پلورالیزم دینی و رسالت فرهنگی – فلسفی دولت زمینه ساز

جامعه علمی جهانی امروز چگونه شکل گرفته و دین و ایمان چه نقشی در جامعه کنونی داشته است؟عقل با هر مکتب و فکر و اندیشه ای قدمی به سوی علم و معرفت و تحقیق خود برداشته و جهان طبیعی را جهان علمی و عقلانی نموده است. فیلسوفان و اندیشمندان هر کدام با دغدغه های ایمانی و عقلانی به این حرکت کمک نموده اند . افلاطون و ارسطو و دیگر عقل گرایان مانند ، دکارت ، اسپینوزا، لایپنیتس و مالبرانش وبار کلی و پاسکال با استفاده از مفاهیم مبهم و مشکل فلسفی به عقل و عقلانیت شکل داده اندو معرفت شناسانی مانند لاک و هیوم و کانت و هگل راه دشوار عقل گرایی را به پایان رسانده اندو معرفت عقلانی و زبان علمی را به فلسفه معاصر تقدیم نموده اند.دانشمندان و ریاضیدانان و جامعه شناسان و فیلسوفان معاصر نیز از این هدیه ی عقلانی استفاده نموده و به عقلانی و علمی کردن جهان با تحقق زبان معرفتی و شناختی واحد پرداخته اند و آرمانها  و آرزوهای انسان و بشریت جهان را برآورده می کنند.البته در این سیر معرفتی با دشواریهای فکری و معرفتی و تقابل با جوامع مختلف و ادیان روبرو بوده اند که این مقاله در غالب پلورالیزم دینی ، به این  تقابلها  اشاره می کند و حل معرفتی و علمی و شناختی این تقابلها و تضادها را می خواهد که با تعاریف دقیق و علمی و معرفتی و حذف معانی و گزاره های مبهم و بی معنا و آشنایی کامل با  زبان معرفتی و علمی جهان و پرداختن به فلسفه معارف شیعه  چنین معماهایی حل می شود ، با انجام این رسالت توسعه شناختی و معرفتی و علمی جای رفتارهای سیاسی و تعصبات دینی می نشیند و البته ایجاد دولت دینی و زمینه ساز جامعه ایده ال و تمرکز تصمیم گیری برای دین و دنیا و ولایت فقیه می تواند به حل معرفتی و شناختی تسریع بخشد.

خلاصه:

این مقاله با بررسی حقانیت و عقلانیت دین و پلورالیزم دینی ، ابتدا نظریات عقل گرایان که در مورد اساسی ترین موضوعات دین است یعنی وجود خدا و نقش و عالم ما بعد الطبیعه را بررسی نموده و بعد نظریات معرفت شناسانی مانند لاک و هیوم و کانت و هگل را تحلیل و تبیین می کند در ادامه به فلسفه معاصر و فلسفه دین بر خواسته از آن پرداخته و به این نتیجه می رسد که تمامی این نظریات درجات مختلفی از معنای پلورالیزم دینی را تایید می کنند و رسالت دولت دینی و زمینه ساز برخوردی فلسفی- فرهنگی با ایجاد معانی و گزاره های دقیق علمی و معرفتی با این پدیده ی شناختی است و البته تمرکز مرجعیت  تصمیم گیری برای دین و دنیا و ولایت فقیهان به این رسالت کمک می کند.

واژگان کلیدی : پلورالیزم دینی – عقل گرایی – معرفت شناسی – فلسفه معاصر – فلسفه دین – زبان واحد معرفتی جهان- دولت زمینه ساز.

معرفت شناسی و پلورالیزم دینی

پلورالیزم دینی بحثی است از فلسفه دین که در آن از ادله و حقانیت و معقولیت دین نسبت به دین خاص یا ادیان دیگر شناختها ومعرفتهای انسانی سخن به بیان می آید. فلسفه و معرفت شناسی گر چه مستقیماً به این نپرداخته است ولی موضوعات اساسی ومهم آن مثل خداو نفس و عالم مابعد الطبیعه مورد مطالعه فلسفه و معرفت شناسی است ، بنابراین برای شناخت ماهیت دین و پلورا الیزم دینی باید به فلسفه و معرفت شناسی پرداخت . البته با تقسیمی ساده می توان شناخت انسانی را به فلسفه و معرفت شناسی و فلسفه معاصر تقسیم کرد و فلسفه دین را از بطن  فلسفه معاصر متولد کرد وآن گاه پلوراالیزم دینی را که بحثی از فلسفه دین است روشن وآشکار ساخت وبه ماهیت پلورالیزم دینی پی برد.

