اخلاق کاربردی و حسنه

بی ‏شک یکی از غنی ‏ترین و پرمایه‏ترین مباحث و مصادیق علمى و فرهنگى در تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت، تالیفات و آثار اخلاقى و تربیتی بزرگان اندیشه و علم کشورمان است که از منابع فلسفى و حتى ادبى نشات گرفته‏ اند.

این آثار و نوشته ها در فرازهایى خاص از تاریخ اجتماعى و سیاسى کشور همواره تلاش داشته‏اند تا تعادلى در روح و حرکت پرفراز و نشیب جامعه و افراد آن فراهم سازند، تا بتوانند مانع و سدى در برابر نابسامانى‏ها و تشتت حاکم بر نفس افراد و ارزش‏هاى جامعه باشند.

به همین منظور کتب اخلاقى از بالاترین سهم و حساس‏ترین وظیفه، در این زمینه برخوردار بوده‏اند. این معنا در آثار ادبى این مرز و بوم نیز به وفور دیده مى‏شود. ادبا در قالب نثر و نظم آثارى مثل گلستان، بوستان، مثنوى، دیوان حافظ و… به رشته تحریر در آورده‏اند که بر همه آن‏ها یک سیاق فلسفى و اخلاقى حاکم مى‏باشد، و به نوعى نمایان گر دیدگاه‏ها و راه بردهاى اخلاقى و تربیتى، تاریخى و فلسفه اجتماعى زمان خود نیز مى‏باشند.

کتاب ارزشمند معراج السعاده از جمله آثار و منابع اخلاقى تربیتى و هم چنین ادبى و فلسفى است که تحت تإثیر این طیف تاریخى و فلسفه اجتماعى و سیاسى و فراز و نشیب‏هاى حاکم بر آن، توسط عالم ربانى «ملا احمد نراقى» در اوایل قرن سیزدهم هجرى به رشته تحریر درآمده است در این کتاب تلاش براى تعادل روح و فرهنگ خسته جامعه و نفس متزلزل انسان آن روز به چشم مى‏خورد.

معراج السعاده یکى از آثار علامه «ملا احمد نراقى» مى‏باشد به تعبیرى در جهت تکمیل کتاب «جامع السعادات» تإلیف علامه «ملا مهدى نراقى» پدر بزرگوار ملا احمد، نگارش یافته است. بعضى محققان آن را ترجمه کتاب جامع السعادات نیز مى‏دانند.

جایگاه اخلاقى و تربیتى کتاب

معراج السعاده را مى‏توان از جمله آثار اخلاقى و تربیتى محسوب کرد که با ارایه یک مجموعه و دیدگاه شناختى و دستورالعمل‏هاى تربیتى، تلاش در شناساندن انسان به عنوان موجودى متشکل و هدف‏مند دارد و سعى دارد تا با شناخت عناصر این مجموعه متشکل، رابطه این عناصر را ضمن ارایه تإثیر سلسله مراتبى بر یکدیگر، بر مخاطبین خود بازشناساند.

این مسیر و خط سیر معرفت، بر خویشتن شناسى و سپس خداشناسى تکیه مى‏کند و این خود یکى از نکات مثبت تربیتى مى‏باشد که انگیزه‏اى مضاعف را در وجود انسان به عنوان یک عنصر فعال و نه صرفا منفعل در نظر مى‏گیرد.

این اثر را مى‏توان به منزله پلى در نظر گرفت که طرز تفکر و دیدگاه سنتى در نظریات تربیتى را به طرز تفکر جدیدتر و پویاتر پیوند مى‏زند و بى‏شک این از تغییر روش تفکر فلسفى آن زمان نیز نشإت گرفته است.

یکى از نکات بسیار مهم در معراج‏السعاده، توجه به تربیت همراه تعلیم و یا به عبارتى آموزش و پرورش است، که در مسیر خودسازى و سیر و سلوک اخلاقى، آن‏ها را لازم و ملزوم هم دیگر مى داند و این شروع همان تفکر نوینى است که تعلیم و تربیت جدید نیز آن را در نظر مى‏گیرد و مى‏تواند به واسطه آن براى علم اخلاق و کلا علوم تربیتى، هدف، برنامه، روش، محتوا و ارزشیابى علمى داشته باشد.

