پست مدرنیسم و تعلیم و تربیت

صحبت از پست مدرنیسم چنان شایع شده است که در هر حوزه به چند موضوع یا عنوان بر میخوریم که هر یک به گونه ای به آن پیوسته است مانند معماری، هنر، موسیقی، فلسفه، علوم اجتماعی، تعلیم و تربیت، سیاست، تاریخ، صنعت، دین، اقتصاد، فرهنگ و دیگر حوزه های دانش بشری.

پست مدرنیسم اصطلاحی است که به گونه ای فزاینده بر گرایشهای فرهنگی – اجتماعی و فکری معین دلالت دارد (مارشال و پیترز، ۱۹۹۴). این موضوع که از مساله های بحث برانگیز امروزی شمرده می شود، در محافل علمی و غیر علمی بسیار مطرح است.

صحبت از پست مدرنیسم چنان شایع شده است که در هر حوزه به چند موضوع یا عنوان بر میخوریم که هر یک به گونهای به آن پیوسته است مانند معماری، هنر، موسیقی، فلسفه، علوم اجتماعی، تعلیم و تربیت، سیاست، تاریخ، صنعت، دین، اقتصاد، فرهنگ و دیگر حوزههای دانش بشری.

بر پایهٔ بررسی های لش (۱۹۹۰) مقالات و پژوهش های بسیار در زمینهٔ پست مدرنیسم نوشته شده به گونه ای که به تعبیر وی، پست مدرنیسم، دیگر خلاف غرب است. در کشور ما در این زمینه کتابها و مقالات اندک است و بیشتر کارهای انجام گرفته، ترجمهٔ اثرهای مولفان غربی است؛ به ویژه به علت تازه بودن موضوع، پژوهشها و نوشته ها در زمینهٔ پست مدرنیسم و ارتباط آن با تعلیم و تربیت ناچیز است.

البته نمیباید فراموش کرد که خاستگاه اصلی پست مدرنیسم، جهان غرب است و خود، معلول شرایط فکری، فرهنگی – اجتماعی و اعتقادی مغرب زمین است.

اما در جامعهٔ ما که بخشهایی از آن، هنوز به عصر روشنگری یا مدرنیسم نرسیده و مدرنیته را درک و جذب نکرده است، سخن گفتن از پست مدرنیسم و ارتباط آن با تعلیم و تربیت به چه کار می آید؟

پاسخ اینکه: اگر چه جریان پست مدرنیسم بیشتر در کشورهای به اصطلاح پیشرفته است، اما در اندازه های گوناگون در سراسر جهان پراکنده شده است، بنابراین «برای همهٔ ما دست کم فکر کردن دربارهٔ این جریان تاریخی ضروری است.»(باقری، ب ۱۳۷۵). در برخی موارد مشاهده می شود بسیاری از برداشت ها از پست مدرنیسم در جامعهٔ ما نه فقط باعث جهش به فراسوی مدرنیسم نمی گردد که به نفی دستاوردهای آن عقب ماندگی و واپس گرایی می انجامد.

به نظر می رسد پرداختن به این موضوع و چالش های پیوسته به آن، بخشی مهم از نیازهای فکری، اجتماعی و تربیتی کنونی جامعهٔ ماست که به عنوان عضوی از جامعه جهانی، با دیگر ملل در تعامل فکری، فرهنگی و سیاسی است. نگارنده در این گفتار، بر آن است تا به ارتباط پست مدرنیسم و تعلیم و تربیت، و پرسش های طرح شده در این زمینه پاسخ دهد. از این رو، نخست به بررسی مدرنیسم می پردازد، سپس پست مدرنیسم را توضیح خواهیم داد و به بررسی ویژگی ها، کاربردها و انتقادات دربارهٔ آن خواهد پرداخت. در گام بعدی،دربارهٔ دلایل تعلیم و تربیتی پست مدرنیسم بحث خواهد کرد و در نهایت از سخنان گفته شده نتیجه گیری خواهد شد.

مدرنیسم یا عصر روشنگری

اصطلاح مدرن از واژهٔ لاتین «مدو» مشتق شده است؛ معنای آن چنین است:«به روز بودن»؛ «آنچه رایج است، و از چیزی که در گذشته رایج بوده است،کاملا متمایز» (کوهن، ۱۹۹۶).