فلسفه و معرفت شناسی (1) Philosophy and epistemology :

افلاطون ( حدود 347-427 ق. م ) با گفتگوی افراد چه بسا خیالی ودراماتیک(2) مثل سقراط ودیگران به ایجاد نظام فلسفی و معرفت شناسی کمک شایانی کرد، در این گفتگوها  همه افراد سعی در کلی کردن وکاستن (reduction) وتقلیل ویک دست کردن امور جهان داشتند. مثلاً بعضی تمام اجسام را به مواد چارگانه ی آب ، خاک و هوا وآتش کاستند ولی بعضی آتش را رقیقتر دانسته وآن را ماده المواد و عنصر اولیه گفتند ؛ البته  در این سیر معرفتی بعضی با فراط برمعقول کردن امور حتی به انکار کثرت وحرکت قائل شدند وهمه امور را ثابت و مطلق انگاشتند ولی بعضی بر جزئیات واحساسات وفرد انسانی تاکید کردند. افلاطون خود جانب مطلق کردن امور را می گیرد و برای اولین بار به دستگاه معرفت شناسی انسان می پردازد. او به دمیوز و خدایی قائل است که به جزئیات جهان نظم و معرفت می دهد، و جزئیات را از مثل وکلیات وامور مطلق و ثابت بهره مند می کند.

ارسطو (326-384ق.م) شاگرد بدون واسطه افلاطون با رد مثل از افراط متافیزیک کاست  وبه تبیین این جهانی امور وجزئیات ، بدون  کمک گرفتن  از دمیوژ و خدا پرداخت واعتقاد به عالم مثل و خدای دمیوژ را اضافه شدن غیر معقول معرفت انسانی دانست.

او با کمک منطق و روش قیاسی فکر کردن و توصف علل چهارگانه امور جهان یعنی اخلاق ونقف و معرفت و حتی شعر را تبیین می کرد.(3) بعد از افلاطون و ارسطو فلسفه  و معرفت شناسی با رکود مواجه شد ولی با شوک  دینی ورنسانس در قرون وسطی دوباره دانشمندان به تبیین امور متافیزیکی یعنی  شناخت جهان ونقش  وخدا پرداختند وبا طرح دستگاههای فلسفی و معرفت شناسی  منسجم و منظم ، این امور را تبیین می نمودند.

با طرح این دستگاهها و نظامهای معرفت شناسی و فلسفی معرفت انسانی منسجم تر گشت وبر دستگاههای معرفت شناسی متمرکز گردید البته می توان دستگاه معرفت شناسی کانت راستنز وجامع معرفت شناسی دانست.

فلسفه انتقالی اگزیستالیسم  existentialism

Ex  دو حرف اول از  existence یعنی خروج وبه معنای خروج از عقلانیت و شناخت و معرفت و معیار و قانون وزبان واحد معرفتی است که با این خارج شدن از معرفت وشناخت عقلانی ، انسان جدای  از دیگر موجودات وانسان ها می شود و وجودی برتر پیدا می کند و موجودیت می یابد ، اگزیستالیستها با زبان فلسفی و متافیزیک به مطالعه ی انسان می پردازد و بر وجود انسانی تاکید می کنند ، فلسفه ی هگل که جامع وسنتی  فلسفه های قبل از خود است اعلام کرد که فکر مادی واقعیتهای جهان وپدیدارها و تصدیقات شناختی شده است و معرفت انسان  مطلق شده است و معرفت انسان مطلق شده ودیگر جایی برای امور غیر معرفتی  و غیر شناختی کانت ولی اگزالیستالیستها به دنبال جایی برای پدیدار و وجود انسانی در این فضای پر می گشتند. نتیچه (16) (1900-1844) اگزیستانسیالیستها با نقد عقلانیت عام به معرفتهای انسانی نه می گفت وبه دنبال ابر مردی (Super man) می گشت که با اراده ای معطوف به قدرت تصدیقات  معرفتی و عقلانیت انسان را بشکند وبه زندگی روح و معنا بخشد وبزرگمردان را کسانی می دانست که اسنادها وتصدیقات و معیارهای شخصی دارند نه عقلانیت عمومی ومعرفت انسانی ، که  اگزایستانس (55-1813) کی یر کگارد (17) مومن و از  بنیانگذاران این مکتب اصالت وجودی است ، می گفت ؛ ایمان وقتی حاصل می شود که انسان معیارها شناختی  اخلاقی و دینی را بشکند و باریسک و شورمندی و در لحظه ای اتفاقی به عمل  غیر معرفتی و غیر عقلانی ولی ایمانی اقدام کند ، همچون عمل حضرت ابراهیم در ذبح و قربانی کردن فرزندش به دستور موجودی خارج از ذهن وشناسایی و معرفت انسانی  وبرتر از شناخت و مقدس به نام خدا.

