می تواند زمینه بهبود مدیریت توسعه روستایی را نیز فراهم کند. در برنامه سوم توسعه اصلاح ساختار مدیریتی کشور از جمله در زمینه توسعه روستایی مطرح گردید و در این زمینه اقداماتی نیز انجام گرفت. در چشم انداز توسعه کشور در افق 20 ساله (1384- 1404) یکی از محورها «توسعه مدیریت دولت» است که راهکارهایی در این زمینه به تصویب رسیده است. در لایحه برنامه چهارم توسعه (1384- 1388) نیز به اشکال مختلف این موضوع مدنظر قرار گرفته است. از جمله در بخش ششم این لایحه یعنی نوسازی دولت و ارتقای اثربخشی حاکمیت، مصوباتی وجود دارد که اجرای آن می تواند زمینه بهبود مدیریت توسعه روستایی را فراهم کند. با توجه به اهمیت این دو سند در آینده کشور، مصوبات، الزامات و راهبردهای مطرح شده در آنها به شرح زیر مورد بررسی قرار می گیرد.

در چشم انداز توسعه کشور در افق 20 ساله در محور «توسعه مدیریت دولت» الزامات و راهبردهایی ارائه شده که تحقق آنها می تواند ضمن بهبود مدیریت و رفتار دولت در اداره امور جاری و توسعه کشور، زمینه مشارکت مردم و تقویت نهادهای محلی و مردمی را فراهم سازد و به نوبه خود در بهبود مدیریت توسعه روستایی نیز موثر باشد. برخی از این الزامات و راهبردها به شرح زیر است:

• ایجاد تعامل سازنده و پویا بین دیوانسالاری دولت و فعالیتهای اقتصادی مردم برای رسیدن به بسط مشارکت حداکثر مردم؛
• تقویت حاکمیت قانون و محدود کردن قلمرو فعالیتهای دولت به اجرای وظایف اصلی و حاکمیتی و حضور همه جانبه تر در این قلمروها با تاکید بر آینده نگری در تنظیم امور به جای مداخله مستقیم در فعالیتها؛
• اصلاح و بازنگری در قوانین و مقررات با جهت گیری افزایش مشارکت مردمی؛
• توسعه تعامل دولت و مردم به منظور افزایش اعتماد، همگرایی، نشاط ملی و سرایه اجتماعی جهت تحرک بخشی توسعه کشور؛
• برقراری شرایط دخالت کمتر دولت در اداره امور اقتصادی به منظور بسط مشارکتها و فرصتها، کاهش فساد مالی و رانت جویی (سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، 1382).

چشم انداز برنامه ریزی توسعه روستایی در ایران

چشم انداز، آمیزه ای از ارزش داوری های مبتنی بر ایدئولوژی یک نظام و واقعیتهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی است. با توجه به این که ایدئولوژی ها و نگرشهای مختلف و متفاوت، آینده های متفاوتی را ترسیم می کند، نخستین گام در پویش برنامه ریزی و آینده نگری، پذیرش یک چشم انداز واحد است.

تهیه و تنظیم چشم انداز آینده، از آن رو که روندهای ممکن و مطلوب آینده را پیش بینی و ترسیم می نماید، و به اتخاذ موضوع و تعیین شیوه های برخورد با حوادث و اتفاقات کمک می کند و بهره برداری بهینه از منابع و فرصتها را ممکن می کند، اهمیت بسیار دارد. همچنین به دلیل آنکه برخی از رویدادها و تحولات آینده خارج از کنترل است، تهیه چشم انداز برای پیش بینی این تحولات و مقابله با چالشهای پیش رو اجتناب ناپذیر به نظر می رسد.

طبعاً طی کردن مرحله گذار از وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب از جمله در زمینه توسعه روستایی، مستلزم دگرگونی در ساختارها و نهادها و همچنین تنظیم حرکتها به گونه ای بهینه و به نحوی است که بتواند زمینه های توسعه همه جانبه و پایدار را فراهم آورد. امروزه وضعیت عمومی جهان به گونه ای دستخوش تغییر گردیده است که روندهای گذشته که معمولاً اساس و پایه تخمینها و پیش بینی های برنامه هاست، برای آینده قابل اتکا نخواهد بود. امروزه انسان در سراسر جهان وارد مرحله «بحران» شده و بر خلاف گذشته که وضعیت سیستمها، وضعیت تعادل بود و استثناها «بحران» نامیده می شد، امروزه اصل بر بحران است و هیچ سیستمی در حال تعادل پایدار و بلندمدت نیست و انسان و جوامع انسانی باید زندگی با بحران را تجربه کنند. به سخن دیگر، امروزه برنامه ریزی فرایندها بر این متکی نیست که عدم تعادل را چگونه باید به تعادل کشانید، بلکه اصل بر این است که فرآیند توأمان تعادل ـ عدم تعادل را که هم زمان در هم تنیده اند چگونه باید مدیریت و راهبری کرد.

