ارتباط با امام زمان در عصر غیبت

ارتباط با امام زمان (عج) در عصر غیبت

اعتقاد به وجود امام زمان و حجت حق (عج) از ضروریات مذهب شیعه است. برابر روایات و ادله، وجود امام در هر زمانی، لازم است. زمین بدون حجت باقی نمی ماند. در این زمان که حجت الهی در پرده غیب به سر می برد، این پرسشها مطرح می شود:

آیا ارتباط با آن حضرت،  امکان دارد، یا خیر؟ آیا شیعیان و پیروان حضرت ، می توانند از محضر آن بزرگوار، بهره مند گردند یا خیر؟

سخن در این مقوله، از امکان عقلی نیست، بلکه سخن در این است که آیا برابر موازین و روایاتی که داریم، چنین امری می شود تحقق یابد، یا خیر. در این باره، دو دیدگاه وجود دارد :

• دیدگاهی که امکان ارتباط را تایید نمی کند و لزومی برای آن نمی بیند.
• دیدگاهی که بر امکان ارتباط و وقوع آن اصرار می ورزد.

آنچه ما در این تحقیق ، به بحث خواهیم گذارد، ادله و مستندات هریک از این دو دیدگاه است. هر دو نظر، گروهی طرفدار و معتقد دارد. این نکته در خور دقت است : نه آنان که ارتباط را نمی پذیرند از اسلام و تشیع بدورند و نه کسانی که به آن عقیده دارند، از ایمان بیشتری برخوردار؛ چرا که هریک ادله ای بر ادعای خود ارائه می دهند و به روایاتی تمسک می جویند.

گر چه امروز، این از باورهای دینی عموم فرض شده است، به گونه ای که منکر آن، نزد برخی، متهم خواهد شد. ولی بزرگانی مانند : شیخ مفید، فیض کاشانی، شیخ جعفر کاشف الغطاء و نعمانی، ارتباط با امام زمان (عج) را برای شیعیان در غیبت کبری، ممکن نمی دانند.

دیدار حضرت حجت (عج) در دوران غیبت صغری

دوران زندگانی امام زمان (عج) را به دو دوره تقسیم کرده اند : غیبت صغری و غیبت کبری.

بزرگانی مانند شیخ مفید، غیبت صغری را از تولد، تا آغاز غیبت کبری می دانند. بیشتر علمای شیعه، دوران غیبت صغری را از زمان امامت حضرت، پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) دانسته اند. در نتیجه، دوران غیبت صغری، 74 و یا 69 سال است.

تولد حضرت ، بنا بر مصالحی، پنهان نگاه داشته می شد، تا از خطری که از سوی دستگاه حاکم متوجه آن حضرت بود، در امان بماند.

دوران امامت امام حسن عسکری (ع) : در زمان حیات امام حسن (ع)، گروهی از یاران خاص و شیعیان موفق به زیارت امام زمان شدند و جانشین امام خویش را، شناسایی کردند تا در آینده گرفتار انحراف نگردند.

امامت حضرت حجت (عج) : با شهادت امام حسن عسکری (ع) ، درباره جانشین آن حضرت، بین شیعیان اختلاف فراوانی بروز کرد، به گونه ای که برخی نوشته اند : شیعیان به چهارده گروه تقسیم شدند و بنا به قول مسعودی، تعداد فرقه ها، به بیست گروه رسید. این اختلاف ، ناشی از غیبت حضرت و داعیه امامت توسط جعفر کذاب بود. با درگذشت جعفر در سال 271 و تلاش شیعیان و کسانی که حضرت را در دوران حیات امام حسن (ع) دیده بودند، کم کم اختلافات فروکش کرد و به تدریج این گروه ها از بین رفتند، به گونه ای که شیخ مفید، پس از نقل عقائد چهارده گروه، و به نقد کشیدن عقیده سیزده گروه غیر معروف می نویسد :

«در این سال (373) و در زمان ما، دیگر اثری از این گروه ها باقی نمانده و همه از بین رفته اند».

ارتباط با حضرت در دوران غیبت کبری

موضوع بحث ما، ارتباط و دیدار حضرت در دوران غیبت کبری است. آیا شیعیان از چنین امکانی برخوردارند و می توانند از محضر آن حضرت در این زمان بهره برند و جمال بی مثال ایشان را ببینند و مسائل علمی و دینی خویش را از حضورش بپرسند، یا چنین امکانی نیست. در این جا دو دیدگاه وجود دارد : امکان و عدم امکان.

