عوامل مشترک معماری و موسیقی و پیوستگی های آن

هنر پویا پیوسته در جست و جوی راه های تازه ای برای دستیابی به ابتکارات گونه گون است و همان گونه که هر هنری در روند خود از شرایط زمان و مکان و اجتماع و دیگر عوامل تاثیر می پذیرد ، هنرها در رابطه با یکدیگر نیز به طور مستقیم و یا غیر مستقیم تاثیر پذیرند و بازتاب آن را از هر سو که باشد در قلمرو خاص خود نشان می دهند و بر ظرفیت و کارآیی خود می افزایند .

جست و جوی عوامل مشترک هنرها خود یکی از روش هایی است که می تواند این تاثیرپذیری را آگاهانه افزایش دهد و ابتکارات تازه ای را سبب شود . آنچه در زیر به اختصار می آید از این مقوله است . بررسی یکی از عوامل ناپیدا و ناشناخته بین دو هنر کهن ، ( معماری و موسیقی ) از دیدگاهی خاص که هنر واسطه ای ( مانند شعر ) در تکوین این رابطه نقش اساسی داشته است.

همه ی هنر ها به طور عرضی با هم مرتبط هستند چرا که منشا همه ی آنها تجلی زیبایی است . این زیبایی در معماری و مجسمه سازی نیز به شکل نسبت های طول و عرض و ارتفاع اتفاق می افتد .

در یک چهره تناسبات هستند که زیبایی می آفرینند . گاهی هم تناسبات رنگها باعث ایجاد زیبایی می شود . که در آنجا هم مجموعه ی فرکانس های نوری ، تناسبات دلپذیری را بوجود می آورند . در موسیقی هم نسبت های صوتی به زیبایی متحد می شوند . نسبت هایی که به تناسب می رسند تناسب گاهی در اوج دیداری است و گاهی در وجه شنیداری . در مورد برپایی و بساوایی هم چیزهایی ذکر می شود . بنابراین همه ی هنرها یک وجه دارند و آن وجهی است که با هندسه ی دل فا از قبل طراحی شده است.

ما روی یک پاره خط تنها یک نقطه را پیدا می کنیم که موجزترین نسبت را به ما بدهد . ایجاز در همه هنرها یکی از شروط است .

در نقطه ای که ما پیدا می کنیم نسبت کل پاره خط به بخش بزرگ ، برابر است با نسبت بخش بزرگ به بخش کوچک و این نسبت عدد فی را به ما می دهد . که اصطلاحاً به آن نسبت الهی گفته می شود . یعنی اینکه ما با این قاعده ی الهی مواجه هستم که هر چیزی از یک یعنی وجه حقیقی عالم و وحدت حقیقی عالم نشات بگیرد ، برای ما زیباست . بعد از عدد یک عددهای دو و سه هستند . تمام گام های موسیقی از این هر عدد حاصل می شوند . وقتی که وارد مبحث ریتم می شویم با هر ضربی یا سه ضربی مواجه هستیم . اصلاً  ریتمی از این قاعده خارج نیست. وقتی ریتم ترکیبی می شود حاصل ضرب عددهای دو و سه است و وقتی که ریتم مختلط می شود حاصل جمع این دو عدد است ( البته با ترتیب های متنوع و مختلف ) . وقتی ما از یک که نقطه ای توحید عالم است به سمت کثرت حرکت می کنیم ابتدا با دو و سه مواجه هستیم . در معماری هم با فرکانس های نوری که طول و عرض و ارتفاع را تعریف می کنند ، سر و کار داریم . و زمانی که این سه به موجزترین شکل واقع شود ، شما احساس زیبایی می کنید . و این تناسبات در اکثر آثار بزرگ معماری وجود دارد . جالب این که این تناسبات در بدن انسان ، آناتومی پرندگان و درختان و همه جای طبیعت به همان نسبت الهی وجود دارد .

فضا و کارکرد آن در معماری و موسیقی

فضا ، هم به جایگاه و مکان ، و هم به محیطی عاطفی و روحی ، و هم به اتمسفر Atmosphere یا جو ، و یا جایگاه اثیری اطلاق گردد . در تمام هنرها ایجاد نوعی فضای عاطفی و روحی ، یکی از هدف های آفرینندگان هنرمند است .