مدرنیسم معرف چند دوره از تاریخ اروپا سدههای ۱۷ و ۱۸ میلادی است که در آنها آگاهی از عصر جدید شکل میگیرد (هولاب، ۱۹۹۰ / بشیریه، ۱۳۷۸).

کانت یکی از برجستهترین اندیشمندان این عصر است. به نظر او برای دستیابی به این روشنگری (مدرنیسم) به هیچ چیز نیاز نیست مگر آزادی؛ یعنی، کاربرد عقل خویش در امور همگانی، به تمام و کمال. نزد کانت، کاربرد عقل به دو گونه است: عمومی و خصوصی. کاربرد خصوصی آن است که کسی مجاز باشد در سمت اداری یا مدنی معین که به وی سپرده شده از عقل خود بهره ببرد. این نوع کاربرد چندان به پیشرفت روشنگری پیوسته نیست. اما کاربرد عمومی، آن است که کسی در مقام «اهل علم»، برابر جماعت خوانندگان از عقل بهرهبرد، این کاربرد به پیشرفت روشنگری میانجامد (کانت ، لیسینگ، هردر و همکاران، ۱۹۹۲/آرین پرو، ۱۳۷۷).

مهمترین ویژگیهای این عصر یا دوره چنین است:

الف) فاصله گرفتن از گذشته (دور شدن از سنت):

با پدیدار شدن انقلاب صنعتی، غربیها اعلام کردند ارزشها، عقاید مذهبی و سنتها مانع پیشرفت بشریت است. بنابراین، برای رسیدن به پیشرفت و تمدن متعالی، میباید از عقاید مذهبی و سنت دور بود (گنون، ۱۹۵۶/دهشیری، ۱۳۷۸).

ب) خردگرایی:

قرن هجدهم عصر «خرد» نیز هست. در این برهه، خرد دیگر فرآوردهٔ جمع تصورات فطری نیست که پیش از تجربه به انسان ارزانی شده باشد و ذرات مطلق اشیاء را آشکار کند. در عصر مدرنیسم، به خرد بیشتر به عنوان یک امری اکتسابی می نگریستند تا میراث. در حقیقت، خرد، نیروی عقلی اصیل است که بشر را در کشف و تعیین حقیقت راهنمایی میکند؛ همین تعیین حقیقت، هسته و پیش فرض بایسته برای هر گونه تعیین واقعی است. مهمترین کار خرد پیوند امور به یکدیگر یا جدا کردن آنها از هم است.

ج) گسترش تفکر انتقادی:

دوران مدرنیسم عصر انتقاد نیز خوانده میشود؛ زیرا در این دوره،نقد با آفرینندگی چنان در آمیخت که مستقیما به خلاقیت بدل شد. بدین سان، هدف روشنفکری، تغییر دادن شیوهٔ اندیشیدن بوده است؛ یعنی، جایگزین کردن اندیشهٔ تحلیلی انتقادی به جای اندیشهٔ اسطورهای.

د) روش شناسی جدید در فلسفه:

در عصر مدرنیسم، فلسفه ایده آل خود را به پایه الگوهای علوم طبیعی زمان معاصر خود می آفرید. کوشش برای حل مسائل مرکزی روش نوین فلسفی، بیشتر استناد به قواعد استدلال در فلسفهٔ نیوتن بوده است. روش پژوهش نیوتنی نه آن است که از مفاهیم و اصول موضوعه آغاز کنیم تا به پدیدارها برسیم؛ بر عکس میباید از پدیدارها آغاز کرد و سپس از مطالعهٔ پدیدارها، مفاهیم و اصول را دریافت؛ بنابراین، مشاهدهٔ یافتههای علم را پدید میآورد و یافتن اصول و قوانین موضوع پژوهش علم میشود، بدین گونه، روش شناختی نوین پدیدهٔ آشکار اندیشه در عصر روشنگری است (کاسیور / موقن، ۱۳۷۰).

