آسیب شناسی حکومت دینی از نگاه علی (ع)

ابتدا باید مقصود خود را از مفهوم حکومت یا دولت که در اینجا به کار می بریم ، روشن کنیم . دست کم آنچه در اینجا ، در این باره می توان گفت، این است که مراد ما از حکومت چیزی وسیع تر از اصلاح دولت ، آن هم به معنای امروزی آن است.

حکومت عبارت از نوعی نظام حکومتی است که در گذشته ، در قالب های خلافت یا سلطنت شکل گرفته و در دوران آن شاهان و خلفای متعدد از یک نسل و در یک قالب و فرم ، فرمانروایی می‌کرده اند. در حال حاضر ، نظام جمهوری به عنوان یکی از اشکال اصلی نظام سیاسی در دنیا ، قالب وجودی حکومت اسلامی است. در کنار آن و به عبارتی در دل حکومت جمهوری اسلامی ، دولت ، به معنای به قدرت رسیدن یک فرد در درون این نظام حکومتی دانست؛ در آنجا، دولت، همان به قدرت رسیدن امین یا مامون یا فردی دیگری از سلسله است که ممکن است به دلایلی سقوط کند اما در اصل خلافت بر جا بماند .

درباره هر حکومت دیگری هم ، به همین ترتیب می توان از حکومت یا دولت سخن گفت. بر این اساس، نظام جمهوری اسلامی نوعی نظام حکومتی است که در درون آن، دولت های متعددی تا به حال به قدرت رسیده اند.

طبعا بحث از زوال و آسیب شناسی ، در اصل حکومت یا دولت ، قواعد مستقل خود را دارد؛ درست همان طور که میان اسباب و علل ضعف و فتور حکومت و دولت ، گاه ارتباط استواری برقرار است.

به طور طبیعی می توان آسیب شناسی در یک حکومت را از دو زاویه بررسی کرد. نخست آسیب شناسی کلی یک حکومت ، منهای آن که به چه دینی و آیینی و فلسفه ای اعتقاد دارد و آن را مبنای تصمیم گیری های خود قرار داده ، هدفش را در راستای آن دین تنظیم می کند.

در اینجا، آسیب شناسی مرز خاصی را نمی شناسد و به قواعد کلی مربوط به ساختار دولت و حکومت و ارتباط آن با مردم توجه دارد. به عبارت دیگر، در اینجا، قواعد کلی تغییر و تحول که در چارچوب اصول انسانی و اخلاقی اهمیت دارد، حاکم است. به عنوان مثال، عدالت و ظلم ، دو مفهوم کلیدی برای حفظ ثبات و امنیت در جامعه است که طبعا یک طرف آن ثبات حکومت و طرف دیگر آن آرامش میان مردم است. مفهوم فساد نیز تا آن مقدار که اصول اخلاقی و انسانی در میان همه ملل بر آن اتفاق نظر دارد، همین نقش را عهده دار است.

در همین زمینه ، باید به قواعد کلی تغییر و تطور در جامعه انسانی نیز توجه داشت . برای نمونه، به قدرت رسیدن یک فرد یا خاندان یا حزب، تابع نوعی ضوابط اجتماعی است، ضوابطی که همزمان برای تحول جوامع ابتدایی به جوامع پیشرفته و نیز بسط قدرت سیاسی متمرکز ، در درون جامعه اسنانی وجود دارد. نمونه ای از این قواعد را در متون سیاسی ، اعم از میراث یونانی و اسلامی و حتی متون ادبی مانند کلیله و دمنه و قصه ها و حکایات سیاسی مربوط به ملوک می توان یافت . شکول علمی بحث از این قواعد ، نخستین بار توسط ابن خلدون مطرح شد و بعدها و تا امروز ، کارهای بیشتری روی آن صورت گرفته است.

زوال یک حکومت یا دولت ، امری تدریجی و به یک معنا نسبی است . یک حکومت یا دولت، ممکن است دچار ضعف بشود، اما همچنان به دلیل نبودن یک جانشین مناسب ، یا استفاده از اهرم های مختلف ، بر سریر قدرت بماند. چنان که ممکن است حاضر شود بخشی از قدرت را به دیگری بسپارد و کجج دار و مریز به بقایش ادامه دهد.