در هنر معماری ، فضا ، منزلتی خاص دارد – معمار هنرمند نیز چون دیگر آفرینندگان هنر ، قادر است با ایجاد فضاهای گونه گون ، همان تاثیرات عاطفی و روحی را القاء کند که مثلا موسیقی دان به مدد الحان و سازها ایجاد می کند . همچنان که یک قطعه موسیقی می تواند تحت تاثیر ‹‹ فونوسفر phonosphere ›› یا فضای صوتی ، فضایی روحی ، سرشار از جذبه های معنوی و آسمانی بیافریند ، و یا همانطور که یک قطعه شعر ، قادر است فضایی سخت عرفانی و اشراقی و الهی ایجاد کند ، بنای یک مسجد با آن مناره های سربر آسمان افراشته ، و کشیدگی اضلاع یک کلیسا که گویی سیر به تعالی و عروج را می نمایاند نیز قادر هستند در بیننده صاحب ایمان ، فضایی سرشار از جذبه های مذهبی و معنوی ایجاد کنند . به قول ‹‹ ایانیس زناکیس ›› ‹‹ چه بخواهیم و چه نخواهیم بین معماری و موسیقی پیوند هست – این مسئله مبتنی به ساختارهای ذهنی ما است که در این هر دو هنر یکی است ›› .

در طبقه بندی هنرها معماری جزو هنرهایی به شمار آمده است که هم می تواند زیبا باشد و هم مفید . شوپنهاور معتقد است که : ‹‹ معماری یک نوع مصالحه میان زیبایی و سودبخشی است ›› .
‹‹ گوته ›› گفته است معماری یعنی موسیقی جامد شده ›› . کار معمار ، یا آفریننده بنا ، ایجاد هم آهنگی میان استواری و نااستواری ، سنگینی و سبکی – زبری و نرمی است . در حقیقت معمار از یک سو باید احساس تعالی ، ترحم ، عدالت و فقر را القاء کند و از سوی دیگر اشراقیت و مالداری و اعیانیت و تازه به دوران رسیدگی را بنمایاند . و در تمام این موارد موظف است لطائف و ظرائف و سنت های هنری را نیز از نظر دور ندارد .

ظاهراً همان طور که موسیقی انواع دارد ، معماری نیز به چند نوع منقسم شده است . انواع مشخص کننده موسیقی عبارتند از : موسیقی مذهبی ، موسیقی بزمی و موسیقی رزمی ؛ هر یک از این انواع به شاخه هایی منقسم می گردد مانند سرودهای نیایشی مرثیه و جزانیها . و در موسیقی بزمی ، انواع سرودهای غنایی – ترانه های عشقی شکوایی – هزلی و ترانه های محلی و عامیانه و . . . و در موسیقی رزمی ، گونه های متنوع سرودهای میهنی را می توان نام برد . چنانچه بخواهند انواع معماری را با انواع موسیقی مقایسه کنند ، بی تردید به موارد زیر اشارات خواهد شد .

1. معماری مردمی ، ظاهراً متکی به شیوه های سنتی است ؛ مانند موسیقی عامیانه که به یک جامعه گسترده تعلق دارد و دارای شاخه های گونه گونی است .
2. معماری مذهبی ، بازتاب نیاز دینی مردم است ولی مانند موسیقی مذهبی چندان متنوع نیست .
3. معماری مذهبی ، بازتاب نیاز دینی مردم است ولی مانند موسیقی مذهبی چندان متنوع نیست .
4. معماری ‹‹ مونومانتال ›› یا بنای یاد بود ، قطع نظر از این که شکل ظاهر آن باید یادآور شخصیت اجتماعی صاحب بنا باشد ، لازم است احساس تعالی و جاودانیت را نیز القاء کند ؛ یعنی از یکسو باید شبیه معماری مذهبی باشد و از سوی دیگر ماندگاری را بنمایاند . در شاخه ای از شاخه های موسیقی مذهبی به این نوع موسیقی توجه شده است .
5. معماری سودمند ، به بناهایی اطلاق می گردد که خود را در قالب ارزش های مفید و سودبخش ، فایده گرا توجیه می کنند ؛ مانند نوعی موسیقی که بیشتر باب کاباره ها و سرگرمی مردم است .