اما دربارهٔ پست مدرنیسم ،دو نظر کلی و اساسی وجود دارد، که چنین است:

دیدگاه نخست بر آن است که پست مدرنیسم نوعی بازنگری به مدرنیسم است. در واقع، پست مدرنیسم بر فراز مدرنیسم جای دارد (باقری، ب ۱۳۷۵).از این دیدگاه، پست مدرنیسم مرحله ای جدید نیست؛ زیرا اگر پست مدرنیسم بازنگری مدرنیته باشد خود پیوسته به آن است؛ برای مثال، یکی از اندیشمندان که چنین می اندیشد کرکا (۱۹۹۷) است. وی بر آن است که پست مدرنیسم نتیجهٔ واکنش، انتقاد و پرسش از رویهٔ مدرنیته است  که از مفهومهای عقلانیت، حقایق جهان شمول، پیشرفت، کلینگری و  آکنده است.

پست مدرنیسم

دوران معاصر،دوران پیچیدگی، تنوع، تناقض، ناهمنوایی، ناهم آرایی و صداهای گوناگون است. جامعهٔ بشری در بستر زمان به شیوههای جدید تفکر دربارهٔ خود و امکانات جدید برای همزیستی با دیگران می اندیشد. بر این اصل، نامهای گوناگون نهادهاند: دانیل بل آن را عصر فراصنعتی مینامد؛ مفهوم جامعهٔ فراصنعتی بدوا بر تغییر و تحولات در ساختار اجتماعی متمرکز میشود؛ یعنی، بر دگرگونیهای اقتصادی و تکنولوژیک (نوذری، ۱۳۷۹). ژاک دریدا بر این عصر نام ساختار زدایی نهاده است (مارشال و پترز، ۱۹۹۴). مک لوهان عصر کنونی را عصر ارتباطات و دهکدهٔ جهانی و آلوین تافلر (۱۹۷۰) آن را عصر فراصنعتی می نامند. اما پست مدرنیسم (فرا روشنگری) مفهومی گسترده تر از مفهومهای یاد شده است.

پست مدرنیسم را نمیتوان فقط جنبشی سیاسی، فلسفی یا زیبایی شناختی انگاشت (مارشال و پیترز، ۱۹۹۴). بلکه بهتر است آن را به عنوان یک طرح عقلانی پیچیده از تفکر و عمل قرن بیستم و پس از آن در نظر گرفت.

اکنون تفکر پست مدرن از رشد و گسترش فوق العاده برخوردار است و در حوزه های بسیار کاربرد دارد. به زعم موراوسکی (۱۹۹۶)، کاربرد بنیادی پست مدرنیسم چنین است:

نخست آنکه، پست مدرنیسم به شرح چگونگی ظهور اشکال جدید فرهنگ و سازمانهای اجتماعی اقتصادی، تقریبا از سالهای پایانی جنگ جهانی دوم میپردازد که همراه با رشد صنایع، ظهور فرهنگهای مختلف، ارتباطات و انقلاب در فرهنگها بوده است. دوم اینکه پست مدرنیسم نمایندهٔ ردهای از تفکر هنری در نیمه دوم قرن بیستم بوده است. نقطهٔ ارجاع این گونه از پست مدرنیسم همانا اشکال متنوع مدرنیسم است که در نیمهٔ اول قرن بیستم در عرصهٔ هنر اروپا پدیدار شد و سوم آنکه پست مدرنیسم نمایندهٔ نوعی خاص از نوشتن و تاملات فلسفی است، نوشتن و تاملی که معمولا البته نه انحصارا حوزهٔ نخست یا دوم را به عنوان هدف و موضوع خود انتخاب میکند. البته ردهبندی گونه های پست مدرنیسم به این، فقط برای سهولت کار انجام میپذیرد، به لحاظ اینکه این سه حیطه به یکدیگر سخت پیوسته است.

انگاره های متافیزیکی پست مدرنیسم

به عقیدهٔ دریدا ساختار زدایی، از خرده گرفتن به انگارهٔ به نسبت پذیرفتهٔ برتر از حقیقت بودن فلسفه آغاز میگردد. ساختار زدایی دسترسی ویژهٔ فلسفه به حقیقت را نمی پذیرد. فلسفهٔ متافیزیکی، دیگر یک روایت کلان با ارزش نیست تا بتواند به روایتهای دیگر مانند علم مشروعیت بخشد (مارشال و پیترز، ۱۹۹۴).