کما این که خلافت عباسی بیش از پانصد سال به همین سیاست تداوم یافت . اگر در مجموعه عوامل بقا و زوال یک حکومت ، وضعیت چنان باشد که عوامل بقا- اعم مشروع و نامشروع – بیش از عوامل زوال باشد، حکومت دوام خواهد آورد. این لزوما به معنای عمل کردن حکومت در چهار چوب منافع مردم نیست ؛ مهم آن است که با استفاده از اهرم های قدرت و جز آن ، بقای خود را برای مدتی تضمین می کند. در این صورت، چندان نمی توان به زوال زود رس آن دل خوش کرد یا بقای آن را دلیل بر حقانیت آن گرفت.

آنچه در عمل در برابر امیر مومنان (ع) رخ داد، آن بود که نظام امامت شکل نگرفت و نظام خلافت نیز که از ابوبکر شورع شده بود ، با حکومت امام علی (ع) پایان پذیرفت و پس از آن سلطنت آغاز شد. این انحلال، به معنای انحلال نوعی نظام حکومتی بود که طبق ادعای بانیان آن قرار بود تا بر اساس انتخاب مردم، انتخاب فردی شایسته همراه با ملاحظات قبیله ای ( و به طور صریح تر قریشی ) اما غیر مورثی به قدرت برسد . این مشی، تنها سی سال پایید و با واگذاری حکومت به معاویه خاتمه یافت.

بازگشت برخی از علل و اسباب موجود در آن جامعه که زمینه انحلال نظام خلافت را فراهم کرد، به همان اصول کلی انحلال نظام های سیاسی یا قواعد کلی انسانی بود. برای مثال ، باید از شکسته شدن جماعت و برقراری تفرقه یاد کرد که از آن سخن خواهیم گفت.

بازگشت شمار دیگری از این اسباب و علل درباب زوال خلافت اسلامی ، به ابعاد و جنبه های دینی آن جامعه باز می گشت . برای مثال ، همان اختلاف و تفرقه پیشگفته ، وقتی به صورت ریز اما وسیع ، در پیوند با دیدگاه های دینی و مذهبی موجود در جامعه بود؛ چندان که بخشی از آن هم به اختلافات قبیله ای باز می گشت. در این باره هم سخن خواهیم گفت.

دشواریهای امام را در چند زمینه مرور می کنیم:

عدالت اقتصادی : نخستین مشکل امام مشکل رعایت عدالت اقتصادی بود. سالها پیش از آن عمر دیوان را بردو پایه سوابق اسلامی افراد و ترکیب قبایلی قرار داد.

کسانی که از صحابه که زودتر اسلام آورده بودند سهم بیشتری می گرفتند. همین وضعیت در زمان عثمان علاوه بر آن. او بذل و بخششهای خود را نیز آغاز کرد و این امر سبب شد تا فاصله میان طبقه غنی و فقیر جامعه بیشتر شود.

تعارضات نژادی و طایفه ای : در جای دیگر اشاره کردیم که یکی از تبعات فتوحات ، اختلاط نژادهای مختلف عرب ، ایرانی، نبطی، رومی، و بربر‌بود.

بسیاری از اینان با مهاجرت یا به قصد جنگ به نقاط دیگر برده شده یا رفته بودند.

کسان زیادی نیز اسیران جنگی بودند که به قبایل عربی تعلق گرفته و از مناطق مختلف به شام، عراق و حجاز آورده می شدند. اسیران آزاد شده را«موالی» می نامیدند. این بدان معنا بود که این اسیر متعلق به این طایفه عربی بوده و اکنون نیز به نحوی مربوط به همان طایفه می شود.

طبیعی بود که رتبت طبقه موالی از اعراب پایین تر بوده و از حقوق کمتری بر خوردار بودند. یکی از دشواریهای حکومت این بود که چگونه با این مساله برخورد کند.

