اسلام و جلوه های فرهنگی و مدنی آن از دیدگاه های گوناگون

اسلام ، یکی از ادیان توحیدی که از حدود 610 م به وسیله حضرت محمد (ص) ، در مکه تبلیغ گردید و با گسترش سریع و چشمگیر ، در فاصله ای کمتر از نیم قرن ، دین غالب بر بخش وسیعی از آسیا و آفریقا گشت . پیروان این دین مسلم یا مسلمان خوانده می‌شوند .

اسلام در لغت به معنای انقیاد و گردن نهادن به حکم است و در کاربرد دینی آن ، اشاره به تسلیم در برابر فرمان و حکم الهی است .

بنابر آیات قرآنی که اصیل‌ترین منبع شناخت دین اسلام است ، این دین به هیچ روی میان پیامبران الهی جدایی قائل نیست ( بقره /2/ 136) ،‌بلکه در بیان قرآن ، همه پیامبران مبلغ دینی واحد با صورتهای گوناگون بوده اند که همان دین اسلام بوده ، و تعلیم مشترک آن تسلیم در برابر فرمان خداوند یکتاست . بر این پایه ، گاه در قرآن کریم ، از اسلام همان دین مشترک توحیدی یا به تعبیری دیگر « دین الله » اراده شده است که همه انبیاء مبلغ آنند و دینی جز آن نزد خداوند پذیرفته نیست ( نک :‌آل عمران / 3/ 19 ، 83 ، 85 : مائده / 5/ 44) و والاترین نمونه آن دینی است تکمیل کننده ادیان پیشین الهی که حضرت محمد‌(ص) به تبلیغ آن مبعوث شده ، و در طول 23 سال به ادای این رسالت اهتمام نموده است ( نک : مائده / 5/ 3 ) .

رابطه انسان با دین الهی در واژگان قرآنی با تعابیری مختلف بیان شده است ، اما از اشاره‌ای قرآنی  ( حجرات /49/ 14) چنین بر می‌آید که اسلام آوردن ، مرحله‌ای آغازین در پذیرش دین الهی است و لزوماً با ایمانی راسخ در قلب همراه نیست . همین نکته موجب شده است تا در دیدگاه برخی صاحب نظران ، ایمان به عنوان مرتبه‌ای افضل از اسلام شناخته شود و بحثی تحت عنوان ایمان و اسلام در علم کلام اسلامی پدیدار گردد.

در این مقاله ، اسلام و جلوه های فرهنگی و مدنی آن از دیدگاههای گوناگون بررسی شده است.

ظهور اسلام

زندگی پیامبر اسلام ( ص) : زندگی حضرت محمد (ص) از صدر اسلام مورد توجه و اهتمام مسلمانان قرار داشته است ؛ با این همه ، روایات بی‌شمار موجود در بیشتر جزئیات همداستان نیستند و به ویژه آگاهی های ما در باب زندگی آن بزرگوار ، پیش از بعثت ، به تفصیل شرح سیره ایشان پس از بعثت نیست . به هر حال ، آنچه از مطالعه و بررسی زندگی وی در طول 63 سال در ذهن نقش می‌بندد، بازتابی از تصویر ظهور پیامبری الهی و سرگذشت شخصیتی است که با پشت سر نهادن دشواریهای بسیار ، بی‌هیچ خستگی و ناامیدی به اصلاح جامعه ، دست زد و توانست جزیره العرب را متحد کند و آماده گستردن اسلام در بیرون از مرزهای عربستان شود و از آن مهم تر دیانتی را بنیاد نهد که اینک یکی از مهم‌ترین ادیان جهان به شمار می‌رود .