لازمه نگاه آینده ساز فعال، توجه به قلمروهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی به صورت یک کلیت، و همچنین نگاه تعاملی با منظومه خرد، کلان، ملی و فراملی فرآیندها و قلمروها با یکدیگر است. از این رو، در این نگاه حذف قلمرو یا قلمروها و بها دادن به یکی و نادیده گرفتن دیگری مطرح نیست، و بین قلمروهای ممکن اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی نه تنها تقابلی نیست، بلکه چگونگی درهم آمیزی کارآمدتر آنها به عنوان یک دغدغه مطرح است.

فارسی

1. ـ آموزگار، جهانگیر؛ «چاره های ایرانی برای حل مسائل اقتصادی ایران»، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 21 و 22، دانشگاه تهران، 1376، صص 12-23.
2. ـ آیت اللهی، علیرضا؛ اصول برنامه ریزی، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران، 1377.
3. ـ ابتهاج، ابوالحسن؛ خاطرات، انتشارات علمی، تهران، 1375.
4. ـ اردیبهشت، قدرت اله؛ مدیریت توسعه، مجموعه نهم، سازمان امور اداری و استخدامی کشور، تهران، 1378.
5. ـ ازکیا، مصطفی؛ جامعه شناسی توسعه و توسعه نیافتگی روستایی ایران، انتشارات اطلاعات، تهران، 1365.
6. ـ استور، و. و دیگران؛ توسعه از بالا یا پایین؟ دیالکتیک برنامه ریزی در کشورهای در حال توسعه (مجموعه توسعه منطقه ای: روشهای نو) ترجمه عباس مخبر، سازمان برنامه و بودجه، 1365.
7. ـ اشرف، احمد؛ دهقانان، زمین و انقلاب، مجموعه مسائل اراضی و دهقانی، انتشارات آگاه، تهران، 1361.
8. ـ افراخته، حسن؛ «ارزیابی نتایج حاصل از اجرای طرحهای ساماندهی روستایی در کشور»، مطالعه موردی استان سیستان و بلوچستان، مجموعه مقالات سمینار ساماندهی روستاهای پراکنده کشور؛ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1376، صص 86- 97.
9. ـ اکبری، غضنفر؛ یادداشت سردبیر، دهیاریها، شماره 3، سال اول، وزارت کشور، 1382، ص 3 و 46.
10. ـ امینی، امیر؛ «توسعه پایدار؛ شناخت مفهوم»، مجلس و پژوهش، شماره 12، 1373، صص 41-49.
11. ـ اوبرای، ا.س.؛ مهاجرت، شهرنشینی و توسعه، ترجمه دکتر فرهنگ ارشاد، موسسه کار و تامین اجتماعی، نشریه شماره 31، چاپ اول، 1370.
12. ـ ایرانی، محمد هادی و ظریفیان، شاپور؛ «نقش سازمانهای غیردولتی در روند ترویج و توسعه روستایی»، ماهنامه جهاد، شماره 257، خرداد و تیر 1382، صص 100-112.
13. ـ ایزدی خرامه، حسن؛ «بررسی پیامدهای تجمیع روستاهای تخریب شده بر اثر بلایای طبیعی در استان فارس، نمونه مورد مطالعه: شهرک ایثار»، مجموعه مقالات سمینار ساماندهی روستاهای پراکنده کشور، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1376، صص 112- 162.
14. ـ بالان، احمد؛ بررسی مفاهیم توسعه پایدار، مجله جهاد، شماره 218، 1378، صص 32-37.
15. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان تهران؛ طرح هادی روستایی کاظم آباد (شهرستان رباط کریم استان تهران)، مشاور: سید علی پرور، 1382.
16. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان تهران؛ گزارش نظام فنی روستایی، 1382.
17. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛ آمار عملکرد تهیه و اجرای طرحهای هادی روستایی، دفتر تحقیقات و برنامه ریزی، 1382.
18. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛ شرح خدمات طرح ساماندهی فضایی ـ کالبدی سکونتگاههای روستایی، دفتر تحقیقات و برنامه ریزی، 1374.
19. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛ طرح توسعه یکپارچه نواحی روستایی، دفتر تحقیقات و
    برنامه ریزی، 1375.
20. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛ طرح سطح بندی روستاهای کشور، گزارش سوم، دفتر مطالعات و برنامه ریزی، 1372.
21. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛ گزارش تهیه و اجرای طرحهای هادی روستایی، مدیریت برنامه ریزی طرحهای هادی، 1369.
22. ـ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، وب سایت بنیاد مسکن، 1382.
23. ـ پارس ویستا (مهندسین مشاور)؛ مطالعات تمرکززدایی و بهبود مدیریت منطقه ای، گزارش پنجم، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، 1379.
24. ـ پژوهشکده مطالعات زنان دانشگاه الزهرا؛ «گزارش محور زنان و توسعه»، همایش چالش ها و چشم اندازهای توسعه کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، 1381، صص 125-162.
25. ـ جمشیدی، مژگان؛ «زنان و توسعه روستایی»، ماهنامه جهاد، شماره 257، خرداد و تیر 1382، صص 57-64.
26. ـ جهانبگلو، رامین؛ روشنفکری در ایران (گفتگوی تمدنها و روشنفکری)، نشر توسعه، تهران، 1381.
27. ـ حسامیان، فرخ؛ شهرنشینی در ایران، انتشارات آگاه، چاپ دوم، 1376.
28. ـ حسین زاده بحرینی، محمد؛ «پارادایمها و دیدگاه نظری برنامه ها و نوع نگرش آنها به توسعه»، مجموعه مقالات همایش پنجاه سال برنامه ریزی توسعه در ایران، جلد اول، مرکز تحقیقات اقتصاد ایران، 1378، صص 91-122.
29. ـ خاتم، اعظم؛ فعالیت سازمانهای غیردولتی در زندگی شهری ایران، مدیریت شهری، شماره 5، وزارت کشور، 1380، صص 22-27.
30. ـ خیاطی، مهدی؛ «توریسم روستایی؛ تاثیر آن بر جوامع روستایی (مطالعه موردی: تایلند)»، ماهنامه جهاد، شماره 257، خرداد و تیر 1382، صص 30-42.
31. ـ دانشگاه امام حسین (ع)؛ طرح آمایش مرزها، دانشگاه امام حسین با همکاری اداره تحقیقات سپاه، 1378.
32. ـ دفتر هماهنگی سازمانهای غیردولتی زنان؛ گزارش ملی سازمانهای غیردولتی زنان در ایران، دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهوری، 1376.
33. ـ رامش، و رپرا ساد میسرا؛ «برداشتی نو از مسائل توسعه»، نشریه گزیده مسائل اقتصادی و اجتماعی، سازمان برنامه و بودجه، 1366.
34. ـ رحمتی، محمدمهدی؛ «ادغام روستاها و دگرگونی های اجتماعی ـ اقتصادی ناشی از آن، مورد: روستاهای زلزله زده رودبار ـ منجیل»، مجموعه مقالات سمینار ساماندهی روستاهای پراکنده کشور، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1376، صص 300-322.
35. ـ رحیمی، عباس؛ رایانه، موسسه بررسی ها و مطالعات بازرگانی، 1368.
36. ـ رضائیان، علی؛ اصول مدیریت، انتشارات سمت، 1379.
37. ـ رضایی، عبدالعظیم؛ تاریخ ده هزار ساله ایران، انتشارات اقبال، 1378.
38. ـ رضوانی، محمدرضا و همکاران؛ طرح استقرار بهینه روستاهای پراکنده بخش دشتیاری (شهرستان چابهار)، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1374.
39. ـ رضوانی، محمدرضا و همکاران، طرح ساماندهی روستاهای پراکنده بخش زرنه (استان ایلام)، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1376.
40. ـ رضوانی، محمدرضا؛ «ارزیابی اهداف، سیاستها و برنامه های عمران روستایی در برنامه پنج ساله دوم توسعه کشور (1374- 1378) با تاکید بر ساماندهی فضاها و مراکز روستایی»، پژوهشهای جغرافیایی، موسسه جغرافیا دانشگاه تهران، شماره 38، 1379، صص 33-46.