از طرف دیگر، توجه به ضرورت شناخت نفس، مى‏تواند به انسان بفهماند که او در یک چارچوب قانون‏مند از نظر شرایط و عوامل جسمى و روحى قرار دارد و نیز تحت شرایط متعادل و غیرمتعادل محیط پیرامونش، مجرى و مسوول اعمال خویش و موثر بر شرایط خود نیز مى‏تواند باشد. تا آن جا که پیام اخلاقى کتاب، مبارزه مداوم انسان با دو «خود» علوى و سفلى مى‏باشد و ماهیت رفتار او، نتیجه‏اى است که از این مبارزه، شخصیت، منش و سلوک اخلاقى فرد را تحت تإثیر دارد و آن را شکل مى‏دهد.

شاید یکى از مشکلات کتاب در زمینه استناد به مصادیق اخلاقى و شواهد تجربى، عدم دقت در استناد به منابع معتبر و نیز عدم توجه کافى به اقوال بزرگان و صاحب نظران به صورت موردى و وسیع مى‏باشد. به طورى که این ضرورت، بیش‏تر با آوردن اشعار در متن کتاب و در تإکید بر مباحث خاص، ترمیم گردیده است.

هم چنین در استناد به روایات، توجه و دقت کافى به اصالت و مصادر واقعى روایات نشده است، که البته ماهیت و هدف اخلاقى و تربیتى کتاب را خدشه‏دار نمى‏کند، بلکه آن را در این مسیر آسیب پذیر مى‏سازد. گرچه استناد مستقیم به آیات به منظور تنفیذ مباحث اخلاقى از نکات مثبت این کتاب محسوب مى‏شود.

معراج‏السعاده در عین توجه به جامعیت صفات و آثار و تبعات مترتب بر آن در انسان، آن‏ها را در یک روند تربیتى و اخلاقى، مستلزم درجات ذاتى و تقدم و تإخر ارزشى نیز مى‏داند، که همه در طیف شناخت انسان مى‏توانند متعادل و سودمند باشند و در سایه جهل مى‏توانند از عوامل زیان و عدم تعادل به حساب آیند.

مقایسه با دیگر آثار اخلاقى

معراج السعاده را مى‏توان با دیگر آثار اخلاقى و تربیتى زمان خود و یا بعد و قبل از آن، از ابعاد تاریخى، فلسفى، اخلاقى و حتى ادبى مقایسه قرار داد. بدیهى است هر یک از آثار اخلاقى، بویژه پند نامه‏ها و آثار ادبى قرون و اعصار گذشته، ضمن داشتن سیاق فلسفى، تاریخى و ادبى خاص، همه در موضوعیت داشتن مباحث اخلاقى و بویژه اخلاق عملى اشتراک دارند. ضمنا هر یک از این متون را مى‏توان در ابعاد ادبى، اخلاقى و فلسفى بررسى کرد.

در این مقاله، تحلیل و مقایسه تمامى ابعاد فوق، از حوصله بحث خارج و ضرورى به نظر نمى‏رسد. اما آن چه از بعد تاریخى مى‏تواند مورد نظر ما باشد، این است که معراج السعاده نه یک اثر جدا تنیده شده و جدا بافته از دیگر آثار مشابه اخلاقى؛ از جمله «کیمیاى سعادت» امام محمد غزالى، «قابوس نامه» وشمگیر، «گرشاسب نامه»، «مرزبان نامه»، «سیاست نامه»، «گلستان»، «بوستان» و… مى‏باشد، بلکه در امتداد و مکمل آن‏هاست و به فراخور زمان خود، مطالب اخلاقى (که در آثار قبلى بیش‏تر با انگیزه‏هاى خاص زمان خود نگاشته شده است) را بیش‏تر با انگیزه‏هاى مذهبى و فلسفى و نیز متإثر از آن آثار به رشته تحریر در آورده است.

مخاطبین بعضى آثار اخلاقى پیش از معراج السعاده بیش‏تر فرزندان و حیوانات بوده اند (پندنامه‏ها، مرزبان نامه، کلیله و دمنه و…) و این بر مى‏گردد به این که هنوز تفکر اجتماعى و برداشت اخلاقى در طبقات ممتاز و حکما و حتى عامه مردم، به صورت طبقاتى و متإثر از اخلاق افلاطونى بوده است. به طورى که آموزش اخلاقى در کنار آموزش حکمت، فلسفه، ریاضى و… درون گروهى بوده است.

در معراج السعاده ما این ارتباط غیرمستقیم را کم‏تر مى‏بینیم، بلکه نگارنده خطاب به تمام مردم تلاش کرده است، تا همه را از جایگاه اخلاقى و شخصیتى خود آگاه سازد، و این نکته «معراج السعاده» را به صورت یک اثر عمومى و نیز کاربردى نزد عموم مردم متجلى ساخته است.