تولد تا بعثت : تولد حضرت محمد ( ص) بنابر بسیاری از روایات در 17 ربیع الاول عام‌الفیل ( 570 م ) ، یا به روایتی 12 همان ماه در تقویم عربی روی داد . پدر پیامبر‌(ص)‌، عبدالله فرزند عبدالمطلب و مادرش آمنه دختر وهب و هر دو از قبیله بزرگ قریش بودند ؛ قبیله‌ای که بزرگان آن از نفوذ فراوانی در مکه برخوردار بودند و بیشتر به بازرگانی اشتغال داشتند . عبدالله ، پدر پیامبر (ص) اندکی پیش از تولد فرزندش برای تجارت با کاروانی به شام رفت و در بازگشت بیمار شد و درگذشت . بنابر رسمی که در مکه رایج بود ، محمد (ص) را به زنی به نام حلیمه سپردند تا در فضای ساده و پاک بادیه پرورش یابد . وی 6 ساله بود که همراه مادر برای دیدار خویشان به یثرب ( مدینه ) رفت‌، اما آمنه نیز در بازگشت ، بیمار شد و درگذشت و او را در ابواء ـ نزدیک مدینه ـ به خاک سپردند. محمد ( ص) از این پس در کنف حمایت جدش عبدالمطلب قرار گرفت ، اما او نیز در 8سالگی وی درگذشت و سرپرستی محمد ( ص) بر عهده عمویش ابوطالب گذارده شد. ابوطالب در سرپرستی برادرزاده اش کوششی بلیغ می کرد . در سفری تجارتی به شام او را با خود همراه برد و هم در این سفر ، راهبی بَحیرا نام ، نشانه های پیامبری را در او یافت و ابوطالب را از آن امر مطلع ساخت. از وقایع مهم پیش از ازدواج پیامبر ( ص ) ، شرکت در پیمانی به نام « حلف الفضول » است که در آن جمعی از مکیان تعهد کردند « از هر مظلومی حمایت کنند و حق او را بستانند » . پیمانی که پیامبر (ص) بعدها نیز آن را می‌ستود و می‌فرمود اگر بار دیگر او را به چنان پیمانی باز خوانند ، به آن می‌پیوندد.

شهرت محمد (ص) به راستگویی و رستکاری چنان زبانزد همگان شده بود که « امین » لقب گرفت و همین صداقت و درستی توجه خدیجه دختر خویلد را جلب کرد و او را با سرمایه خویش برای تجارت به شام فرستاد ؛ سپس چنان شیفته درستکاری « محمد امین‌» شد که خود برای ازدواج با وی گام پیش نهاد ، در حالی که بنابر مشهور ، دست‌کم 15 سالی از او بزرگ‌تر بود . خدیجه برای محمد ( ص ) همسری فداکار بود و تا زمانی که حیات داشت ، پیامبر همسر دیگری برنگزید . او برای پیامبر ( ص ) فرزندانی آورد که پسران همگی در کودکی در گذشتند و در میان دختران ، از همه نامدارتر ، حضرت فاطمه‌( ع) است . از جزئیات این دوره از زندگی پیامبر ( ص) تا زمان بعثت آگاهی چندانی در دست نیست ؛ جز آنکه می دانیم نزد مردمان به عنوان فردی اهل تامل و تفکر شناخته شده ، و از خوی و رفتارهای ناپسند قوم خود سخت ناخشنود بود . از آداب و رسوم زشت آنان چشمگیرتر از همه بت پرستی بود و پیامبر (ص) از آن روی بر می‌تافت . محمد (ص) اندکی پیش از بعثت ، دیر زمانی را به تنهایی در غار حرا، در کوهی نزدیک مکه به سر می‌برد و زمان را به خاموشی و اندیشه می‌گذرانید.