41. ـ رضوانی، محمدرضا؛ «برنامه ریزی توسعه و عمران روستایی در ایران: از فکر تا عمل»، پژوهشهای جغرافیایی، موسسه جغرافیا دانشگاه تهران، شماره 39، 1379، صص 65- 78.
42. ـ رضوانی، محمدرضا؛ «توسعه روستایی (مفاهیم، راهبردها و فرآیندها)»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 164، زمستان 1381، صص 221-240.
43. ـ رضوانی، محمدرضا؛ طرح پژوهشی تحلیل و بررسی نظام برنامه ریزی روستایی در ایران، دانشگاه تهران، معاونت پژوهشی، 1380.
44. ـ رضوانی، محمدرضا؛ «نگرشی بر نظام برنامه ریزی توسعه روستایی در ایران»، پژوهشهای جغرافیایی، موسسه جغرافیا دانشگاه تهران، شماره 41، 1380، صص 25-38.
45. ـ رضوی، سید حسین و دیگران؛ سیر تحول نظریه های توسعه روستایی در نیم قرن اخیر، وزارت جهاد سازندگی، مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی، 1377.
46. ـ رفیعی سرشکی، مینو؛ بازسازی مناطق زلزله زده جنوب خراسان (تایباد)، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، نشریه شماره 68، 1365.
47. ـ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا و بدری، سید علی؛ «ارزیابی پیامدهای اقتصادی ادغام روستاها پس از حادثه زلزله از دیدگاه توسعه پایدار»، فصلنامه مدرس (علوم انسانی)، شماره 29، تابستان 1382، دانشگاه تربیت مدرس، صص 23-60.
49. ـ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ «مکانیسم برنامه ریزی در ایران با تاکید بر برنامه ریزی روستایی»، مجموعه مقالات سمینار جامعه شناسی و توسعه، انتشارات سمت، 1373.
50. ـ زاهدی، محمدجواد؛ جایگاه روستا در فرآیند توسعه ملی از دیدگاه صاحبنظران، موسسه توسعه روستایی ایران، 1382، صص 173- 202.
51. ـ سازمان برنامه و بودجه (الف)؛ مستندات برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1379-1383) جلد اول؛ نظام برنامه ریزی، 1377.
52. ـ سازمان برنامه و بودجه (ب)؛ مستندات برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1379-1383) جلد دوم؛ مقدمه ای بر مفاهیم برنامه ریزی و تعریف اصطلاحات، 1377.
53. ـ سازمان برنامه و بودجه (معاونت فنی)؛ آیین نامه تشخیص صلاحیت و رتبه بندی واحدهای خدمات مشاوره، چاپ هشتم، دفتر امور سازندگان و پیمانکاران، 1378.
54. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ برنامه پنجم عمرانی کشور، 1351.
55. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ برنامه چهارم عمرانی کشور، (فصل 14 عمران و نوسازی دهات)، 1351.
56. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ پیشینه برنامه ریزی در ایران، مرکز مدارک اقتصادی ـ اجتماعی و انتشارات، 1374.
57. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ خطوط کلی، هدفها، سیاستها و خط مشی های برنامه ششم عمرانی کشور، 1356.
58. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ سند برنامه سوم توسعه کشور 1379-1383، پیوست شماره 2 لایحه برنامه، جلد دوم، فصل 1: آب و کشاورزی، شهریور 1378.
59. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ طرح آمایش سرزمین اسلامی ایران، 1362.
60. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ طرح مطالعات جامع توسعه اقتصادی و اجتماعی گروه بتل، تهران، 1351.
61. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ قانون برنامه پنج ساله سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، 1377.
62. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ گزارش عملکرد برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور (1367-1372)، 1372.
63. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ گزارش عملکرد برنامه پنجم عمرانی کشور (عمران و نوسازی روستاها)، تهران، 1356.
64. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ گزارش عملکرد برنامه چهارم عمرانی کشور (عمران روستایی)، 1352.
65. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ لایحه برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1368- 1372)، ماده واحده، تبصره ها، قسمتهای یکم و دوم، 1368.
66. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ مطالعات مقدماتی تدوین برنامه سوم توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور (1379- 1383)، 1377.
67. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ مطالعات مقدماتی تدوین برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی عمران روستایی و جامعه عشایری، دفتر امور مسکن و عمران شهری و روستایی، 1377.
68. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ نظام فنی و اجرایی طرحهای عمرانی کشور، معاونت امور فنی، 1375.
