خصوصیات کارکردی و کالبدی فضای ورودی

هر فضای ورودی از یک یا چند جزء تشکیل می شده است که هر کدام از آنها دارای خصوصیات کارکردی و کالبدی کما بیش معینی بوده است .

جلو خان ( صحن جلو خان )

جلو خان فضایی وسیع و بزرگ است که در جلوی پیش طاق بعضی از بناهای بزرگ و مهم ، طراحی و ساخته می شده است . یکی از اهداف احداث جلوخان ، اهمیت بخشیدن به فضای ورودی بنا و تمایز بهتر آن از فضای معبر یا میدان بوده است . در برخی موارد مانند مسجد امام ( سلطانی ) در تهران ، تعدادی دکان در فضای جلوخان ساخته می شد . تجمع کوتاه مدت برخی از مردم و انجام بعضی از انواع تماسها و تبادلات اجتماعی و گاه اقتصادی در این فضا موجب می گردید که جلو خان نقش یک فضای شهری را نیز ایفاء نماید .

بدنه های جلوخانها را معمولاً طراحی می کردند و به شکلی زیبا می آراستند . آن جبهه از بدنۀ جلوخان که فضای ورودی بنا در آن قرار داشت از بهترین طراحی و تزیین برخوردار می شد .

در برخی موارد ، استقرار جلوخان در کنار یک میدان ممکن بود موجب شود که حدّ و قلمرو جلوخان از فضای میدان تاثیر پذیرد که دراین صورت با طراحی و احداث یک عنصر معماری از جمله یک دست انداز ، یا سکوّ ، قلمرو جلوخان را از فضای میدان متمایز می کردند . نمونه ای از این اقدام در مسجد امام در اصفهان قابل ملاحظه است.

پیش طاق

پیش طاق فضایی سرپوشیده و نیمه باز مانند ایوان است که درجلوی در گاه ورودی طراحی و ساخته می شده و فضای دسترسی را از فضای معبر متمایز می کرد .

توقف وانتظار برای ورود به بنا در همین فضا صورت می گرفته است . در بسیاری از موارد در کنارهر یک ازدو بدنۀ پیش طاق یک سکّومی ساختند که درهنگام انتظار یا ملاقات وگفتگو یا گذراندن بخشی از اوقات فراغت از آن استفاده می کردند .

عموماً ارتفاع پیش طاق از ارتفاع سایر سطوح و حجمهای مجاور آن بیشترگرفته می شد تا ضمن آن که نمایانگر اهمیت بنا بود ، نشانه ای از موقعیت آن نیز به شمار آید . در مواردی درمرتفع ساختن پیش طاق چنان اغراق می شد که ارتفاع آن به چند برابر سطوح مجاورش می رسید . مانند پیش طاق ورودی مسجد جامع یزد .

دربسیاری از بناها پیش طاق ورودی را باکاشی مزین می کردند و غالباً کتیبۀ بنا راکه شامل مطالبی دربارۀ تاریخ احداث و بانی و آیاتی از قرآن کریم بود ، در قسمتی ازآن قرار می دهند .

درگاه

فضای کوچکی که درِ ورودی در آن قرار می گیرد ، درگاه خوانده شده است . از لحاظ ساختمانی ، درگاه فضایی است که در دو سوی آن دو جرزیا دیوار قرار گرفته است که چهارچوب درِ ورودی در آن نصب شده است . طاق درگاه که آن را نعل درگاه می گویند ، قوسی شکل یا افقی است . طاقهای قوسی شکل معمولاً با آجر و طاقهای افقی غالباً با کمک تیر چوبی ساخته می شده اند . عمق درگاه در بسیاری از بناها در حدود نیم متراست ، اما اندازۀ آن تا حدود 5/1 متر نیز می رسیده است .

هشتی

هشتی یا کریاس فضایی است که در بسیاری از انواع فضا های ورودی طراحی و ساخته می شده است . این فضا غالباً بلافاصله پس از درگاه قرار می گرفته است و یکی از کارکردهای آن تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت بوده است . دربرخی ازبناهای عمومی یا خانه ها دویا چند راه از داخل هشتی منشعب می شده که هر یک ازآنها به فضای خاص وازجمله به فضای باز داخلی بنا منتهی می شده است .

در بناهایی که از هشتی آنها تنها یک راه منشعب می شده ، فضای هشتی کارکرد یک فضای تقسیم کننده را نداشته ، بلکه به عنوان فضایی برای انتظار و باشکوه نمودن مسیر ورودی مورد استفاده قرار می گرفته است . از فضای هشتی برای تغییر جهت مسیر حرکت نیزاستفاده می کرده اند .

ساباط

غالباً بخشی از فضای معبر را که سرپوشیده و مسقف می شد، ساباط می نامیدند.

در بالای بعضی از ساباط های واقع در معابر درون محله های مسکونی، فضایی نیز می ساختند که از آن برای اقامت کوتاه مدت یا بلند مدت استفاده می کردند.

معمولاً ساباط در جلوی ورودی بناهایی ساخته می شد که فاقد یک جلوخان بزرگ بودند.