فلسفه ی اسلامی  و اصالت وجودی انسانی

شاید بتوان فلسفه ی اسلامی وفلسفه ی ایران زمین با اصطلاحات  متافیزیکی آن را به عنوان فلسفه ی معاصر درزیر  مجموعه  فلسفه ی اگزسیتانسیالیسم طرح کرد.

رسمی ترین و متاخر ترین قرائت از فلسفه ی اسلامی فلسفه ی صدارای وحکمت متعالیه است ، فلسفه صدرای مخلوطی از فلسفه یونان یعنی معرفت شناسی افلاطونی و منطق و علل ارسطو و هستی شناسی و مابعد الطبیعه فلوطین و حکمت و عرفان مشرق زمینان است.

ملاصدرا (1050- ق) با استفاده از عرفان نظری ابن عربی (123 ق)   ونظریه وحدت وجود او و حکمت اشراقی و نظریه تشکیک و ذو مراتب وجودی سهروردی (   )  ومنطق و ماده و صورت ابن سینا (428 ق) و دستگاه فلسفه ی متعالیه را طرح نمود.(19)

فلسفه صدرایی  وبه عبارت بهتر انسان شناسی او بر تکامل پذیری وجود انسانی  تاکید  می کند ، وبا نظریه ی حرکت وجودی این تکامل پذیری را ترسیم می نماید. حرکت جوهری بدین معناست که انسان با اعمال ارادی می تواند صورت جسمیه خود را تغییر دهد و با عادات  وملکات اخلاقی صورتهای تکاملی را بپذیرد و با تکامل وجودی انسان از این عالم ماده به عوالم مابعد الطبیعه عالم  مثال وعالم عقل وعالم ربانی سیر صعود کند و به تصرفات وسیعی و گسترده ای با برخورداری از تمامی علوم و معرفت دست یابد ، علت در فلسفه صدرایی به معنای علت فیزیکی و روانی و ریاضی  نیست ، بلکه به معنای علت وجودی است ، وجو دو جوهر در فلسفه ملاصدرا عبارت است از یک جوهری تک وجودی که همه جواهر دیگر درزیر مجموعه او هستند و دیگر موجودات عین ربط و وابسته به او می باشند ، انسان متکامل کسی است که وجود خود را به وجود یگانه  و جوهر اصیل  و  واحد نزدیک می کند. و از وجود علوم او بهره مند می شود ، بنابراین فلسفه صدرایی یک نظریه انسان شناسی و فلسفه ی اخلاق است که می توان آن را با تطبیق با فلسفه اگزیستانس به صورت فلسفه ی معاصر مطرح کرد و دراین صورت همان نتایج فلسفه اگزسیتانسیالیسم را بر خواهد داشت.

فلسفه ی دین و پلورالیزم دینی

تعریف دین و پلورالیزم دین :

Religions pluralism  فهم پلورالیزم دینی  و درجات مختلف معنای آن نیازبه شناخت اصطلاحات  مقابل آن دارد (22) ، انحصار گرایی که شاید دورترین واژه از پلورالیزم دینی  است به این معناست که نه تنها دین دلیل عقلی  و اثباتی دارد بلکه چنین دلیلی  منحصراً در یک دین است و البته بعضی افزوده اند که هدف  نهایی دین نیز مانند رستگاری و نجات و رهایی و کمال پذیرفتن انسانها فقط  در همان دین وجود دارد.