تعالیم و نهادهای اساسی اسلام

اصول اعتقادی : اصول اعتقادی اسلام یعنی ایمان و اعتقاد به توحید ، نبوت و معاد. این 3 اصل در واقع شالوده دیانت اسلام را تشکیل می‌دهند، به گونه‌ای که کلیه گزاره‌های خبری و انشایی که در این آیین آمده ، معنا بخشی خود را وامدار یکی از این اصلها یا هر سه آنهاست ، بدین قرار ، همه افرادی که به دین اسلام گرویده‌اند ، با آنکه اختلاف نظرهای بسیار چشمگیر و گاه کاملاً متعارضی درباره جزئیات و تفسیر این باورها دارند، اما همگی به این اصلها معتقد و پای بندند و تردیدی در این ندارند که : 1ـ خداوند تعالی آفریننده جهان بوده و هست و در ذات ، صفات و افعال یگانه است و هیچ کس به هیچ وجه همکار و انباز او نیست]توحید[ ؛ 2ـ حضرت محمد (ص) پیام آور و فرستاده خداست و به دنبال زنجیره‌ای از پیامبران و به عنوان واپسین آنها از سوی خداوند برگزیده شده است . قرآن کریم مجموعه‌ای از گفتارهای خداوند است که به او وحی گردیده است ]نبوت[؛ 3ـ معاد یا روز قیامت بی‌شک رخ خواهد داد و در پیشگاه محکمه الهی به خوب و بد کردارها و انگاشته های مردم رسیدگی خواهد شد و سرانجام ، نیکان به بهشت ، و بدکاران به دوزخ خواهند رفت .

اصطلاح « اصول اعتقادی » در قرآن نیامده است و در مجموعه های حدیثی چون صحاح سته و بحار الانوار ـ با توجه به فهرست هایی که از واژگان این کتابها نوشته شده ـ این اصطلاح به چشم نمی‌خورد . این امر نشان می‌دهد که چنین تعبیری در دستگاههای کلامی دهها سال پس از عصر پیامبر (ص) که در صدد تبیین دین اسلام در یک دستگاه فکری منسجم بودند ، پدید آمده است . به هر روی ، اصطلاح اصول اعتقادی تعبیر دقیقی از ماهیت دین و دینداری در اسلام است و دینداری بدون وجود هر یک از این مفاهیم ، معنای خود را از دست می‌دهد .

سیر اندیشه های کلامی در تاریخ اسلام

اندیشه های کلامی در سده نخست هجری : عالمان اسلامی از همان عصر صحابه ، در آموزشهای اعتقادی ، نصوص قرآن کریم و احادیث نبوی را برای استحکام بخشیدن به مذهب کلامی خود به کار می‌گرفتند ، اما همواره بخش اصلی عبارات و شکل پرداخت ابراز عقیده‌ها را درک و برداشتهای خود آنان تشکیل می‌داده است . این برداشتها از سویی از معانی آیات قرآنی و سنت نبوی ریشه می‌گرفت و از دیگر سو ، بر پایه تعقل و جهت گیری دینی اشخاص نهاده می‌شد . این تعقل و جهت گیری گاه به شخص عالم یا حلقه ای از عالمان همفکر باز می‌گشت و گاه حاصل فرهنگی ریشه دار و تعقلی پر سابقه بود که به یک جامعه با فرهنگ دیرینه تعلق داشت .

درباره میزان تاثیر پذیری محیط کلامی در عهد نخستین از آموزشهای دیگر ادیان ، باید گفت آن فضای پذیرنده‌ای که درباره حکمت اخلاقی و قصص در میان صحابه و تابعان ایشان وجود داشت و زمینه ای گردید تا همگام با روند آشنایی مسلمانان با فرهنگ دینی یهودیان ، مسیحیان و ایرانیان ، تعالیم حکمت آموز آنان یا تعالیم کارآمد برای تفسیر قرآن ، به محافل عالمان مسلمان راه جوید ، درباره آموزشهای اعتقادی دیده نمی‌شد . این حدیث نبوی که « حکمت گم شده مومن است و آنرا در هر جا که بیابد ، بر می‌گیرد »، بر خلاف معارفی چون اخلاق و تفسیر ـ دست کم در سده 1 ق ـ در تعالیم اعتقادی معمول نبوده است. به هر روی ، وجود اشاراتی در روایات بر جای مانده ، این تصور را ایجاد می کند که ممکن است طرح بخشی از مباحث کلامی عمومی در زمینه های توحید و عدل در عصر صحابه‌، حاصل مناظرات اهل کتاب با عالمان مسلمان بوده باشد ؛ چنانکه مثلاً از طرح مباحثی در نفی جسمانیت خداوند ، در پاسخ به سائلی از یهود یمن ، و مباحثی درباره قدر ، در پاسخ به پرسشگری از مسیحیان شام سخن رفته است . به خصوص در موضوع اخیر به مساله تاثیر متکلمان مسلمان از برخی تعالیم اهل کتاب از سده 1 ق اشاره شده ، و مسلم بن یسار ( د 100 ق ) ، معبد جهنی را در نظریه قدر ، موافق با دیدگاه مسیحیان دانسته است ( نک : همو ، 109 ) .

