مسئولیت های اجتماعی مدیران و بنگاه های کسب و کار

امروزه کمتر می توان کتابی درباره مدیریت یافت که به بحث مسئولیتهای اجتماعی بنگاهها و مدیران آنها نپرداخته باشد و در این میان کتابهای مدیریت مرتبط با مباحث راهبردی تاکید بیشتری در زمینه مسئولیتهای اجتماعی دارند. مقوله مسئولیتهای اجتماعی ، پیشینه ای متجاوز از یکصدسال دارد. خاستگاه بحث مسئولیتهای اجتماعی ، کشورهای صنعتی مغرب زمین است . در آن کشورها به دلایل گوناگون در مراحل اولیه ، نظارت عمومی بر روند شتابان فعالیت بنگاههای تولیدی و خدماتی ، اندک بود. نحوه عمل پاره ای از بنگاهها در این دوران نگرانی هایی را در بین مردم برانگیخت و بنابراین بحث در مجامع عمومی و مطبوعات بالا گرفت . ماده اصلی بحث این بود که انگیزه بیشینه کردن سود بنگاهها و توجه مطلق به منافع سهامداران به منافع عمومی جامعه آسیب می رساند و بنابراین مدیران بنگاهها وظیفه دارند علاوه بر منافع محدود بنگاه خود به منافع و مصالح عام تر جامعه نیز بیندیشند.مسئولیت اجتماعی به نوعی محدودکننده و سامان دهنده انگیزه سودآوری و سود سازی مدیران خواهد بود. از این رو به تناسب دیدگاههای صاحب نظران درباره مسئولیتهای اجتماعی بنگاهها و مدیران ، موافقان و مخالفان ایجاد محدودیت برای بنگاهها، نظرات گوناگونی را بیان کردند. این مقاله به شرح و نقد مهم ترین آراء اصحاب بحث در این زمینه می پردازد.

تعریف 

ترکیب “مسئولیتهای اجتماعی ” “SOCIAL RESPONSIBILITY” نزد متفکران ، معانی مختلف دارد. سرتو “CERTO” و گراف “GRAFF”،مسئولیت اجتماعی بنگاه را این طور تعریف کرده اند: “تعهد و تکلیف مدیریت به انجام کارهایی که حافظ و ارتقا دهنده رفاه جامعه و علایق بنگاه باشد.””1” کنت هاتن و ماری هاتن ، مسئولیت اجتماعی بنگاه را از منظر ذینفعان بنگاه تعریف کرده اند: “[بحث مسئولیتهای اجتماعی بنگاهها] وقتی مطرح می شود که در مدیریت ذینفعان بنگاه خللی وارد شده باشد. بی توجهی بنگاه به ذینفع خارجی ، مثلا سبب بروز پیامدهای ناگوار برای مصرف کننده کالای آن بنگاه می شود و به این ترتیب حریم و مرز جامعه شکسته می شود… پس به این ترتیب مسئولیت اجتماعی ، مسئولیت مدیر آینده نگر است .””2”

اگر این دو تعریف را با هم ترکیب کنیم ، می توان مسئولیت اجتماعی بنگاهها یا مدیران آنها را چنین تعریف کرد:

“مسئولیتهای اجتماعی مدیران / بنگاهها عبارت است از الزام به پاسخ گویی و ارضا توقعات گروههای ذینفع خارجی اعم از مشتریان ،تامین کنندگان ، توزیع کنندگان ، پاسداران محیط زیست و اهالی محل فعالیت واحد تولیدی / خدماتی ، با حفظ منافع گروههای ذینفع داخلی اعم از مالکان یا سهامداران و کارکنان واحد””3” برای شناخت مقوله مسئولیتهای اجتماعی بنگاهها و مدیران آنها، می توان از دو زاویه به موضوع وارد شد:

• از جهت آراء صاحب نظران و پیشینه بحث ;
• از جهت ابعاد و حدومرز مسئولیتها در شرایط خاص .

حدومرز مسئولیت ها

در تعیین حدومرز مسئولیت بنگاهها، طیفی از عقاید گوناگون وجود دارد. در یک سر این طیف ، کلاسیک ، قرار دارند که معتقدند نباید هیچ محدودیتی برای بنگاه ایجاد شود. بنا به اعتقاد آنها “دست نامرئی ” بازار، بنگاه را وادار می کند کالا یا خدمتی را عرضه کند که جامعه نیازمند آن است . از شخصیتهای بارز این دسته ، میلتون فریدمن اقتصاددان و برنده جایزه نوبل اقتصاد است .