پست مدرنیسم اندیشه ای مبتنی بر انگاره های متضاد است. اندیشه پست مدرن، تمایل ارزشها و ضد ارزشها را از میان میبرد؛ بدین معنا دیگر مفهومی به نام ارزش و ضد ارزش نیست. بلکه موقعیت فرد یا دیگر زمینه ها خوب و بد را تعیین میکند. بدین گونه، در متافیزیک پست مدرن، هیچ گونه سلسله مراتب ارزشی وجود ندارد. هرکس، از هرگونه الزام و تعهد به سنت، مذهب ، خوبیها و بدیها آزاد است، شک به جامعهٔ آرمانی و اتوپیایی رو است. در واقع بر پایهٔ این دیدگاه، جامعه، آرمانی نیست. در پست مدرنیسم،ارزش سیال است و تغییرپذیر، معانی ارزشها بر پایهٔ متن و شرایط تفسیر میشود (موراوسکی، ۱۹۹۶).

پست مدرنیسم در زمینهٔ معرفت شناسی نیز، از همه سو، ضد بنیادگرایی است؛ یعنی، کاملا نسبی؛را و شک گرا است. فیلسوفان پست مدرن معرفت شناسی سنتی را پایان یافته می انگارند و تلاش میکنند جهان پسا فلسفه را توصیف کنند، تا جهان پست مدرن آشکار گردد (بنتن، ۱۹۹۴).

ویژگی های پست مدرنیسم

برای شناخت دقیق پست مدرنیسم،نگارنده بر آن است که تا دربارهٔ برخی از ویژگیهای پذیرفته شدهٔ بیشتر نویسندگان و نظریه پردازان به چند نکته بپردازد:

1. شک گرایی درباره فرا روایتها یا روایتهای کلان
2. تایید غیریت و توجه به تفاوتها
3. نگرش به زبان
4. تاکید بر سبک و شکل به جای ذات و جوهر

نقد پست مدرنیسم

به باور ایگلتون (۱۹۹۶) از تناقصات اساسی پست مدرنیسم، یکی آن است که اگرچه برخی از پایه های منطقی مادی جوامع پیشرفته سرمایه داری را پذیرفته، به گونه ای تجاوزکارانه از پذیرش کارکردهای مذهبی آن و نیز دیگر مکتبها- سرباز میزند. این نظام فکری به آن باور فردریش نیچه میماند که کارکردهای متافیزیک، ارزشها و سنت را فراموش میکند و بر آن است که خدا مرده است.

نیچه در قرن ۱۹ میلادی اعلام کرد «خدا مرده است». بدین معنی که اکنون به تصوری جدید از خداوند و جهان نیاز است که در آن خداوند به انسان مانند است و دارای کالبد انسانی. این جریان فکری به شدت به تضعیف فلسفه انجامید (گاریسون، ۱۹۹۸).

بی گمان،از اشتباهات استراتژیک غرب نگرش صرف به فناوری است. بی آنکه به مفهومهای غیرمادی و معنوی بنگرد.

امروزه، با نگرش به روند کنونی جهان بشری، واقعیت این است که انسان از یک سو به ماشین و از دیگر سو به حیوان بدل شده است. مطالعه وضعیت کنونی جهان نشان میدهد که در جوامع امروزی ویژگیهای انسانی روز به روز به تحلیل میگراید و در برابر ویژگیهای حیوانی- ماشینی، به گونه ای فزاینده در گسترش و خودنمایی است (قطب/خامنه ای، ۱۳۵۱)؛ برای نمونه، ماشین زدگی، بیماریهای مرگبار مانند ایدز، اعتیاد و فشارهای جنسی، همگی نشانه های عصر پست مدرن امروزی است. بدین گونه مرکزیت یافتن عقلانیت فنی مدارانه در اندیشه غرب به گسترش بحران ارزشها انجامیده است.

رنه گنون (۱۹۵۶) علت این گونه مسائل را دور شدن انسان امروزی از ارزشها، اخلاقیات و فرهنگ اصیل، ریشه دواندن از باورها و فلسفه انسان مدارانه غرب، میداند. متاسفانه رویکرد استوار بر فناوری به درون هر جامعه و فرهنگ رخنه کرده است. جامعه جهانی چندان که به راه غنی سازی مادی پیشرفته، از ارزشها و اخلاقیات پس نشسته است.