همان طور که در طول تاریخ ، خصیصه ها و ویژگی های این پنج نوع و یا انواع دیگر معماری به گونه هایی در یکدیگر آمیخته است ، انواع موسیقی نیز ( خاصه در آثار اپرایی که تجسم صحنه های گوناگون و فضاهای مختلف زندگی اجتماعی ضرورت پیدا می کند ) آمیختگی چشمگیری داشته است .

بنا بر آنچه که یاد شد ، فضا ، یا محیط ، صحنه اجرای نمایشنامه ای است که معمار نوشته است . هر قدر صحنه و نمایشنامه و اجراء از یک هم آهنگی مطلوب برخوردار باشد ثمره کار زیباتر و جذاب تر و بلیغ تر خواهد بود . [1]

مقایسه میان هنر موسیقی و معماری

1. ارتفاع : محدوده کاربرد یک صوت و یا یک ارکستر است . در صورتی که رژیستر یا ‹‹ اتاندو ›› به محدوده صوتی یک ساز یا حنجره یک انسان اطلاق می گردد . در معماری بلندی و کوتاهی بخش های یک بنا و تناسبات موجود در آن ها به ارتفاع تعبیر می گردد .
2. زنگ یا تمر Timbre : صدای سازها ، متکی به نوع ساختمانشان با یکدیگر تفاوت دارد ، همانطور که صدای خواننده ای با صدای خواننده دیگر متفاوت است . این عامل تفاوت را زنگ یا تمر یا طنین صورت نام نهاده اند . فرض کنید نوت ‹‹ لا La ›› ( بین خط سوم و چهارم با کلید سل Sol ) یکبار با ساز ترومپت به گوش برسد ، و بار دیگر همین نوع ، با ساز ویلن شنیده شود ؛ تفاوت سنین نوت لا ، با ترمپت ، و نوت لا ، با ویلن را اهل نغمه ، زنگ یا تمر و یا طنین خارجی صوت نامیده اند . از آنجا که این ویژگی و وجه تمایز ، بین اصوات امری است سمعی ، در هنرهای مصور مانند معماری و نقاشی و مجسمه سازی ملموس و محسوس نیست مگر به نحوی عاطفی . در معماری شاید بتوان در بخش مربوط به اکوستیک ( سر و صدا ) بنا ، از این عالم خاص بهره گرفت .
3. سرعت Vitesse : از تندی به کندی و یا از شدت به ملایمت را سرعت می گویند . ‹‹ زناکیس ›› فرمول سرعت یک گلیساندو را با این کسر نشان داده است . V = DH/DT ؛ که ‹‹ V ›› نشانه سرعت و DH زمانکشش صوت و  DT نشانه شدت صوت است .
4. گلیساندو : یا گلیساندی که به آن اهل موسیقی مالش نیز می گویند و آن لغزندن انگشت بر روی سیم تا محدوده نیم پرده و بازگشت به نوت اصلی است . در معماری این واژه وقتی به کار می رود که سطحی به نرمی به سطح دیگری می پیوندد و احتمالا مجدداً به سطح نخستین رجعت می کند .
5. احساس : حالت یا ارتعاشاتی است که هنرمند به پاره ای از اصوات می دهد – در معماری احساس ، به وسیله رنگ و ایجاد سایه روشن القاء می گردد .
6. وزن یا ریتم: به قول ‹‹ زناکیس ›› ، ‹‹ وزن در حالت ناب آن ، دست یازی به عدد است در چهارچوب زمان ›› موسیقیدان ، زمان را اندازه می گیرد به همان سان که معمار این احساس را در نمای بنا متجلی می سازد وزن در موسیقی مبحثی است وابسته به زمان و در معماری وابسته به فضا . تردیدی نیست که میان این دو ، هماهنگی و هم خوانی خاصی موجود است . نقش وزن در موسیقی ، در شعر ، در نقاشی ، در حجاری و در سایر هنرها از اهمیت ویژه ای برخوردار است که ضمن نقل مطالب بدان اشارت خواهد رفت .
   