انحرافات و شبهات دینی :

مشکل مهم تری که بر سر راه امام قرار داشت ، انحرافات دینی و همان چیزی بود که اصحاب تحت عنوان بدعتگرایی ، عثمان را به آن متهم کردند. جدای از بدعتها، مشکل مهم دیگر آن بود که بسیاری از مردم آگاهی درستی از دین نداشته و اقدامی در جهت ارائه آگاهی های مذهبی به آنان صورت نگرفته بود. در اینجا به ذکر برخی از نمونه های عینی این تحریفات که امام با آنها درگیر شد، می پردازیم :

در جای خود ثابت شده است که کسانی که از اصحابه و برخی از خلفا ، با وجود قرآن و سنت ، و صرفا بر اساس « مصلحت گرایی » احکامی را مطرح می کردند. در این میان، عدم اعتنای به سنت ، روشن‌تر و با دلایل بیشتری در ماخذ حدیثی و تاریخی آمده است.

شاید عبارت ابوجعفر نقیب روشن ترین عبارتی باشد که یک سنی معتدل در این باره ابراز کرده است. او می گوید : صحابه به طور متحد و یکپارچه ، بسیاری از نصوص [ کلمات رسول خدا (ص) ] را ترک کردند و این به دلیل مصلحتی بود که در ترک آنها تشخیص می دادند، نظیر سهم ذوی القربی و سهم مولفه قلوبهم .

اما ضمن خطبه مفصلی به نقد این نگرش پرداخته و تعهد خود را سنت نبوی تصریح کرد.

آن حضرت با اشاره به این که برای حل یک مساله آراء مختلفی ابراز شده و آنان نزد حاکم آمده و او رای همه را درست شمرده می فرماید :« این در حالی است که خدای آنها یکی است ، پیامبرشان یکی است، و کتابشان یکی است . آیا خدا گفته به خلاف یکدیگر روند و آنان فرمان خدا را برده‌اند؟ یا آنان را از مخالفت نهی فرموده و نافرمانی او کرده اند؟ یا آنچه خدا فرستاد دینی است ناقص، و خدا در کامل ساختن آن از ایشان یاری خواسته ؟ یا آنان شریک اویند و حق دارند بگویند و خدا باید خشنود باشد از راهی که آنان می پویند؟ یا دینی که خدا فرستاده تمام بوده و پیامبر (ص) در رساندن آن، کوتاهی کرده است؟ حال آن که خدا می فرماید: فرو نگذاشتیم در کتاب چیزی را » . امام در خطبه دیگری از اشتباهات دسته های مختلف اظهار شگفتی می کنند و این که « نه پیامبری را می گیرند و نه پذیرای کردار جانشینند … به شبهت ها کار می کنند و به راه شهوتها می‌روند.

فساد اجتماعی و دنیاگرایی :

مشکل دیگر امام، فساد اجتماعی بود. رفاه گرایی شدید مردم ، سبب تضعیف آرمانها و ارزش های دینی در جامعه شده و به دین جز به صورت ظاهر بهای چندانی داده نمی شد. زمانی که خلیفه سوم به رفاه گرایی شدید غلطید ، همین روحیه در رعایای او نیز ظاهر شده و به تدریج جامعه را از جهت دینی گرفتار مشکل کرد.

جامعه ای که گرفتار فتنه و فساد شد، به سادگی نمی تواند خود را به تعادل اخلاقی برساند. امام در ضمن یکی از خطبه های خود، جامعه موجود را همانند جامعه جاهلی معرفی می کند. آن حضرت می فرماید: وضعیت امروز شما همانند آن روز شده است که خداوند رسولش را مبعوث کرد. امام در همانجا، به دگرگونی ارزشها در آن جامعه و لزوم تحول درآن سخن گفتند، این جامعه باید غربال شود، آنان که پیئش افتاده اند باز گردانده شده و آنان که واپس مانده اند ، پیش برده شوند.

امام در جای دیگر فرمود : بدانید که شما پس از هجرت – و ادب آموختن از شریعت – به خودی بادیه نشینی بازگشتید و پس از پیوند دوستی ، دسته دسته شدید . با اسلام جز به نام آن بستگی ندارید و از ایمان جز نشان آن را نمی شناسید … بدانید که شما رشته پیوند با اسلام را گسستید و حدود آن را شکستید و احکام آن را به کار نبستید. امام در جای دیگری درباره فساد زمان فرمود :« واعلموا رحکمکم الله انکم فی زمان القائل فیه بالحق قلیل و اللسان عن الصدق کلیل و اللازم للحق ذلیل . اهله معتکفون علی العصیان ، مصلحون علی الادهان ، فتاهم عارم و شباهم اثم و عالمهم منافق و قارئهم مماذق ، لا یعظم ضعیر هم کبیر هم، و لا یعول غنیهم فقیرهم . بدانید خدایتان بیامرزد ! شما در زمانی به سر می برید که گوینده حق اندک است در آن، و زبان در گفتن راست ناتوان.