رواق

رواق از لحاظ کالبدی ، فضایی سرپوشیده، نیمه باز و ممتد، و از جنبه کارکردی، فضایی ارتباطی – با ماهیتی متفاوت از فضای ورودی – است که غالباً در پیرامون حیاط (در یک ، دو، سه یا چهار جبهه از یک حیاط) یا در پیرامون یک فضای ساخته شده برونگرا احداث می شده است.

اصول ترکیب کالبدی

انواع اجزاء و عناصر فضاهای ورودی غالباً بر اساس اصول معنی با یکدیگر ترکیب شده اند تا یک فضا یا بخشی از یک فضا را شکل دهند. این اصول متعدد هستند و اشاره به همه آنها از ظرفین این مجموعه خارج است. در اینجا تنها چند اصل مهم مورد اشاره قرار می گیرد.

اصل سلسله مراتب

اصل سلسله مراتب یعنی ساماندهی و ترکیب فضاها و عناصر بر اساس برخی از خصوصیات کالبدی یا کارکردی آنها که موجب پدید آمدن سلسله مراتبی در نحوه قرارگیری یا استفاده یا مشاهده عناصر شود.

ترتیب قرار گیری اجزای ورودی (در کاملترین انواع فضاهای ورودی) به این ترتیب است : جلوخان، پیش طاق، درگاه، هشتی، دالان، ایوان و در معدودی از بناها، ساباط.

اصل محور

عبور از بیرون به درون بعضی از بناهایی که فاصله بین فضای بیرونی تا فضای درونی در آنها زیاد است، نیاز به توجه و استفاده از اصل محور در طراحی و ترکیب فضای ورودی یا ضروری می ساخته است. این محورها عبارتند از :

1. محور قبله
2. یک محور فرضی مستقیم
3. محور تقارن بنا
4. محوری غیر مستقیم

اصل تقارن

در بسیاری از انواع بناهایی که طرح آنها با توجه به اصول اساسی ترکیب از جمله اصل تقارن طراحی می شد، در ساماندهی فضای ورودی نیز از این اصل استفاده می کرده اند.

یک نکته جالب در این زمینه این است که در معدودی از بناها توجه اغراق آمیز به اصل تقارن چنان بوده است که حتی نوشته های کتیبه ای را که در یک سمت سردر قرار می دادند، در سمت دیگر سردر به صورت وارونه و معکوس به کار می بردند و به این ترتیب اصل تقارن در همه جزییات سطح نما رعایت می شد.

وضعیت ورودی نسبت به سطح معبر

هم سطح معبر

بیشتر فضاهای ورودی متعلقه به انواع بناهای معماری، هم سطح معبر یا با کمی اختلاف سطح نسبت به آن ساخته شده اند. در برخی از مناطقی که بارندگی زیاد است برای جلوگیری از نفوذ آب باران جاری در معابر به درون بنا، سطح فضای ورودی را اندکی بالاتر از معبر می ساختند. در برخی از بافتهای شهری نیز به دلیل تحولات عمرانی یا به سبب ویژگیهای بافت شهر یا عوامل جغرافیایی یا تاسیسات شهری، سطح ورودی اندکی پایین تر از سطح معبر ساخته می شده است.

بالاتر از سطح معبر

فضای ورودی تعداد بسیار اندکی از بناهای تاریخی ایران در بافتهای پیوسته و متراکم به مقداری بیش از یک متر و با هدف جلوه گر ساختن بنا، بالاتر از سطح زمین ساخته می شده است. در معماری سنتی ایران در دوره پس از اسلام غالباً از پله به عنوان یک عنصر مهم ونمایان به خصوص در فضای ورودی استفاده نمی شده است و معمولاً پله ها را (پله های ارتباطی بین طبقات مختلف یک ساختمان) با ارتفاعی زیاد و در نقاطی از ساختمان قرار می دادند که از جلوه و زیبایی چندانی برخوردار نبود.

• جلو خان ( صحن جلو خان )
• پیش طاق
• درگاه
• هشتی
• دالان
• ایوان
• ساباط
• رواق
• برخی از عناصر
• در
• کوبه و حلقه
• آستانه
• سکو
• سردر
• منار
• ساعت
• روزن
• سنگاب
• حوض
• زنجیر
• اصول ترکیب کالبدی
• اصل سلسله مراتب
• اصل محور
• اصل تقارن
• شکل مسیر دسترسی به بنا
• شکل مسیر دسترسی به فضاهای درونی
• مقیاس نما
• شکل ترکیب نما
• نحوه ترکیب فضای ورودی با فضاها و عناصر مجاور
• ارتفاع فضای ورودی نسبت به سطوح مجاور آن
• موقعیت ورودی نسبت به لبه معبر
• وضعیت ورودی نسبت به سطح معبر
• تعداد ورودی های هر بنا
• موقعیت فضای ورودی در هر بنا
• کارکردهای فضاهای ورودی
• مروری بر اهداف جنبی ترکیب اجزای ورودی