آثار و مصنفات برجای مانده از سده 1 ق بسیار ناچیز است و سخن گفتن درباره اندیشه‌های کلامی در این دوره ، با کمبود اطلاعات و محدود بودن تحقیقات امری دشوار است . بدیهی است که کهن‌ترین نمونه‌های اندیشه کلامی ، قدیم‌ترین متون اعتقادی را ، پس از کتاب و سنت ، باید در آثار و روایات منقول از صحابه جست و جو کرد ؛ اما به استثنای اشاراتی کوتاه و پراکنده از برخی از ایشان ، تنها کسی که نقل متون نسبتاً مفصل در موضوعات کلامی به صورت خطبه از او شهرت یافته ، امام علی (ع) است . البته در میان این روایات به ویژه باید بر نمونه هایی تکیه کرد که صدور آنها از پذیرش سندی کافی برخوردار است . آنچه از مباحث کلامی بارها در روایات منتسب به آن حضرت به چشم می‌خورد، بیشتر تعالیمی در زمینه توحید و نفی صفات جسمانی از خداوند با الهام از مضامین قرآنی است.

مساله قدر از جمله مسائلی است که به روزگار صحابه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است ؛ در بررسی منابع روایی ، افزون بر احادیثی که صحابه در این باره از پیامبر (ص) نقل کرده‌اند ، نمونه هایی از دریافت شخصی آنان نیز بر جای مانده است . در روایاتی اینچنین ، از مهتران صحابه چون ابی بن کعب ، ابن مسعود و عباده بن صامت ، به طور عمومی موضعی بسیط و عاری از پیچیدگیهای کلامی در تاکید بر قضا و قدر الهی نقل شده است و تنها در معدودی از روایات برخوردهای استدلالی و غیر بسیط با مساله به چشم می‌خورد ، مثلاً در روایتی از امام علی( ع) ، بر نفی اندیشه حتمی بودن قضا و لازم بودن قدر ، چنین استدلال شده است که در آن صورت ، ثواب و عقاب ، و وعد و وعید باطل خواهد بود.

بجز مباحث کلامی محض ، چون نفی صفات که دامنه بحث آن در سده 1 ق و به ویژه در عصر صحابه محدود بوده ، پاره‌ای از مباحث کلامی ـ سیاسی چون امامت و مسائل کلامی ـ اخلاقی چون منزلت فاسق بخش اصلی مجادلات را در محافل اسلامی تشکیل می داده‌اند . بر خلاف مباحث گروه نخست که زاده طبیعی نظری شدن اندیشه های دینی بوده‌، و پیش‌تر نیز در کلام دیگر ادیان آسمانی سابقه داشته است ، مباحث اخیر حاصل وقایع و اوضاع و احوال تاریخی جهان اسلامی در سده 1 ق ـ به ویژه نیمه نخست آن ـ بوده است ، اگر چه مباحث مجرد کلامی در سده های بعد بسیار توسعه یافته ، و افتراقات کلامی پر شماری را پدید آورده است ، اما باید اذعان داشت که اساسی‌ترین افتراقات کلامی مسلمانان در طول تاریخ یک و نیم هزاره ، یعنی شیعه ، محکمه و عامه مسلمین که بعدها « اهل سنت و جماعت » نام گرفتند ، و بسیاری از فروع هر یک ، به همان گرایشهای کلامی ـ سیاسی و کلامی ـ اخلاقی سده نخست ارتباط دارد .