در نگاهى کوتاه به محتواى این اثر اخلاقى استنباط مى‏شود، که این کتاب بیش‏ترین تإثیر را از «کیمیاى سعادت» غزالى گرفته است، بویژه آن جایى که در سلسله مراتب روح تا قواى اربعه، به تمثیل پادشاه و دیگر قوا به صورت تشکیلات حکومتى مى‏پردازد، کاملا از مبحث شناختن مقصود دل از کیمیاى سعادت اقتباس شده است.

هم چنین مباحث شناخت دل و حقیقت نفس و منحصر نمودن شناخت آدمى به شناخت نفس و نقش محورى آن در تربیت انسان از مباحث کیمیاى سعادت پیروى شده است. در واقع «معراج‏السعاده» را مى‏توان به نوعى تکرار روش شناخت نفس و اخلاق عملى آثار اخلاقى بویژه کیمیاى سعادت در نظر گرفت که براساس شرایط خاص زمان خود، به صورت عمومى‏تر، به رشته تحریر در آمده است.

عناصر و راهبردهاى اصلى کتاب در زمینه‏هاى اخلاقى و تربیتى

اگر «نفس» را در مرکز مباحث معراج السعاده به عنوان عنصر اصلى در اخلاق و تربیت قرار دهیم، مى‏توانیم عناصر بعدى را پیرامون آن، یا به موازات و یا منشعب از این عنصر در نظر بگیریم. مولف کتاب با تعیین و تعریف حقیقت انسان به اعتبار «نفس» و دادن نقش حاشیه اى و به جسم و تن و این که این نفس خود نفخه‏اى الهى و ودیعه‏اى خداوندى است، منشإ وجودى انسان را از یک بستر ماورإ الطبیعى و معنوى منبعث مى‏سازد، سپس رسالت اخلاقى و تربیتى را در انسان، رسیدن دوباره به این مبدإ ترسیم مى‏کند، و این را در خودشناسى متجلى مى‏بیند، بدین منظور چارچوب جسمى و روحى و یا تن و روان یا نفس را در مجموعه اى از صفات و عوارض مثبت یا منفى آن طبقه‏بندى و توصیف مى‏نماید.

اشاره به قواى چهارگانه و یا قواى اربعه در انسان، شامل:

1. عقل؛
2. شهوت؛
3. غضب ،
4. وهم،

از جمله عناصرى است که با یک تمثیل کارکردى آن را با حکومت و عناصر و عاملین آن در مقام مقایسه قرار مى‏دهد. در این تمثیل، نفس را به عنوان حاکم و پادشاه بر انسان، عقل را به عنوان وزیر، شهوت را به مثابه مإمور مالیات، غضب را به شحنه و وهم را به خدعه و نیرنگ تشبیه مى‏کند، که این خود به نوعى نشان دهنده قایل شدن سلسله مراتب قدرت و رابطه اثر و موثرى در فعل و انفعال اخلاقى انسان مى‏باشد و این طرز تلقى در دیدگاه غزالى نیز در مبحث شناختن مقصود از لشکر دل مطرح و کاملا با آن هم سنخ مى‏باشد.

پس از شناخت نفس و مصادر صفات و ویژگى‏هاى اخلاقى و عوارض مترتب بر آن، فواید و کیفیت شناخت مطرح مى‏شود، و این که وجود، از دو وجه لذت و الم برخوردار است، که در نفس متبلور مى‏گردد. این دیدگاه در روان شناسى جدید نیز به عنوان مبدإ و منشإ انگیزه‏هاى انسان در دو وجه محرک یا بازدارنده قلمداد مى‏شود و مبناى هیجان و احساس قرار مى‏گیرند. عدم انکار اصل لذت و اعتقاد به درجه بندى لذت از مادى به معنوى و بویژه اشاره به لذت شناخت و لزوم درک و تمسک به لذات روحانى و معنوى، از نکات برجسته دیگر معراج السعاده مى باشد. توجه به عوارض بیمارى یا صحت نفس و مفاسد و فواید ناشى از این حالات، خود نشان از نقش آسیب شناختى کتاب و مضامین آن در زمان خودش دارد و این که این توجه چه تإثیرى مى‏تواند بر سازمان و یا بى‏سازمانى شخصیت فرد و جامعه داشته باشد.

فلسفه سلام کردن

شیعه معتقد است که احکام اسلام از روى مصالح و مفاسد جعل گردیده است، لذا امرى که واجب یا مستحب در اسلام است، داراى مصلحت ذاتى است. رسیدن به علت و فلسفه احکام اسلام به‏طور کامل میسر نیست مگر این که از ناحیه خود شارع به آن تصریح شده باشد، لکن برخى از مصالح و مفاسد را فى‏الجمله عقول انسانها مى‏فهمد. سلام نیز از این قاعده مستثنى نیست لذا به پاره‏اى از آنها اشاره مى‏شود.