7. هم آهنگی یا هارمونی : در قرن هفدهم میلادی نظری دان ها به نوشتن قواعدی برای آکوردها ، و اصولی برای علم هم آهنگی پرداختند در اینجا مراد از کلمه هم آهنگی توافق و سازش اصوات و الحان ، و در معماری توافق ‹‹ تم ها ›› و موتیف ها و موضوع ها با یکدیگر است .
8. شکل یا فرم : عبارت است از ترکیب عناصری که یک مجموعه کامل و زنده را به وجود می آورد ؛ و عاملی است که هم آهنگی میان عناصر برقرار می سازد . هنرمند بی شک از چگونگی عناصری که برای ایجاد فرم اثر خود بر می گزیند آگاهی و وقوف کامل دارد . اگر هنرمندی است که با عرض و طول ، یعنی هنر دو بعدی مانند : نقاشی ، کاشی کاری و نقش منسوجات سر و کار دارد ، باالطبع از
   خط – رنگ – بافت و سطوح هندسی بهره می گیرد .
9. خط : مجموعه ای است از نقطه ها . خاصیت خط ، حرکت و جنبش به سوی مقصدی است . خطوط افقی ، عمودی – مایل – منحنی – شکسته و مارپیچ ، هر یک در بیننده احساس خاصی را القاء می کند . اینطور تجربه شده است که : خطوط عمودی ، نظر را به سوی بالا می کشاند – خطوط افقی ، آرامش بخش ، و خطوط مورب محرک ، و خطوط منحنی نرم و مطبع هستند .
10. رنگ : گام رنگ ها در آغاز نموده شد ؛در این مقام بهره گیری از رنگ بریا القاء اندیشه های هنری ، در موسیقی و معماری بررسی می شود . از نظر علمی ، رنگ عبارت است از امواج نور که به کمک حس بینایی تشخیص داده می شود . وقتی نور به سطحی می تابد ، اگر آن سطح از تمام امواج یا رنگ ها به طور مساوی برخوردار باشد ، چشم این سطح را سپید می بیند . اگر نور ، همه رنگ ها ، یا امواج را درهم بیامیزد و فقط رنگ سبز را اجازه انعکاس بدهد ، در این صورت چشم ، سطح را به رنگ سبز می بیند .

نماهای معماری به زبان موسیقی :

قطعه ای را ان قدر تکرار می کنند تا قطع می شود در معماری هم ما پرسپکتیو را به این شکل
می بینیم مثلاً اگر تک تک سی و سه پل را به صورت یک نمای صاف و تخت جولی ما بگذارند، زیاد جالب نیست ولی وقتی که در پرسپکتیو می بینیم جالب می شود . در موسقی هم همین طور است یک قطعه نمونه کار کاندینسکی است . یک اثر موسیقیایی را با نقطه و خط ترسیم کرده است ، عکس این قضیه هم میتواند مصداق داشته باشد . یعنی ما یک تصویر داشته باشیم و بعد نت نویسی کنیم و بعد نتش را اجرا کنیم . تصویر 3-4 یک Fade in و یک Fade out  است . در Fade in عکس آن حالت قبلی یعنی از صفر بالا می آید تا جایی که گوش حساس است از آنجا باز کم
می شود و fade out  می شود . تصویر  5 fade out و in fade  گنبدهای مسجد هندوستان است. . ما هرکدام از قوسها را نت نویسی کردیم . هر نت برای یک قوس است ، یعنی از صدای کم شروع می مشود به شدت صدا می رسد و بعد دوباره کم می شود . هر کدام از قوسها از صدای کم شروع و سپس صدا قوی می شود و باز از قوی می آید و ضعیف می شود . مثل همان پرسپکتیو معماری که محو می شود . تصویر 6 پل خواجوی اصفهان است ، این بر اساس طبقات مختلفی که وجود دارد ، نت نویسی کرده ایم . آب است ، بعد …

موسیقی ، شعر و معماری و هنرهای دیگر دارای منحنی های متعددی است که با پستی و بلندی طبیعت و با برجستگی ها و انحناهای اعضاء بدن انسان هماهنگی دارد . این منحنی ها در هنرهای مختلف از نظر حسی تقریباً دارای معنائی یکسان است .

[1]  – پایان نامه خانه موسیقی خراسان – صفحه 170 تا 171

• بررسی عوامل مشترک معماری و موسیقی و پیوستگی های آن 1
• فضا و کارکرد آن در معماری و موسیقی 3
• مقایسه میان هنر موسیقی و معماری 6
• نماهای معماری به زبان موسیقی 16