علوم در جهان اسلام

مقدمه : در دورانهای کهن عمده ترین مراکز دانش و پژوهش در یونان ، مصر ، شام ، بین النهرین ، ایران ، هندوستان و چین بود . در یونان ، پیش از تاسیس مدرسه آتن ، ریاضی دانانی مانند طالس و فیثاغورس ، و پزشکانی چون بقراط پرورش یافته بودند ، اما به ویژه در زمینه ریاضیات قابل تصور نیست که همه آن پیشرفتها از یونان سرچشمه گرفته باشد . شک نیست که بخش بزرگی از آن دانش ، از مصر و بابل به یونان انتقال یافته بوده است، هرچند چگونگی این انتقال روشن نیست. در سده 3 ق م مدرسه آتن که در عرصه دانش جایگاه نخستین را داشت ، رونق گذشته را از دست داد و مقام خود را به مدرسه اسکندریه وانهاد.

مدرسه اسکندریه در سده های 3 و2 ق‌م در اوج شکوفایی بود و تا سده 4 م همچنان رونق داشت . دانشمندانی چون اقلیدس ، آپولونیوس ، ارشمیدس و بطلمیوس و بسیاری دیگر در آن پرورش یافتند. پس از قدرت یافتن روحانیان مسیحی ، پژوهش علمی در اسکندریه سخت محدود شد و کار تدریس ، صرف نظر از آنچه به اصول اعتقادی مسیحیت مربوط می شد ، تقریباً به پزشکی منحصر گشت و سرانجام ، در آغاز دوران اسلام بسیاری از استادان و شاگردان آن به مدرسه انطاکیه رفتند.

آموزشگاه ادسا یا الرها از آغاز سده 2 م به مدت 4 سده ، جایگاه ترجمه آثار یونانی به زبان سریانی ، و تدریس و پژوهش علمی بود که طالبان علم را به خود جذب می کرد. این آموزشگاه در 489 م به فرمان زنون امپراتور روم شرقی بسته شد و گروه بزرگی از استادان و دانشجویان آن به جندیشاپور کوچیدند. در 539‌م پس از بسته شدن مدرسه آتن به فرمان یوستی نیانوس ، گروهی از استادان و پژوهشگران آنجا نیز به جندیشاپور‌، و گروهی به حرّان پناهنده شدند .

در اواخر سده 6 م برزویه پزشک گروهی از پزشکان هندی و نیز شماری از کتابهای پزشکی هندوستان را با خود به ایران آورد.

مدرسه جندیشاپور در سده 6 م تاسیس شد و به زودی به مرکز مهمی برای ترجمه آثار یونانی به پهلوی ، و آموزش پزشکی به زبان آرامی تبدیل گردید . شماری از پزشکان یونانی برای تدریس به ایران دعوت شدند ، بیمارستان بزرگی نیز در این شهر ساخته شد، این شهر در جریان گسترش اسلام به برکت درایت و هوشمندی مردم خیراندیش کاملاً سالم ماند و کار علمی در آن ادامه یافت. گروهی از بزرگ ترین پیشاهنگان پزشکی عصر اسلامی در جندیشاپور پرورش یافتند.

افزون بر اینها در اواخر دوره ساسانیان در مرو ، بلخ و سعد نیز مدارس ریاضیات و پزشکی برپا بود و تا دوران اسلامی رونق داشت.

علم در کتاب و سنت : در آیین اسلام ، دانش حرمت بسیار دارد و ارزش آن در ردیف ارزش ایمان است : « یرفع الله الذین آمنو منکم و الذین اوتو العلم درجات ( مجادله /58/11). در احادیث نبوی آمده است: ارزشمندترین مردمان آنانند که دانش بیشتر دارند، دانشجویی فریضه است ، و در مقام طلب دانش برآیید ، گرچه در چین باشد ، و فضیلت دانش نزد خداوند از فضیلت عبادت برتر است ، و نیز علی بن ابی طالب (ع) در خطبه ای فرمود : سودمندتر از دانش گنجی نیست.