شمول گرایی  inclas  از دیگر اصطلاحات مقابل پلوزالیزم دینی  بدین معناست که گرچه ادله ی معقول و موجه منحصراً در یک دین می باشند ولی مومنان به آن دین با دیگران مدارای عقلی می کنند چرا که هدف نهایی دین یعنی نجات رستگاری و کمال پذیری کردن انسانها در دیگر دینها پیدا می شود ، مثلاً مسیحیان مسلمانان را مسیحی بدون عنوان می خوانند و مسلمانان ، مسیحیان را مسلمان بدون عنوان البته این مدارای عقلی با دیگرمومنان ، مدارای اجتماعی و رفتاری وزندگی مسالمت آمیز آن را نیز در بر دارد.

پلورالیزم  دینی  وکثرت گرایی دینی  نیز بدین معناست که ادیان متفاوت از ادله و توجیه یکسانی برخوردارند و این نگاه به ادیان ضرورتاً تحقق هدف نهایی دین و نجات ورستگاری و کمال او را در ادیان مختلف توجیه می کند ، البته برای فهم پلورالیزم می توان پلورالیزم دین را به این معنا تعریف کرد که ادیان فاقد هر گونه دلیل معقول و شناختی و اثباتی  هستند که این بحث  گذشت و کمی نیز واژه ی یکسان بودن دلایل  ادیان به این معنا اشاره دارد ، به هر حال باید برای بررسی پلورالیزم دینی و ادیان متفاوت تعریف اجمالی از دین صورت گیرد.

فیلسوفان دین از دین تعاریف متفاوتی و بسیار گسترده ای ارائه داده اند ، این تعاریف از خشیت و معنویت به تنهایی تا تعاریف گسترده تری  که شامل اعتقادات و اعمال و احساسات  حول محور حقیقت غایی  است ، تعریف شده اند ، ولی مهمترین و اساسی ترین و مشترکترین همان اعتقاد علم ادیان یعنی ، حقیقت غایی وموجود نامتناهی خداست ، بنابراین با گذرتسامحی از تعریف دین به ادله ی دین از نگاه تجربه دینی و عقل و علم و زبان دینی می پردازیم.

پلورالیزم دینی  و رسالت های فرهنگی – فلسفی دولت زمینه ساز

جامعه ایده آل آرمان مشترک ادیان و بشریت.

جامعه ایده آل و برخوردار از ماکزیمم درجه ی معرفتی  نه تنها اعتقاد مومنان است بلکه فیلسوفان و اندیشمندان هر کدام به آن پرداخته و همگی چه مومن وچه غیر مومن می خواهند به این جامعه تحقق بخشند و خود را در مسیر این جامعه مطلوب قرار دهند ، بنابراین رسیدن به جامعه ی مطلوب گزاری مشترک با زبانهای علمی و معرفتی وفلسفی  و دینی است.

شیعیان در غالب آموزه های مهدویت به چنین جامعه ای یعنی دولت موعود واخر الزمان که بر خوردار ا ز بالاترین درجه ی معرفتی و مکمل و متمم تمام دولتها و معرفتهاست اعتقاد دارند.دیگر مذاهب اسلام نیز به چنین جامعه مهدوی ایمان دارند . یهودیان و مسیحیان و دیگر ادیان به منجی ادیان پرداخته اندو به تحقق جامعه ای ایده آل با چنین فرد آرمانی وعده داده اند ، فیلسوفان و اندیشمندان در غالب آینده نگری futurism و فلسفه ی تاریخ و جامعه شناسی هر کدام چنین جامعه ی مطلوبی را ترسیم  نموده وبرای رسیدن به آن راهکار و نظریه پردازی کرده اند ، بنابراین حتی اگر ادیان پلورالیزم دینی  را نپذیرند باز هم جامعه ی ایده آل عنصر مشترک بین همه انسانها است و دولت زمینه ساز چنین جامعه ای که برخوردار از بالاترین درجه ی معرفتی است باید سنتز و جامع معرفتی باشد و در این مسیر وتحقق جامعه مطلوب حرکت کند.(38)

جوامع جهان و جامعه علمی جهانی :

گرچه 90 درصد مردم  جهان به انواع مختلف متدین و مومن هستند ولی جامعه شناسان  (تافتر -1328) سیر حرکت جامعه انسانی و معرفت انسانی را مستقیم و ممتد و یکسان به سوی  فرا صنعتی و کامپیوتری شدن معرفت انسانی با نظم فراوان و ایجاد  تمدنی واحد وآرمانی ایده آل تبیین کرده اند ، همان گونه که جوامع جهانی را به  سه  گروه یعنی  اسلام و چین و عرب توصیف کرد و فوکویاما (1952)  گذرا از این تمدن ها به سوی جامعه واحد لیبرالیسم غربی دانست  وآن را پایان تاریخ نامید.