پیش از نقل دلیلهای هریک از این دو دیدگاه و بررسی آنها، لازم است در معنای رویت، ملاقات، فیض حضور و شهود که مراتب رویت هستند، اندکی به بحث بپردازیم و درنگی هم داشته باشیم در معنای مشاهده.

1. رویت : دیدن است . دیدن بدون شناخت حضرت. این معنی، دو صورت پیدا می کند :

الف. گاهی ایشان در جمعی و مراسمی شرکت می کند، مردم وی را می بینند، ولی نمی دانند که او حضرت حجت است و بعد هم، متوجه این امر نمی شوند.

ب. در هنگام مشاهده حضرت، متوجه نباشند، ولی بعد متوجه و یا معتقد گردند شخصیتی را که دیده اند حضرت حجت بوده است. شیخ طوسی، در کتاب «غیبت» بخشی را به اینان اختصاص داده است.

2. ملاقات : دیدن با شناخت. یعنی، کسی حضرت را ببیند و معتقد بشود شخصی را که دیده، امام عصر است و به این امر، اطمیمان داشته باشد.
3. فیض حضور : یعنی، دیدن حضرت ، و شناخت ایشان، همراه با سوال و جواب. یعنی، افزون براین که حضرت را دیده و شناخته، از ایشان نیز سوال کرده و با وی به گفت و گو پرداخته. این مرحله و رتبه از همه مراحل بالاتر و ارزنده تر است.
4. شهود: یعنی، آگاهی به وجود حضرت، از راه سیر وسلوک، بدین معنی که اهل معرفت، با شناخت و درکی که از حقایق عالم دارند، پی به حقیقت وجود حضرت می برند و ایشان را می شناسند و گاهی ممکن است مدعی شوند که با مکاشفه ، با حضرت ، ارتباط برقرار کرده اند.

نتیجه

در ارتباط با نظریه دوم و روایاتی که نقل گردید، به این نتیجه می رسیم که شیخ طوسی و سید مرتضی دلیل مستدلی بر ارتباط و مشاهده ارائه ندادند، بلکه در پاسخ از اشکالی، احتمال درک فیض را برای برخی خواص محتمل دانستند و از جهت ادله نقلی، که عمده دلیل در این باب است، تنها رویت و مشاهده را برای موالی خاص، ممکن می دانند و منظور از موالی، خدمتگزاران حضرت هستند. بر اساس همین روایات، شیخ مفید درباره ارتباط با حضرت، در غیبت کبری می نویسد :

«بانه لابد للقائم المنتظر من غیبتین احدهما اطول من الاخری و یعرف خبره الخاص فی القصری و لایعرف لعام له مستقراً فی الطولی الا من تولی خدمته من ثقاه اولیائه و لم ینقطع عنه الی الاشتغال بغیره.»

قائم منتظر، بناچار دو غیبت دارد : کی از دیگری طولانی تر است. افراد خاص از اخبار ایشان در غیبت صغری آگاه می شوند و جایگاه استقرار وی را تمام مردم در غیبت کبری نمی شناسند، مگر کسی که متولی خدمت حضرت باشد. از دوستان مورد اعتماد که بجز به خدمت حضرت، به کار دیگری نپردازد.

آنچه شیخ مفید، بیان کرده برگرفته از روایاتی است که ذکر شد. موالی خاص از مکان حضرت آگاهی دارند. بنابراین، کسانی که به طور مطلق مفید نسبت داده اند که ایشان ارتباط با حضرت را روا می دانسته، به دور از حقیقت است. تکیه مفید بر این نکته که به کار دیگری نپردازد، به خاطر محدود کردن این ارتباط به خادمان آن حضرت است.

به هر حال، اگر «خاصه موالی» را شامل شیعیان مخلص غیر خادم و شخصیتهای وارسته وابدال بدانیم، می توان گفت که ممکن است برخی از شخصیتهای بزرگ درک فیض حضور حضرت را بیابند بدون این که ادعایی داشته باشند.