69. ـ سازمان برنامه و بودجه؛ هدفها، خط مشی های اساسی، سیاستها و برنامه های اجرایی کلان و بخشی پیشنهادی، پیوست لایحه برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1373- 1377)، 1373.
70. ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی؛ برنامه، نشریه خبری تحلیلی سازمان مدیریت و
    برنامه ریزی کشور، شماره 49، دی ماه 1382، ص 3.
71. ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی؛ چشم انداز توسعه کشور در افق 20 ساله (1384- 1404)، کارشناسی، مقدماتی و پیشنهادی، 1382.
72. ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی؛ چشم انداز توسعه کشور در افق 20 ساله (توسعه پایدار ملی با رویکرد جهانی)، گزارش شماره 17، کارشناسی ـ مقدماتی ـ پیشنهادی، 1382.
73. ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی؛ لایحه برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور (پیشنهادی)، 1382.
74. ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی؛ لایحه برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برای طرح در هیات دولت، مقدماتی و غیرقابل استناد، 1382.
75. ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی؛ هفته نامه خبری ـ تحلیلی «برنامه»، شماره 46، 1382، ص 8.
76. ـ سرتیپی پور، محسن و همکاران؛ ارزیابی تهیه طرحهای هادی روستایی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1379.
77. ـ سعیدی، عباس؛ مبانی جغرافیای روستایی، انتشارات سمت، 1377، تهران.
78. ـ شارع پور، محمود؛ بررسی اثرات اقتصادی ـ اجتماعی طرحهای بهسازی در روستاهای استان آذربایجان شرقی، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی، استاد راهنما: دکتر مصطفی ازکیا، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، 1370.
79. ـ شاکری زاده ابیانه، عباس، و سید حسن میری؛ طراحی روستاهای جنگ زده خوزستان، دفتر فنی جهاد دانشگاهی دانشگاه شهید بهشتی، 1368.
80. ـ شریعتی، محمدتقی؛ «انگاره جدید در تحول کشاورزی و توسعه روستایی»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، 1381، موسسه اطلاعات، صص 238-243.
81. ـ شفیعی، حسن؛ «مدیریت در سطح محلی و توسعه پایدار»، مدیریت شهری، شماره 4، 1379، وزارت کشور، صص 34-43.
82. ـ شفیق، مسعود؛ عمران روستایی در ایران، سازمان برنامه و بودجه، 1355.
83. ـ صرافی، مظفر، مبانی برنامه ریزی توسعه منطقه ای، سازمان برنامه و بودجه، 1377.
84. ـ طالب، مهدی؛ بررسی الگوی مناسب بیمه خطر زلزله در ایران، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1375.
85. ـ طالب، مهدی؛ «توسعه روستایی»، روزنامه سلام، سال چهارم، شماره 877، پنجشنبه 19 خرداد 1373، ص 8.
86. ـ طالب، مهدی؛ مدیریت روستایی در ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 1371.
87. ـ طاهری، ابوالقاسم؛ حکومتهای محلی و عدم تمرکز، انتشارات قومس، تهران، 1370.
88. ـ عباس داشبلاع، عباس؛ «جابجایی و اسکان قراء داخل جنگل در حوزه اداره کل منابع طبیعی گرگان و گنبد»، مجموعه مقالات سمینار ساماندهی روستاهای پراکنده کشور، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1376، صص 528- 539.
89. ـ عسگری، علی؛ الگوی امکان سنجی جابجایی و تجمیع روستایی در ایران، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران، 1376.
90. ـ عسگری، علی؛ درسهایی از تئوری برنامه ریزی ارتباطی برای برنامه ریزی توسعه در ایران، مجموعه مقالات اولین همایش تدوین برنامه سوم توسعه کشور، سازمان برنامه و بودجه، 1377، صص 38- 47.
91. ـ علیزاده، محمد؛ خسارات اقتصادی زلزله سال 1369شمال ایران، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1373.
92. ـ فرهنگ، منوچهر؛ زندگی اقتصادی در ایران، انتشارات ابوریحان، تهران، 1354.
93. ـ فریدمن، جان؛ داگلاس، مایک؛ توسعه روستا ـ شهری، ترجمه عزیز کیاوند، سازمان برنامه و بودجه، 1363.
94. ـ فیروزنیا، قدیر و رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ جایگاه روستا در فرآیند توسعه ملی از دیدگاه صاحبنظران، موسسه توسعه روستایی ایران، تهران، 1382.