البته رویدادهای اخیر جهانی وروسیه و کمونیسم و…  در تحقق این سیر حرکت مستقیم و ممتد و جهانی  واحد  با زبان معرفتی واحد کمک کرد ، البته تمام این نظریات همان تحقق زبان معرفتی واحد و حاصل کار فیلسوفان و دانشمندان بزرگ تاریخ معرفت انسانی است ، آن گاه که اسپینوزا یک جوهری شد و در دستگاه فلسفی خود به سراغ نسخ خدایی با صفات خدایی گشت ، لایپ نیتز  تک جوهری و لی بی نهایت جوهری شد ، ونظام احسن خود را تحقق بی نهایت جوهر موناد با لذت و خوشبختی بی نهایت توصیف نمود  وچنین نظامی در حال تحقق است ، راسل و یاسپرس (1969-18839) برای تحقق چنین جامعه ای زبان و فلسفه ی جهان شمول و زبان واحد معرفتی را لازم دانستند ، انیشتین با گامی در تحقق چنین زبان معرفتی واحد وحل  بعضی از معادلات فیزیکی چنین جامعه ای ایده آل ر ابسیار نزدیک دانست.

• 1)معرفت شناسی و پلورالیزم دینی
• 1-1)فلسفه و معرفت شناسی
• 2-1) دستگاههای فلسفی و عقل گرایی
• 1-2-1) دستگاه فلسفه دکارت
• 2-2-1) دستگاه فلسفه اسپینوزا
• 3-2-1) فلسفه لایب نیتس
• 4-2-1) فلسفه مالبرانش
• 5-2-1) دستگاه فلسفه بارکلی و پاسکال
• 6-2-1) نقد دستگاههای فلسفی و عقل گرایی
• 3-1) دستگاه معرفت شناسی لاک
• 4-1) دستگاه معرفت شناسی هیوم
• 5-1) دستگاه معرفت شناسی کانت و دین
• 6-1) دستگاه معرفت شناسی هگل و عقل مطلق
• 7-1) فلسفه تحلیلی و زبان معرفتی واحد
• 8-1) فلسفه انفعالی اگزیستانسیالیسم
• 9-1) فلسفه اسلامی و اصالت وجود انسانی
• 10-1) بازی زبانی دین و فلسفه ی دین
• 2) فلسفه ی دین و پلورالیزم دینی
• 1-2) تعریف دین و پلورالیزم دینی
• 2-2) تجربه ی دین و پلورالیزم دینی
• 3-2) عقل گرایی و پلورالیزم دینی
• 4-2) علم و زبان دینی
• 5-2) بازی زبان دینی
• 6-2) فلسفه دین و تایید پلورالیزم دینی
• 3) پلورالیزم دینی و رسالتهای فرهنگی – فلسفی دولت زمینه ساز
• 1-3) جامعه ایده آل آرمان مشترک ادیان و بشریت
• 2-3) دولت زمینه ساز و شیعه
• 3-3) جوامع جهان و جامعه علمی جهانی
• 4-3) جامعه چین و روسیه و جامعه ی علمی جهانی
• 5-3) جوامع دینی و جامعه علمی جهانی
• 6-3) آینده شیعه و رسالت دولت زمینه ساز.

منابع

پی نوشت ها :