دین اسلام یک دین اجتماعى است، ضمن این که دستورهاى فردى زیادى نیز قرار داده است; نماز جماعت، حج، زکات، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر و… دستورهاى اجتماعى اسلام هستند.

این‏گونه جعل قوانین توسط شارع در قبال اجتماع نشان دهنده اهمیت او به اجتماع و جهت تشویق توده مردم به حضور در جامعه اسلامى است. سلام کردن و برخورد خوب یکى از درهاى مهم در برقرارى روابط اجتماعى سالم است که اینهمه مورد تاکید دین مبین اسلام است. این کلمه (سلام) که در آن معنى و مفهوم سلامتى و ایمنى نهفته، به مخاطب اطمینان مى‏دهد که طرف مقابل قصد صحیحى در راه آغاز رابطه را با او در نظر گرفته است. در این صورت مخاطب نیز این پیام را دریافت نموده و در صورت تمایل دو طرف رابطه اجتماعى جدید و کوچکى تشکیل مى‏شود، ضمن این که سلام، روح تعاون و همکارى و همدلى را بین مسلمانان افزایش مى‏دهد و همچون شعار و علامتى جهت‏شناخت جوامع اسلامى از دیگر جوامع مى‏باشد.

توبه از رذایل اوصاف و اخلاق

مسئله مهم دیگرى که در مرحله اول توبه مطرح است و سالک باید به آن توجه داشته باشد، مسئله توبه از رذایل اوصاف و اخلاق است.

سالک به مقتضاى اجتناب از مبعدات در طریق، موظف بر کناره‏گیرى از رذایل اوصاف و اخلاق و خصلتها مى‏باشد. وى این حقیقت را در درون خود با هدایت ربوبى مى‏یابد که با آلودگى باطن به اوصاف رذیله و اخلاق مذمومه، هرگز نمى‏توان به جوار قدس حضرت مقصود راه یابد. او به این سر پى مى‏برد که رذایل اوصاف و اخلاق در اصل، یک سلسله رنگهاى جهنمى در روح انسان است و از جنس جهنم و عالم خبیثهاست و نمى‏شود با حمل این رنگها با خود، به سوى عالم قدس و طهارت، به سوى عالم طیبها به سوى عالم بهاء و جمال، به سوى بهشتها، و در تعبیر روشنتر، به سوى حضرت حق و به سوى جوار او حرکت نمود و وارد آن جوار شد.

سالک وقتى صادقانه قدم در طریق گذاشت، همه چیز بتدریج براى او معنى پیدا مى‏کند او دیگر مانند عامه مردم نیست که حقایق را ساده بگیرد و واقعیتهاى هستى را سهل بشمارد. او دیگر مانند جهال نیست که تصور کند مسئله قرب حق و جوار او، و مسئله لقاى حق و شهود او و مسئله بهشتها و عوالم نور، مسئله ساده و بى حساب و کتاب است و مى‏شود با حمل آلودگیها و رذایل، و با حمل خصوصیات جهنمى با خود، به قرب حق و جوار او و به بهشتها و عوالم نور و بهاء، نایل آمد و به آنجا راه یافت.

نتیجه گیرى

پس از مقدمه اى کوتاه بر «معراج السعاده» از دیدگاه تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت، مى‏توان چنین استنباط کرد که معراج السعاده از نظر تاریخى و تفکر فلسفى زمان خود، جایگاهى ویژه و نقشى عملى در ساختار و عملکرد اخلاق فردى و اجتماعى داشته است و این نقش، تا این زمان، هم چنان به عنوان یک اثر جامع و کاربردى، مورد نظر صاحب‏نظران و عامه مردم نیز بوده است.

معراج السعاده به واسطه مقام والا و کرامتى که براى انسان قایل است و نیز به دلیل لزوم شناخت نفس و طبیعت انسان، دیدگاهى مثبت و فعال به انسان مى‏بخشد و او را در عین قرار داشتن در مجموعه شرایط، عناصر و قواى نیک و بد، خیر و شر و یا فضایل و رذایل، در بستر انتخاب راهى مى‏داند که طى مسیر آن، مستلزم شناخت از خود و از شرایط مى‏باشد.

این اثر را مى‏توان به نوعى داراى وزنه دل چسب از نظر فلسفى، اخلاقى و تربیتى در نظر گرفت، که هر طبعى را چه تحقیقى و چه تشریعى سیراب مى‏سازد و زمینه‏اى مى شود براى راه یافتن به اعماق و ابعاد نفس و صفات انسان.