فریدمن ضمن اعلام التزام بنگاهها به مسئولیتهای قانونی معتقد است که “مسئولیت اجتماعی کسب و کار، یکسره افزایش سوداست “”6″. درواقع او مسئولیت اصلی بنگاه را مسئولیت اقتصادی می داند و مسئولیتهای دیگرو از جمله بشردوستانه را در زمره مسئولیتهای بنگاه نمی داند. او در توضیح نظر خود می گوید:”میل و آرزوی بنگاهها این است که تا آن جا که می توانند درآمد کسب کنند منتها ضمن رعایت قواعد اساسی جامعه – چه آنها که قانون دارد و چه آنها که در عرف اخلاقی جامعه مستتر است ” “همان جا”.

در سر دیگر این طیف کسانی قرار دارند که به طور خلاصه معتقدند از آن جا که حیات بنگاه بستگی مستقیم به حیات جامعه دارد و بنگاه درون دادهای خود را از جامعه می گیرد و برون دادهای خود را به درون جامعه می ریزد،بنابراین مسئولیتهای اجتماعی بنگاهها همه جانبه و فراگیر است و از جمله باید در حل و رفع معضلات اجتماعی با جامعه همکاری و مشارکت کنند. کارول این مسئولیتها را به یک هرم تشبیه کرده است که هرچه از قاعده “مسئولیتهای اقتصادی ” به سمت نوک هرم “مسئولیتهای بشردوستانه ” پیش برویم ، از شدت و وسعت مسئولیتها کاسته می شود. “کارول همان جا” جنبشهای حمایت از مصرف کنندگان و شهروندان از جمله معتقدان به بسط دامنه مسئولیت بنگاهها هستند. این جنبشها در بیشتر کشورهای پیشرفته صنعتی فعال هستند.

در میانه این طیف میانه روها قرار دارند که فرد شاخص آنها پیتر دراکر است . نظرات او در سه فصل از کتاب مهم او به نام “مدیریت “”7” به تفصیل آمده است که به خاطر رعایت اختصار، چکیده آن نقل می شود.

دراکر نخستین و مهم ترین مسئولیت اجتماعی هر موسسه را عملکرد وظیفه و کار آن می داند و می گوید اگر بنگاهی نتواند کار اصلی خود را به خوبی انجام دهد، توان هیچ کار دیگر را دارد. به زعم او کسب و کار ورشکسته ، نه کارفرمای خوبی است ، نه همسایه خوب ، نه عضو خوب جامعه است ، و نه می تواند برای گسترش کار خود سرمایه کافی فراهم کند و بنابراین نمی تواند شمار بیشتری را مشغول به کار کند. بنابراین از نظر دراکر، نخستین “قید”مسئولیت اجتماعی بنگاه ، بالا بودن حجم و میزان مسئولیت آن در انجام موفقیت آمیز رسالت خود است . این حرف بسیار شبیه نظر فریدمن است که همچنانکه پیشتر گفته شد مسئولیت اقتصادی بنگاه را مسئولیت اصلی اجتماعی آن می داند.
دومین قید مسئولیت از نظر دراکر قید شایستگى و اهلیت است . او می گوید پذیرفتن مسئولیت هایی که شایستگی انجام آن را نداریم “عین مسئولیت ناشناسی ” است زیرا هم سطح توقع را بالا می برد و هم در نهایت سبب سرخوردگی و یاس متوقعان می گردد. بنگاهها باید شایستگی ، مهارت و اهلیت لازم برای ایفای رسالت اصلی خود را کسب کنند. موارد اهلیت بنگاهها، عینی و مشهود است و بنگاهها در غیر از این موارد، اهلیت ندارند. قوت هر بنگاه بایددر سنجش پذیری ، نقدپذیری و پاسخگو بودن آن باشد “مثل بهره وری ، سودآوری ، کیفیت و غیره “.اگر بنگاه به این اصول بی توجه باشد. ضعیف و بیمار است . هم چنین اگر در امور ناملموس – مثل سیاست ، امور عاطفی و حسی ، تصدیق وتکذیب اجتماعی ، ایجاد ساختارهای مربوط به روابط و مناسبات قدرت – دخالت کند و نیرو و توان خود را در این امور صرف کند، احساس راحتی و آسایش نخواهد کرد.
از نظر دراکر مهم ترین قید مسئولیت اجتماعی ، قید مشروعیت و اقتدار است . از آن جا که مسئولیت بدون اقتدار معنا ندارد بنابراین مسئولیت همواره با اقتدار همراه است ; به همین سبب هرکس دعوی مسئولیت می کند، در واقع دعوی اقتدار دارد و بر عکس هرکس اقتدار دارد،مسئول است . او به طنز می گوید فقط نظامهای خودکامه و شهامت خواه هستند که در عین اقتدار کامل ، خود را در برابر هیچ کس و هیچ چیز،مسئول نمی دانند!

