تاریخ و علوم قرآن

اشکال و خلافی نیست در اینکه باید قرآن شریف را بر طبق اسلوب و طریقه پیغمبر (ص) و اهل بیت واصحاب گرامیش قرائت نمود . قرائتی که آن را از پیامبر اکرم (ص) شنیده باشند یا از کسانی که از آن حضرت شنیده باشند ، نه آنچه در مصاحف و نوشته ها که در آن زمان کتابت شده است ، زیرا نوشته ها در آن زمان ، خالی از اعراب و نقطه بود و کسی که در ابتدا می خواست از آن استفاده کند به خطا دچار می گشت  . و آنچه را که پیغمبر اسلام (ص) قرائت کرده و اصحابش آنرا تلقی و اخذ نموده انده مام قرآنی است که نام و عنوان یک سلسله الفاظی است که دارای مواد و صور مخصوصی هستند ، پس به کلماتی که فاقد بعضی از مواد و یا صورت هستند ، قرآن گفته نمی شود ، ولی بعضی از حالات ، مانند سکون و وصل ، در تسمیه و نام دخالتی ندارند ، گر چه در نماز یا قرائت قرآن باید آنها را نیز مراعات کرد چنانچه در محل خود ثابت است که در ثواب تلاوت و یا در نماز شرط است که باید قرائت شرعا صحیح باشد .

بنا به مطلب فوق باید قرآن را با آن ماده و صورت که پيامبر اسلام (ص) تلاوت فرموده و اصحابش آنرا ضبط نموده اند تشخیص داد ، و بر طبق آن قرائت نمود . بنابراین در سه مورد بحث خواهیم کرد :

• آیا قرائات هفتگانه معروف و یا زاید بر آن متواتر است ؟
• آیا جایز است قرآن را با این قرائات معروف تلاوت کرد ، گر چه متواتر آنها ثابت نشود ؟
• آیا بر فرض جواز قرائت می شود از آنها برای حکمی استفاده کرد ؟

بحث اول

گروهی از علما مدعی اند که قرائت هفت قاری معروف ، متواتر است یعنی قرائت ابن عامر دمشقی و ابن کثیر مکی و عاصم کوفی و ابو عمربن علای بصری و حمزه کوفی و نافع مدنی و کسائی کوفی ، و عده دیگری سه نفر را به آنها اضافه کرده اند که  عبارتند از خلف ، یعقوب و یزید بن قعقاع که در نتیجه قرائت ده نفر از نامبردگان ، در نظر آنان متواتر است .

قائلین به تواتر

1. علامه حلی می نویسد : جایز است قرآن را با قرائت هر یک از قرا هفتگانه تلاوت نمود زیرا همه هفت قرائت متواتر است .
2. شهید اول ( شیخ محمد بن مکی ) می نویسد : قرائت قرآن مجید ، با قرائات متواتره جایز است و گروهی قرائت ابی جعفر ، یعقوب وخلف را منع کرده اند و اینان ، همان مکمل عشره یعنی قرا دهگانه می باشند ولی اصلح این است که : قرائت این سه نفر نیز مانند آن هفت نفر دیگر جایز است زیرا قرائت اینالن متواتر است .
3. از حاجبی و عضدی ( در منهاج ) نقل شده که هر گاه قرائت هر یک از این هفت نفر متواتر نباشد بعضی از قرائات بمانند مالک و ملک و امثال آنها متواتر نباشد و مسلما این را نمی شود گفت ، و سپس وجه ملازمه را بیان کرده است .
4. مشهور بین علما اهل تسنن ، بنا بر فرمایش بعضی از علما این است که : قرائت هر یک از این هفت نفر متواتر است ، و ابو شامه در کتاب مرشد می نویسد : تمام قرائات هفتگانه متواتر است و این معنی در میان قرا متقدم و مقلدین متاخر شایع است و حتی گفته اند : اعتقاد به اینکه قرائات ، منزل از جانب خداست ، لازم و فرض است ، و ما هم چنین معتقدیم لیکن در صورتی که راویان روایت ، زیاد و متواتر باشند .
5. از احمد بن محمد ، مشهور به بنا نقل شده ،پس از آنکه از بعضی ها نقل می کند که قرائات دهگانه متواتر است و ( آنها مسلما از دین است ) می گوید : اما قرائت هفت نفر معروف ، متواتر است ، اجماعا و اما در قرائت سه نفر دیگر باید گفت : اصح این است که آنها نیز متواتر است.