گرایش های تعلیمی- تربیتی پست مدرنیسم

نقد اندیشمندان پست مدرن، به ویژه فوکو، بر علوم انسانی، درست بر چگونگی کارکرد تعلیم و تربیت در شکل دهی جامعه در راه کاربرد مستقیم قدرت و دانش استوار است. فوکو در تصدیق تاریخ گرایی بر آن است که رویه های اجتماعی- فرهنگی انسان ساز است. دیگر آنکه امروزه قدرت انسان را دربرگرفته است (گاریسون، ۱۹۸۸). نگرش فوکو به بهره گیری از قدرت، در چارچوبهای انضباطی است، تا بدان فرد و منش به گونهای هنجارمند گردد و جایگاه مسئولانه شایسته تر در جامعه بیابد.

در این شیوه انضباطی، قدرت نه سرکوبگر که مثبت است. هدف این نوع تعلیم و تربیت تسلط سیاسی بر افراد از راه کاربرد قدرت یا قدرت- دانش نوین است، به گونه ای که به زندگی مفید، علمی و رام وی روی آورند.

فوکو اگرچه تاکنون، فیلسوفان چندان که باید به تعلیم و تربیت نگریستند بیشتر این پدیده را وابسته به مرجع قدرت دانستهاند؛ به سخن دیگر، قدرت نزد آنان به عنوان پشتوانه ضروری یا دیگری انگاشته شده است.

بدینسان از دیدگاه فوکو این نوع تعلیم و تربیت- که به تمامی آمیخته قدرت و دانش است شکلی خاص از سلطه به بار میآورد، به گونهای که بر ذهنها چیره گردد.

از دیگر سو، انتقاد لیوتار، علوم طبیعی را نیز در بر میگیرد. دیدگاه وی از دانش و مشروعیت دارای دلالتهای مهم برای تعلیم و تربیت است. به اعتقاد وی دانش موضوع و مساله حکومت است. مساله مشروعیت دانش این است: «کدام روشن کننده درست یا علمی بودن هر پدیده است؟»

اندیشمندان پست مدرن بر آنند که دانش و قدرت سخت به یکدیگر وابسته اند. بدین معنا که شیوه دانشی را قدرت تعیین میکند و از دیگر سو، خود در دانش و تعلیم و تربیت جلوه می یابد، تا انسان هنجارمند بپرورد. به اعتقاد لیوتار نوع دانش و مشروعیت آن به تغییر شیوههای کسب، ذخیره سازی و طبقه بندی یادگیری میانجامد.

پست مدرنیسم و تعلیم و تربیت

در دهه های اخیر، جهان شاهد شکل گیری یک جریان فلسفی-اجتماعی جدید بود. جریانی که به رغم گستردگی و پیچیدگی خاص خود، حوزه های مختلف زیبایی شناسی، هنر، ادبیات و علوم اجتماعی را به چالش فراخواند. این جریان فلسفی-اجتماعی که از آن به پست مدرنیسم یاد می شود، در حقیقت انتقاد از مدرنیسم و بررسی بن بست های آن بود.

در دهه های اخیر، جهان شاهد شکل گیری یک جریان فلسفی-اجتماعی جدید بود. جریانی که به رغم گستردگی و پیچیدگی خاص خود، حوزه های مختلف زیبایی شناسی، هنر، ادبیات و علوم اجتماعی را به چالش فراخواند. این جریان فلسفی-اجتماعی که از آن به پست مدرنیسم یاد می شود، در حقیقت انتقاد از مدرنیسم و بررسی بن بست های آن بود. در حال حاضر این سوال مطرح است که آیا پست مدرنیسم دورانی تازه از تاریخ حیات بشر می باشد و یا این که همان استمرار مدرنیسم است. اگرچه پاسخ این سوال قدری دشوار است زیرا برای این سوال با انواع پاسخ ها مواجه می شویم. در یک سو کسانی قرار دارند که ادعا می کنند پست مدرنیسم پایان دوران مدرنیته و آغاز دوره ای جدید در نظم بین المللی است. اینان، انقلاب سبز، نهضت دانشجویی، عصر رایانه ها، کنسرسیوم های جدید و سرمایه های چند ملیتی را از تجلیات این دوره می دانند.در سوی دیگر، کسانی قرار دارند که می گویند پست مدرنیسم نشانه تحولی شدید در زندگی فرهنگی و سیاسی غرب نیست. بلکه معرف نوعی دیگر از مباحثه و جهت گیری تئوریکی برای تبیین و تفسیر رخدادها و نیز نوعی رقابت با جهت گیری های تئوریکی دیگری است که در دنیای غرب به وفور یافت می شود.به هرحال آن چه که مهم به نظر می رسد، این است که برای درک بهتر پست مدرنیسم باید ابتدا مدرنیته را کاوید، زیرا پیوندی عمیق میان این دو برقرار است. این مقاله درصدد است ضمن بررسی پست مدرنیسم، دلالت های تربیتی آن را نیز بیابد.