بدین سان ، برپایه آموزشهای اسلامی عابدان گلیم خویش از موج به در می برند و عالمان این هنر را نیز دارند که مردمان را از نادانی برهانند . آیات قرآن که در آنها از منزلگاههای ماه و اهله آن و وضع ستارگان ( بقره /2/189 ؛ انعام ، 6/97 ؛ یونس /10/5 ) سخن گفته می شود در شمول علم بر گستره عظیمی از دانستنیها از هیات ، نجوم و ریاضیات جای تردید باقی نمی گذارد . همچنین است حدیث نبوی که برپایه آن ، برای آموختن دانش رنج سفر چین نیز روا شمرده می شود ؛ جایی که در آن روزگار آموزشگاه طیف گسترده ای از علوم محض بود و ریاضیات و پزشکی آن بیش از دانشهای دیگر شهرت داشت. پس آموزش هندسه و حساب نیز در حساب بود و به ارزش و اعتبار می افزود ، قاریان و مفسران  از بن جان می خواندند که پروردگارا دانش مرا بیفزای ( طه /20/114 ) . اثر ژرف اینگونه آموزشها بود که بستر مناسبی برای پیشرفت دانش فراهم می آورد.

دوران شکوفایی : برخلاف آنچه غالباً تصور می شود ، کار علمی در جهان اسلام از همان سده نخست در عرصه قابل توجهی آغاز شد . در حقیقت پیش از ظهور اسلام ، شماری آثار علمی به زبان عربی که به عنوان ترجمه متون کهن یونانی یا سریانی شناخته می شدند ، وجود داشتند که بهره برداری از آنها رفته رفته دامنه گسترده تری به خود می گرفت و زمینه را برای پیشرفت سترگ سده های بعد آماده می‌ساخت. همچنین کسانی در همان آغاز گسترش اسلام با مدرسه انطاکیه و آثاری که هنوز در اسکندریه باقی مانده بود ، آشنایی یافتند و به استفاده از آنها پرداختند. ماسر جویه قدیم ترین مترجم دوره اسلامی است که در منابع از وی یاد شده است . همچنین گفته می شود که خالدبن یزید چون از خلافت نومید شد ، به امید کسب ثروت به اندیشه کیمیاگری افتاد ؛ به اسکندریه رفت و گروهی از اهل دانش را به ترجُمه آثار یونانی واداشت.

نفوذ فرهنگ اسلامی در اروپا

برآگاهان پوشیده نیست که اروپا در سده های میانه و مدتی پس از آن زندگی اندیشه ای و علمی و فرهنگی خود را از بسیاری جهات ، مدیون اسلام بوده است ، بدین معنا که میراث دانش و فلسفه دوران باستان با واسطه دست آوردهای مسلمانان به اروپا راه یافته است .

نخستین عامل رهیافت تمدن و فرهنگ اسلامی ، و سپس دست آورد های علمی آن به اروپا را باید فتوحات مسلمانان در سرزمینهای اروپایی دانست . لشکریان مسلمان در زمان خلافت امویان در زمانی کوتاه از 91 تا 95 ق / 710 تا 714 م تقریباً تمامی شبه جزیره ایبری ـ یعنی اسپانیا و پرتغال ـ را به تصرف درآورده بودند و از آن پس در سلسله هایی از امویان ، موحدان ، مرابطان و ملوک الطوایف ، چندین قرن بر آن سرزمینها فرمان می راندند ؛ تا در این میان در پی کوششهای نظامی فرمانروایان مسیحی کاستیل و آراگون ، برای تسخیر دوباره سرزمینهای پیش از آن مسیحی ، و یا پایان دادن به حاکمیت مسلمانان ، اندک اندک سرزمینهای اسپانیا و پرتغال را در فاصله سده های 2 تا 9 ق / 8 تا 15 م از تصرف مسلمانان به در آوردند . شهر گرانادا (غرناطه) واپسین مقر حاکمیت مسلمانان در 897 ق / 1492 م از سوی فردیناند ، پادشاه آراگون به تصرف درآمد و بدین سان ، فرمانروایی مسلمانان در اسپانیا پایان یافت .