خلاصه :

1. در دوران امامت امام حسن عسکری (ع) گروهی از شیعیان، امام عصر (عج) را ملاقات کرده اند که نام آنان در کتابهای تاریخی ذکر شده است.
2. در دوران غیبت صغری، گروهی به خدمت حضرت رسیده اند، ولی از طریق سفیران و نایبان خاص.
3. آغاز غیبت کبری، با مرگ آخرین سفیر حضرت ، علی بن محمد سمری، در سال 329 شروع و اکنون نیز ادامه دارد. بر این اساس، مدعیان نیابت پس از فوت آخرین سفیر، تکذیب می شوند.
4. توقیع شریفی که شش روز پیش از مرگ سمری صادر شده، از جهت سند و دلالت هیچ اشکالی ندارد و راوی آن، از مشایخ ثقه شیخ صدوق است و در بردارنده معجزه.
5. توقیع، مشاهده حضرت را در دوران غیبت کبری، تا هنگام خروج سفیانی نفی می کند و مدعی مشاهده را «کذاب مفتر» می شناسد و تفاوتی ندارد که وی مدعی نیابت باشد، یا نباشد. مدعی اعم است از این که در ادعای خود راست بگوید یا دروغ، البته در صورتی که با معجزه ای رخ نماید که اثبات آن نیاز به دلیل نداشته باشد، ظاهراً توقیع با آن مخالفتی ندارد.
6. افزون بر توقیع، از سه دسته از روایات، نفی رویت و ارتباط با حضرت در غیبت کبری استفاده می شود. در یک دسته تصریح شده بود که حضرت، در مراسم حج شرکت می کند، مردم را می بیند، ولی مردم حضرت را نمی بینند و نمی شناسند.
7. حضرت حجت (عج) ، در جمع مردم حضور می یابد و به آنان سلام می کند. اما مردم حضرت را نمی شناسند ، بسان یوسف. بنابراین، به هیچ وجه زندگی ایشان در بدن مثالی یا به صورت روح مجرد نیست.
8. بزرگانی مانند : سید مرتضی، شیخ طوسی که امکان ارتباط و مشاهده حضرت را مطرح کرده اند، فقط در پاسخ از اشکال بوده و این مطلب را به گونه احتمال ارائه داده اند.
9. فقط یک دسته از روایات ، امکان دیدار با حضرت را برای خدمان ایشان (موالی خاصه) اثبات می کرد و دلیلی بر امکان ملاقات و ارتباط بدیگران وجود ندارد. شیخ مفید بر این اساس، امکان ارتباط را مختص به این گروه می دانست. برخی موالی خاصه را بزرگان و ابدال دانسته اند.
10. ذکر نام اصلی و کنیه حضرت، برابر نظر گروهی از علمای شیعه، اشکال ندارد و گروهی از بزرگان بردن نام حضرت را در محافل جایز نمی دانند، ظاهراً نوشتن نام اصلی و کنیه ایشان را در کتابها روا می دانند.

• ارتباط امام زمان ( عج ) درعصر غیبت    5
• دیدار حضرت حجت ( عج ) در دوران غیبت صغری 8
• ارتباط با حضرت در دوران غیبت کبری 14
• دیدگاه نخست : عدم امکان ارتباط 17
• اشکالات به توقیع 22
• در مراسم حج دیده نمی شود    39
• امتحان شیعیان در دوران غیبت       42
• دیدگاه دوم : امکان ارتباط    47
• دلیلهای امکان ارتباط 54
• روایات 55
• نقد و بررسی 57
• نتیجه 62
• اجماع 63
• داستانها 67
• توقیعات شیخ مفید 73
• نگاهی به حکایات 74
• خلاصه 77
• مراجع .. 80

منابع

1. ارشاد شیخ مفید جلد 2
2. اعلام الوری امین الاسلام طبرسی
3. الفصول المختاره شیخ مفید
4. المسائل العشره فی الغیبه شیخ مفید
5. فرق الشیعه نوبختی ترجمه جواد مشکور
6. مروج الذهب مسعودی جلد 4
7. کمال الدین وتمام النعمه شیخ صدوق
8. کتاب الغیبه شیخ طوسی
9. تاریخ الغیبه الصغری سید محمد صدر
10. مفردات راغب اصفهانی
11. وافی فیض کاشانی جلد 2
12. مجمع الرجال قهپایی
13. تنزیه الانبیاء سید مرتضی
14. رسائل الشریف المرتضی جلد 2