آنان که با حق اند خوارند و مردم به نافرمانی گرفتار . و سازش با یکدیگر را پذیرفتار.

جوانشان بدخو و پیرشان گنهکار . عالمشان دورو ، قاریشان  سود جو ، نه خردشان سالمند را حرمت نهد و نه ناتو انگشتان مستمند را کمک می دهد.

اصلاحات اداری علی (ع)

علی (ع) از روز اول ریاست خود نیروی خود را برای اصلاح اجتماع بسیج کرد و به اصلاح انحرافات اجتماع همت گماشت . علی (ع) به همین منظور استانداران و فرمانداران را که نسبت به مردم ستم کرده بودند و علیه اصول انسانیتی که علی (ع) به آن اعتقاد داشت قیام نموده بودند از کار برکنار کرد .

و افرادی را که درآمد ملت را چپاول کرده بودند و ثروتهای مردم را ذخیره ساخته بودند و حسابداریهایشان طمع در خون ملت نموده بودند تحت تعقیب قرار داد. علی (ع) همین سیاست نافع خود را تعقیب کرد، از کسی وحشت نداشت ، با کسی سازش نمی کرد، از غضب اطارفیان و صاحب نفوذان باک نداشت و کوچکترین توجهی به عصبانیت منافقین نمی نمود. خلافت علی (ع) با روزگار تاریک و ظلمانی مواجه شد، زیرا رخنه گران ، تصمیم گرفتند با علی (ع) مخالفت کنند. سود طلبان هم که تعدادشان فراوان بود به آنها پیوستند.

علی (ع) ناگزیر که در دو جبهه وسیعی در آن روزگار تاریک با مخالفین خود نبرد کند: علی (ع) ناگزیر بود که عدل را در میان اجتماع توسعه دهد و ستمگری را از آنها بردارد و دولتی به وجود آورد که بر اصول اقتصادی ، اجتماعی ، و اخلاقی صحیح بنا شده باشد.

باز ناگزیر بود که درباره ستمگران بی شماری که در شهرستانها نفوذ داشتند و دارای نفوذ سیاسی ، لشگری و ثروت بوده اند و با علی (ع) مخالفت می نموده اند مبارزه کند.

بهانه جوئی مخالفین علی (ع)

هنوز انقلاب مدینه علی (ع) را به رهبری خود استوار نساخته بود و ریاست خود را به دست او نداده بود در راه حقیقی و صحیح و رسیدن به هدفهای شایسته گام برنداشته بود که ناگاه بنی امیه ، نفرات ، اموال و اسلحه هائی از مدینه و شهرهای دیگر جمع آوری کردند و از چشمها مخفی گردانیدند.

همگی با مال ، یاور و اسلحه به مکه شتافتند ، تا مخفیانه به مبارزه با علی (ع) بپردازند و مردم درا علیه آن حضرت تحریک کنند و اگر احتیاجی پیدا کردند راه شام را پیش گیرند و به معاویه ملحق گردند.

راستی اگر بنی امیه نیت پاکی داشتند و حاضر بودند در راه مصلحت عمومی چشم از ریاست بپوشند ، احتیاجی به این حیله گری نداشتند، ولی عشق آنان به ریاست و در صورت به دست آوردن ان، کوشش در راه حفظ آن، بنی امیه را به این گونه عملیات ناگزیر ساخت.

اموال فراوانی که در عصر عثمان به چنگ آورده بودند آنها را فریفت که آنرا برداشته و از چنگ زمامدار عادل مدینه فرار کنند و قدرت و نفوذ بیشتری به دست آورند.

1. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید – ترجمه : دکتر محمود مهدوی دامغانی
2. امام علی(ع) ، صدای عدالت انسانیت- جلد پنجم – علی(ع) و حوادث عصر خود – ترجمه مصطفی زمانی
3. تاریخ و سیر سیاسی امیر مومنان- تالیف: رسول جعفریان