منشا اختلاف قرائات

منشا اختلاف در قرائت به حسب ظاهر دو چیز بوده است :1-همچنان که در بحثهای سابق اشاره کردیم برداشتهای باطلی از حدیث شده بود ( قرآن با هفت حرف نازل شده ) که موجب اختلاف شدید گشت مثلا عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و مانند آنان کلمات قرآن رابه مرادف تبدیل کرده اند و در کار خود به آن حدیث تمسک می کردند . واز ابن مسعود نقل شده که به جای « کالعهن المنقوش» « کالصوف المنقوش » تلاوت  می کرد و می گفت : چون صوف در معنای عهن است . و ابی بن کعب در آیه شریفه « کلما اضاء لهم مشوافیه » « سعوافبه » یا « مروافیه » تلاوت می کرد و می گفت : چون مشی وسعی و مرور دارای معنای واحد اند ، و همین طور انس در آیه شریفه « هی اشد و کاد و ا قوم قیلا» « اصوب قیلا » می خوانده ، و در وجه آن می گفته : اقوم واصوب به یک معنایند . این کار قرا، باعث اختلاف شدید تابعین آنها شد تا به جائی رسید که حذیفه نگران شد و به عثمان هشدار داد تا امت را در یابد قبل از آن که مانند یهود و نصاری ، در کتاب خود اختلاف کنند پس جریان به اطلاع عثمان رسید و گفت : اهل عراق قرآن را طوری تلاوت می کنند و آن را به ابن مسعود نسبت می دهند که اهل شام آنرا نشنیده اند ، ناچار همدیگر را تکفیر می کنند .

اما از غیر شیعه 

1. ابن الجذری کلامی دارد که در سابق نقل کردیم که او برای جواز قرائت ضابطه ای مرکب از سه رکن گفته بود .
2. ابن قدامه می نویسد : آنچه که در قرآن و مصحف عثمان است باید تلاوت شود و از احمد نقل شده که او قرائت نافع را که از طریق اسماعیل بن جعفر باشد و در صورت نبودن آن ، قرائت عاصم را در صورتی که از طریق ابوبکربن عیاش باشد اختیار کرده است و قرائت ابو عمروبن علا را مورد ستایش قرار داده است و از قرائتهای ده نفر معروف کراهت نداشته است بجز قرائت حمزه و کسائی برای کسر و ادغام و تکلف و زیادت مدنی که در آن ها هست .
3. از سیبویه نقل شده که او قرائت ابو عمرو را در خصوص اسکان کلمه « بارءلکم » و « یامرکم » مورد نکوهش قرار داده است .
4. از بعضی نقل شده که آنان در صحت هفت نفر مبالغه کرده اند به حدی که معتقدند کسی که قرائت هفت نفر را متواتر نداند مرتکب کفر شده است .
5. و از بعضی دیگر خلاف قول سابق نقل شده که مبالغه در نفی تواتر کرده است چنانچه می گوید : فرقی بین این قرائتهای معروف و سایر قرائتها نیست بلکه آنها با روایات اصل شده اند و کسی که تواتر آنها معتقد شود امر منکری را مرتکب شده است . با توجه به مطالب فوق آن چه به نظر می رسد اینکه گفته شود چون قرآن شریف اسم برای کلام خاصی است پس قابل تعدد و اختلاف نیست چنانچه در اخبار مشاهده می کنیم که قرآن یکی است و از نزد واحد و یک نفر نازل شده است ولی اختلاف وتعدد از ناحیه راویان پیدا شده است ، و ثانیا امر به قرائت قرآن امر است به حکایت و تلاوت الفاظ آن بقدر امکان نه قرائت بر طبق اسلوب عربی هر چه باشد . بنابراین چون در قرائتهای معروف تواتر اثبات نشده باید به سند اخباری که به جواز قرائتی دلالت داردرسیدگی کرد تا آنچه معتبر و جامع شرایط است آن را اخذ نموده و برطبقش عمل کرد و در صورت عدم دلیل و بقاء شک باید قرائتها را تکرار کرد تا قرآن واقعی خوانده شود و در نماز واحد و معتدد نیز باید آن ها را تکرار نمود تا احراز قرائت واقعی شده باشد .

• تواتر و جواز و استدلال به آنها ، مقدمه
• بحث اول
• قائلین به متواتر
• منشا اختلاف قرائات
• بحث دوم
• اما از امامیه
• اما از غیر شیعه
• رجحان قرائت عاصم
• بحث سوم
• سوره های مکی و مدنی
• اسماء اعظم در سوره های قرآن
• منابع