95. ـ قلفی، محمدوحید؛ «نگاهی بر نقش و کارکردهای سازمانهای غیردولتی در فرایند توسعه روستایی»، فصلنامه مسکن و انقلاب، شماره 97، 1381، صص 76- 73.
96. ـ کاتوزیان، محمدعلی (همایون)؛ اقتصاد سیاسی ایران، از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی، کامبیز پرتوی، جلد دوم، نشر مرکز، 1369.
97. ـ کدی، نیکی؛ ریشه های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، انتشارات قلم، 1369.
98. ـ گروه مطالعاتی هامون؛ طرح ساماندهی ناحیه کالپوش، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1374.
99. ـ مختارپور، رجبعلی؛ «روستاهای کوچک جنگلی؛ مشکلات، دیدگاه ها و راهبردها»، مجموعه مقالات سمینار ساماندهی روستاهای پراکنده کشور، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1376، صص 597- 612.
100. ـ مرکز آمار ایران؛ سالنامه آماری کشور در سال 1376، بهار 1378.
101. ـ مرکز آمار  ایران؛ نتایج تفصیلی سرشماری نفوس و مسکن کشور در سالهای 1345 تا 1375
102. ـ مرکز امور توسعه آسیا و حوزه اقیانوس آرام؛ نظارت و ارزشیابی توسعه روستایی، ترجمه سعید کیا کجوری، سازمان برنامه و بودجه، 1368.
103. ـ مرکز تحقیقات اقتصاد ایران؛ نظام برنامه ریزی و مدیریت توسعه، مجموعه مقالات همایش چالشها و چشم اندازهای توسعه کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، 1381، صص 235- 263.
104. ـ مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی؛ پایگاه اطلاعات رایانه ای آبادی های کشور، 1382.
105. ـ مرکز مطالعات زنان دانشگاه تهران؛ «گزارش محور زنان و توسعه»، همایش چالش ها و چشم اندازهای توسعه کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، 1381، صص 32-62.
106. ـ ملکوتی، مهدی؛ «کشاورزی بیش از پیش نیازمند حمایت است»، روزنامه همشهری، شماره 2961، 1381، ص 11.
107. ـ موسسه توسعه و تحقیقات اقتصادی (دانشگاه تهران)؛ «بازار، دولت و برنامه»، مجموعه مقالات و گزارش های همایش چالش ها و چشم اندازهای توسعه کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، 1381، صص 142- 169.
108. ـ موسسه توسعه روستایی ایران؛ «گزارش هم اندیشی توسعه روستایی»، محور شماره 24، مجموعه مقالات همایش چالشها و چشم اندازهای توسعه ایران، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، 1381، ص 1-14.
109. ـ موسسه توسعه روستایی ایران؛ منشور کنگره توسعه روستایی، همایش توسعه روستایی؛ چشم اندازها و چالش ها، 1382.
110. ـ موسوی قهدریجانی، محمد؛ ارزشیابی اثرات اجتماعی بهسازی روستایی در استان اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی، استاد راهنما: دکتر فرامرز رفیع پور، دانشگاه شهید بهشتی، 1374.
111. ـ مولانا، حمید؛ گذر از نوگرایی، ترجمه یونس شکرخواه، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای، تهران، 1371.
112. ـ مومنی، فرشاد؛ «تلقی از توسعه در برنامه های گذشته ایران»، مجموعه مقالات همایش پنجاه سال برنامه ریزی توسعه در ایران، جلد اول، 1378، مرکز تحقیقات اقتصاد ایران (دانشگاه علامه طباطبایی)، صص 61- 89.
113. ـ مومنی، فرشاد؛ جایگاه روستا در فرآیند توسعه ملی از دیدگاه صاحبنظران، موسسه توسعه روستایی ایران، 1382، صص 253- 266.
115. ـ مونکنرو، هانس، اچ. و دیگران؛ راهبردهایی برای گسترش سازمانهای خودیاری ویژه محرومان، ترجمه حمید زرنگار، معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد سازندگی، 1374.
116. ـ مهدوی، مسعود؛ «مفهوم برنامه ریزی روستایی و اهداف آن»، پژوهش های جغرافیایی، شماره 26، موسسه جغرافیا دانشگاه تهران، 1369، صص 48- 54.
117. ـ میسرا، آر. پی؛ چهارچوب برنامه ریزی چندسطحی در ایران، سازمان برنامه و بودجه، 1353.