از دیگر رویدادهای مهم تاریخی ، فتوحات مسلمانان در جزایر دریای مدیترانه و به ویژه در جزیره سیسیل ( صقلیه ) بوده است . تصرف این جزیره از 211 ق / 826 م به دست اغلبیان ، فرمانروایان قیروان در شمال افریقا ، آغاز گردید و در دوران خلافت فاطمیان مصر کامل شد . سیسیل طی 189 سال بخشی از جهان اسلام به شمار می رفت ، تا سرانجام در 485 ق / 1092 م کنت رُجر به سلطه مسلمانان بر آن جزیره پایان داد .

دوران فرمانروایی مسلمانان در اسپانیا را از لحاظ فرهنگی باید درخشان ترین دوران تاریخ آن سرزمین در سده های میانه به شمار آورد . دانشهای گوناگون که از خاور اسلامی به اسپانیا راه یافته بودند ، در آنجا به مرحله ای کم مانند از شکوفایی رسیده بودند . بسیاری از جغرافی دانان ، ستاره شناسان ، ریاضی دانان ، پزشکان ، فیلسوفان ، ادیبان و شاعران ، در آن سرزمین پدید آمدند و صدها اثر گرانبها در زمینه آن دانشها پدید آوردند . در اسپانیا و سیسیل عناصر دانش و فرهنگ یونانیان باستان و رومیان و میراث علمی و فرهنگی اسلامی در هم آمیختند و گنجینه فرهنگ انسانی را غنی تر ساختند.

در این میان ، نفوذ و گسترش واقعی دانشها و فرهنگ اسلامی بر سرزمینهای اروپایی از هنگامی آغاز شد که اروپاییان سرزمینهای خود را از تصرف مسلمانان بیرون آورده بودند . به این نکته نیز باید اشاره کرد که جنگهای صلیبی از سوی فرمانروایان مسیحی اروپا که از سده 5 تا 7 ق / 11 تا 13 م ادامه داشت ، عامل مهم دیگری در رهیافت و گسترش تمدن ، فرهنگ و هنر اسلامی به سرزمینهای اروپایی به شمار می رفت .

تصوف و عرفان

ایراد تعریف دقیق جامع و مانعی از تصوف را اهل تحقیق از قدیم امری دشوار شناخته‌اند ( عبادی ، 29 ) و هنوز هم ، گه گاه تصوف را امری تعریف ناپذیر ، و بحث در حقیقت آن را تقریباً غیرممکن می یابند . در کتب قدمای اهل تصوف هم ، از جمله در کشف المحجوب و شرح تعرف ، اقوال بسیار از زبان مشایخ آنها در وصف تصوف نقل شده که شمار آنها به قولی بر هزار بالغ است و هیچ یک متضمن تعریف آن نیست و غالباً حداکثر کاشف از احوال یا خواطر شخصی گویندگان آنهاست. تعدد و تنوع این اقوال ـ که در بعضی موارد موهم وجود تضاد در آنها هم هست ـ نه فقط ممکن است حاکی از شعور گویندگان به صعوبت ارائه تعریف جامع واحد از آن ـ یا مبتنی بر اعتقاد به آنکه تصوف امری واحد نیست و انواع متعدد دارد ـ باشد ، شاید ناشی از این معنی نیز هست که گویندگان آن اقوال بعضی ، رسوم تصوف را ، و بعضی ، آداب تصوف را ، و بعضی ، حقیقت تصوف را در نظر داشته اند و هرکدام از یک جنبه در باب آن سخن گفته‌اند. با این همه از جمع مجموعه این اقوال می توان شماری اوصاف و رسوم تصوف را به دست آورد که تا حدی آن را از آنچه با آن قابل التباس است ، بازشناخت .