پست مدرنیسم

اگرچه امروز از پست مدرنیسم٦ به عنوان یک جریان فلسفی-اجتماعی یاد می کنند، اما به راستی ارائه یک تعریف قابل قبول از پست مدرنیسم بسیار سخت است. چرا که از سویی پراکندگی آرای متفکران پست مدرن و از سوی دیگر عدم ارائه یک نظام فکری منسجم (چرا که متفکران پست مدرن اساسا با نظام سازی به شکل سنتی آن مخالفند) کار را برای یک تعریف مشخص بسیار سخت کرده است. نکته جالب این که در زمان پیدایش تفکر پست مدرن نیز اختلاف است.برای ارائه تعریفی از مدرنیسم، آهنچیان در رساله دکترای خویش تحت عنوان مناسبات انسانی در سازمان های آموزشی از دیدگاه مربیان مدرن و پست مدرن، دیدگاه ها را به ٦ دسته تقسیم کرده است.

1. آن ها که پست مدرنیسم را تعریف پذیر نمی دانند، برای مثال: چون ما را وارد تفسیرهای بی شمار و بحث های پایان ناپذیر می کند و این کار برخلاف باورهای اصلی خود پست مدرنیسم است.
2. آن ها که تعریف را بسیار دشوار می دانند، چون آن را مجموعه پراکنده ای از پنداشت ها می دانند که طیف آن از بعد کاملا زیباشناختی فرهنگ آغاز و تا ابعاد شناختی و هنجاری ادامه می یابد.
3. آن ها که پست مدرنیسم را فقط بر اساس و در رابطه با مدرنیسم تعریف می کنند.
4. آن ها که برای تعریف پست مدرنیسم از «تشبیه» استفاده می کنند.
5. آن ها که پیشنهاد می دهند برای تعریف پست مدرنیسم باید آن را تحلیل کرد و ویژگی های آن را شناخت.
6. آن ها که از پست مدرنیسم تعریفی ارائه می دهند. در این میان ٦ رویکرد قابل شناسایی است.

• رویکرد تاریخی
• رویکرد فلسفی
• رویکرد هنری
• رویکرد فرهنگی
• رویکرد اجتماعی

1. باقری، خسرو، دیدگاههای جدید در فلسفه تعلیم و تربیت، تهران، ۱۳۷۵، نقش هستی.
2. باقری، خسرو، تعلیم و تربیت در منظر پست مدرنیسم، مجله روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۱۳۷۵، سال دوم، شماره ۴-۱، ص ۸۳-۶۳.
3. بهشتی، سعید، زمینهای برای بازاندیشی در فلسفه تعلیم و تربیت، تهران، ۱۳۷۷، نشر ویرایش.
4. پارسا، خسرو، پسامدرنیسم در بوته نقد، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۷، آگاه.
5. قطب، سید، ادعانامه ای علیه تمدن غرب و دورنمایی از رسالت اسلام، ترجمه سید علی و سید هادی خامنه ای (۱۳۵۱)، مشهد، ۱۳۵۱، طوس.
6. کاسیور، ارنست، فلسفه روشنگری، ترجمه یدالله موقن، تهران، ۱۳۷۰، نیلوفر.
7. کانت، لیسینگ، هردر، هامن و همکاران، روشنگری چیست؟ نظریه ها و تعریفها، ترجمه سیروس آرین پور، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۷، آگاه.
8. گنون، بحران دنیای متجدد، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۸، امیرکبیر.
9. پچی، آئورلیو د، جهان در آستانه قرن بیست و یکم، ترجمه علی اسدی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۰، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
10. نوذری، حسینعلی، پست مدرنیته و پست مدرنیسم، تهران، ۱۳۷۹، نقش جهان