118. ـ نوری، شعله؛ برنامه ریزی منطقه ای در گذشته، مجموعه اول سابقه برنامه ریزی منطقه ای در ایران، سازمان برنامه و بودجه، 1362.
119. ـ نیکلاس، ایمبودن؛ مدیریت اطلاعات برای پروژه های توسعه روستایی، ترجمه مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی، انتشارات روستا و توسعه، 1373.
120. ـ وثوقی، منصور؛ «بازتاب عملیات بهسازی در 17 روستای استان همدان»، مجموعه مقالات کنفرانس روستا، رشد و توسعه، وزارت جهاد سازندگی، 1368، صص 27- 42.
121. ـ ورنون، دبلیو راتن؛ «طرحهای توسعه همه جانبه روستایی»، گاهنامه روستا و توسعه، شماره 5، مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی، 1368، صص 15- 5.
122. ـ وزارت جهاد سازندگی؛ گزارش عملکرد برنامه پنج ساله اول جهاد سازندگی، 1373.
123. ـ وزارت جهاد سازندگی؛ گزارش وضع موجود بخش کشاورزی و عمران روستایی، مستندات برنامه سوم، جلد هشتم، 1377.
124. ـ وزارت جهاد سازندگی (معاونت طرح و برنامه)؛ گزارش وضع موجود بخش کشاورزی و عمران روستایی، مستندات برنامه سوم، جلد هشتم، 1377.
125. ـ وزارت کشور؛ آشنایی با شوراهای اسلامی، مرکز آموزش سیاسی، 1377.
126. ـ هامونیاد (مهندسین مشاور)؛ طرح طبقه بندی روستاها و تدوین استراتژی توسعه روستایی، مرحله دوم، گزارش دوم (استانداردها و سطح بندی خدمات در مراکز روستایی)، وزارت جهاد سازندگی، 1373.
127. ـ همشهری؛ «دارا و ندار (خط فقر)»، روزنامه همشهری، شماره 3176، 1382، ص 15.
128. ـ یاوری، احمدرضا، شناختی از کشاورزی سنتی ایران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1359.
129. ـ یدقار، علی؛ کاربرد GIS در برنامه ریزی مراکز روستایی (استان مرکزی)، پایان نامه دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، استاد راهنما: دکتر مسعود مهدوی، دانشگاه تهران، گروه جغرافیا، 1378.
130. ـ وزارت جهاد سازندگی؛ چکیده طرح ساماندهی فضاها و مراکز روستایی، معاونت عمران روستایی، 1369.

انگلیسی

1. Battelle  Memorial  Institute, 1972; Battelle Regional  Development  Project, unified  report, Plan  Organization, Tehran, Iran.
2. CIRDAD, 2000; Model  Villages  in  Rural  Development, Vol 1, The country  reports of South  Asia.
3. Cloke, P.J., 1983; An  Introduction  to Rural  Settlement  Planning, Methuen  and  Co.Ltd. London.
4. Connelos, M,. 1998; Theories  for  Planning, An  introduction, Jeinemann.
5. FAO, 1985; Toward  Improved  Multilevel  Planning  for  Agriculture  and  Rural  Development  in Asia  and the pacific, FAO  Economic  and  Social Development, paper 52.
6. Halstead, L.B., 1980; The  Evolution  of  the  Mammals, Book  Club  Assoc. London.
7. Motawef, sh., 1996; Reconstruction  Policy and  Implemention in Post-War Diaster Areas; case study; khorramshahr Iran, unbublishedPh.D dissertation, Heriot-Watt university, Edinburgh.uk.
8. Mujery, M., 1997; Planning  for  Development, Rural  Development Intermational  Workshop. 9-13, FAO.
9. Namazi, B., 2000; Iranian NGOs: Situation  Analysis, UNDP, Tehran.
10. Redclift, M., 2000, Sustainability: life  chances and livelihood, Routledge, London.
11. Shepherd, A., 1998; Sustainable  Rural Development, Routledge, London.
12. Spears, John, W., 2002; Design  of  a  Model  Sustainable  Village: Guanghan, Sinchuan  province, china, Wrold  climate  and  Energy  Event, International  Center for  Sustainable  Development, USA.
13. Tamukoe, M.A., 1989; London-term  Impacts  of  Resettlement: The  Akosmbo  Dam  Experience in  Involuntary  Resettlement  in Africa, pp. 100-109.