در باب اشتقاق نام صوفیه هم اختلاف اقوال هست ؛ تصور اشتقاق آن از سوفیا یا سوفوس یونانی که به خاطر بیرونی آمده است، با موازین نقل و اشتقاق موافق نیست و اقوال دیگر مبنی بر اشتقاق آن از صفوت و صفا و صفه که غالباً منقول از خود صوفیه است، مبنایی بر اشتقاق لفظ نیست . وجه اشتقاق مقبول ، همان نسبت به لفظ صوف است که وجهی برای شعار پشمینه پوشی قوم بیان می کند و از قدمای صوفیه  ابوالقاسم قشیری و ابونصر سراج صاحب اللمع و شهاب الدین عمر سهروردی صاحب عوارف المعارف و بعضی دیگر از قدما آن را تایید کرده اند و امروز آن را بر سایر وجوه پیشنهادی برای اشتقاق مناسب تر می شمارند .تصوف به معنی پوشیدن صوف در واقع نوعی اعلام گرایش به زهد و اعراض از متاع دنیا بوده است و ظاهراً دلیل‌هایی که این اشتقاق را مرجح می سازد ، محلی برای قبول وجوه دیگر باقی نمی گذارد. اینکه لبس صوف را بعضی امامان‌(ع) و قدمای زهاد با کراهت تلقی می کرده‌اند ، و نیز اینکه در بعضی موارد این امر به عنوان تشبه به رهبانان نصاری دستاویز اعتراض متشرعه بر صوفیه واقع بوده است ، در جای خود موید این اشتقاق تواند بود.

عرفان و رابطه آن با تصوف : درباره عرفان هم که در تداول امروز غالباً مرادف تصوف به کار می رود و در قدیم غالباً آن را تحت عنوان معرفت ، مرتبه ای از مراتب نهایات سلوک تلقی می کرده‌اند، همچنان اقوال مشایخ بسیار مختلف است. تعریف جامع عرفان البته دشوار است ؛ آنچه در لسان صوفیه در کاربرد آن غلبه دارد ، استعمال عرفان در مقابل علم بحثی است. همچنین تباین با بحث و برهان که اشتمال آن را بر مفهوم کشف و وجدان الزام می کند ، غالباً در آنچه در آن باب گفته اند ، شایع است . در تعریف آن هم غالباً به تصریح یا به طور ضمنی خاطرنشان شده است که مراد از آن ، احاطه بر عین شی‌ء است، نه بر صورت شی‌ء که علم در تعریف متداول عبارت از آن است. اشکالی که در احاطه بر شی‌ء در تمام آنچه موضوع این معرفت می تواند بود، برای انسان هست ، به اینجا منجر شده است که به وحدت عارف و معروف قائل شده‌اند. در اینجا جای مقایسه ای نیز با قول جنید ، « هوالعارف المعروف » ، وجود دارد ،  هر چند در شرح این قول هم گویند که جنید آن را به معنی گفت ، نه به حقیقت ؛ از آنکه خدای را عارف گفتن روا باشد و عالم گفتن روا نباشد. این سئوال هم به همین سبب بر اذهان گذشته است که اگر عارف و معروف ذات پاک است ، پس « چه سودا بر سر یک مشت خاک است ». از قول حلاج نیز نقل کرده اند که گفت : « معروف ورای اوهام است ، عارف با عرفان خود کیست ؟ ». با این حال ، محققان گفته اند که هر کس عرفان را برای عرفان برگزیند ، به چیز فانی دل بسته است ؛ فقط آن کس که عرفان را برای معروف برگزیند ، به لجه وصول ، مجال خوض می یابد.

I. ظهور اسلام

II . تعالیم و نهادهای اساسی اسلام

• اصول اعتقادی
• عبادات و آداب دینی
• مناسبات و روابط اجتماعی در اسلام

III . سیر اندیشه های کلامی در تاریخ اسلام

• اندیشه های کلامی در سده نخست هجری
• اندیشه های کلامی در سده‌های 2 و 3 ق
• اندیشه های کلامی در سده‌های 4ـ6 ق
• اندیشه کلامی در عصر پس از مغول

IV . سیر اندیشه های فقهی در تاریخ اسلام

• اندیشه های فقهی در سده‌های 2 و 3 ق
• اندیشه های فقهی در سده‌های 4ـ6 ق
• اندیشه های فقهی در سده‌های متاخر

V . تحول فلسفه و علوم در تمدن اسلامی

• نگاهی به سیر فلسفه در جهان اسلام
• علوم در جهان اسلام

VI . نفوذ فرهنگ اسلامی در اروپا

VII . تصوف و عرفان