1. برای بررسی افکار ومکاتب فیلسوفان وداشنمدان از مدارک ومرجعهای اولیه وجزوات استادید فلسفه با توجه به کارشناسی فلسفه غرب این قلم استفاده شده است که البته در بسیاری از موارد با پی نوشت ، منابع مناسبی معرفی می گردد.
2. فیلسوفان وافلاطون شناسان معاصر استادان و مکاتب قبل از افلاطون راساخته ذهن فعال افلاطون احتمال می دهند. ر. ک براین مگی ، فلاسفه ی بزرگ ، ترجمه عزت الله فولادوند ، انتشارات خوارزمی ، تهران ، 1385 ، چاپ سوم ، ص 23و31و32
3. کل آثار ارسطو که امروز در دست ماست ، فقط یک میلیون کلمه وکل آثار موجود افلاطون فقط به نیم میلیون کلمه بالغ می شود. ر. ک .همان .ص 97.
4. از جمله آثار دکارت کتاب ” گفتار در روش ” است که به روش عقلی وفلسفی دستگاه فلسفه ی خود را نهاده است. برای آگاهی بیشتر از افکار دکارت وپاسکال ومالبرانش واسپنوزا ولایپ نیتس ر. ک : فردریک کاپلستون ، تاریخ فلسفه ، ترجمه غلامرضا اعوانی ، نشر سروش ، جلد 4 .بر ای  آشنایی بیشتر با افکار لاک وبار کلی وهیوم ر. ک : فلاسفه بزرگ.
5. کتاب مشهور “اخلاق” اسپنونزا با روش هندسه ی اقلیدس ومنطق قیاسی  وبا استفاده از جملاتی شماره گذاری شده کل عالم هستی ودستگاه ، فلسفه اسپونزا بررسی شده است.
6. برای  آگاهی بیشتر تفاوت انطباع هیوم از تصور ر. ک : کاپلستون ، تاریخ فلسفه ، ترجمه امیر جلال الدین اعلم ، جلد 5 ، نشر سروش ، چاپ سوم 1375 . ص.281.
7. برای معرفی دستگاه معرفت شناسی کانت فقط از کتاب ” فلسفه نقادی کانت”  استفاده شده است. بنابراین برای توضیح بیشتر ر.ک دکتر کریم مجتهدی ، فلسفه نقادی کانت ، انتشارات امیر کبیر تهران، چاپ چهارم ، 1385.
8. برای آگاهی بیشتر از دین طبیعی کانت ومعناهای مقولات ومفاهیم آن ر. ک کانت ، مقاله ” دین طبیعی ” ، ترجمه دکتر منوچهر صانعی ، مجله ارغنون ، شماره 5و6 این مقاله ترجمه ششم از کتاب ” گفتار در اخلاق ” کانت است.
9. برای آگاهی بیشتر از فلسفه هگل . ر. ک : فلاسفه بزرگ.
10. ر. ک . جان آر . سرل ، ذهن ، مغز وعلم ، ترجمه وتحشیه امیر دیوانی ، موسسه بوستان کتاب قم ، چاپ اول ، 1382.

کتاب نامه:

1. پاپکین ، ریچارد و آروم استرول ؛ کلیات فلسفه ، جلال الدین مجتبوی.
2. پترسون ، کایکل و دیگران ، عقل و اعتقاد دینی ، احد نراقی و ابراهیم سلطانی ، طرح نو.
3. سرل، جان. آر ، ذهن ، مغز و علم ؛ ترجمه و تحشیه امیر دیوانی ، بوستان کتاب ، 1382.
4. خرمشاهی ، بهاء الدین و دیگران ، دایره المعارف تشیع ، ج 4.
5. سروش ، عبدالکریم ، صراطهای مستقیم ، موسسه فرهنگی صراط
6. طباطبائی ، محمد حسین ، نهایه الحکمه
7. شیروانی ، علی ، ترجمه و تعلیقه نهایه الحکمه ، نگاه معاصر.
8. کاپلستون ، تاریخ فلسفه ، ج 4و5.
9. مجتهدی ، کریم ، فلسفه نقادی کانت ، امیر کبیر.
10. محمد رضائی ، محمدو دیگران ، جتسارهایی در کلام جدید ، سمت و دانشگاه قم.
11. ملکیان ، مصطفی ، سیری در سپهر جان ،
12. مگی ، براین ، فلاسفه بزرگ ، عزت الله فولادوند – خوارزمی .1385.
13. موسوی گیلانی ، سید رضی ، دکترین مهدویت ، الهادی .1384
14. نبوی ، لطف الله ، مبانی منطق جدید ، سمت .1377.
15. نودهی ، علیرضا ، نظریه اختیاری بودن ظهور ، موعود عصر. 1385.
16. مجله ارغنون ، شماره های 6و5-8و7.
17. مجله ذهن ، شماره های 3و18و19.
18. مجله قبسات ، شماره های 37 و 3.
19. مجله نقد و نظر ، شماره های 2،3و4،38،37.