بنابراین از نظر دراکر وقتی از بنگاهی خواسته می شود که مسئولیت حل و رفع یکی از گرفتاری ها و ابتلائات جامعه را بپذیرد. باید به دقت بیندیشد و ببیند آیا اقتدار مستتر در این مسئولیت ، مشروع است یا خیر. اگر این اقتدار مشروع و موجه نباشد، پذیرش مسئولیت مشگل گشایی ، در واقع غصب مسئولیت است .پس معلوم می شود حتی اگر سازمان یا بنگاه اقتدار انجام کاری را داشته باشد باید در منشا آن اقتدار دقت کند و از مشروعیت آن اطمینان یابد.

نقد آراء مطرح در نظام آنگلوساکسون

آنچه تاکنون گفته شد، چکیده مهم ترین آراء متفکران غربی در باب مسئولیتهای اجتماعی بنگاهها و مدیران آنهاست . اما از آنجا که پیش درآمد رشد و گسترش بی سابقه بنگاهها – به ویژه بنگاههای تولیدی و صنعتی – انقلاب صنعتی است و از آنجا که این انقلاب در انگلستان واقع شد و این کشور بیش از کشورهای دیگر با گرفتاریها و پیامدهای ناگوار توسعه صنعتی دست و پنجه نرم کرد، می توان دیدگاهها و تفکر آنگلوساکسون را در چگونگی برخورد با آن پیامدها و چگونگی اداره کسب و کار و حتی ریشه بروز آن پیامدها، از دیدگاهها و تفکر دیگران متمایز کرد. در نگرش نوع اول ، راه موفقیت اقتصادی از توجه به ارزشهای فردی می گذرد. انگلیس و آمریکا به خصوص حامی ومنادی ارزشهای فردی هستند. خوب یا بد حاصل چگونگی عمل فرد است . هم اینک نیز مظاهر این نگرش اندیویدوالیستی در فرهنگ کشورهای حوزه آنگلوساکسون دیده می شود:
اهداء انواع جوایز فردی “نوبل ، اسکار،…”،تبلیغ کارآفرینان برجسته ، احساس مسئولیت فردی در کسب مهارت ، تفاوت چشمگیر در حقوق و دستمزد دریافتی . بیشینه کردن سود و ارزش سهام سهامداران ، سست بودن پیوند استخدامی افراد و سازمانها “سهولت اخراج ، وبالابودن میزان جابه جایی ها”، کشمکشهای گسترده بین اتحادیه های کارگری و کارفرمایان ،بی توجهی به حفظ محیط زیست “و توجه از روی اضطرار”.
در نگرش غیر آنگلوساکسون “مانند چینی ها، ژاپنی ها، آلمانی ها”، شرط موفقیت اقتصادی رعایت مصالح جامعه است . در این کشورها حاکمیت از آن ارزشهای همگانی و ملی است : کارگروهی ، رابطه مستحکم استخدامی “پایین بودن میزان جابه جایی نیروی کار”،وفاداری به کارفرما، وجود مسئولیت اجتماعی برای کسب مهارتها، وجود و رونق گروهها ومجتمع های اقتصادی “مثل کایرستوها در ژاپن “.

• مقدمه
• تعریف
• پیشینه بحث و آرا مطروحه
• الف – جوابگویی
• ب – مسئولیت اجتماعی
• حدومرز مسئولیتها
• نقد آراء مطرح در نظام آنگلوساکسون
• منابع

منابع

1. EXPERIENCING MODERN MANAGEMENT, 5TH ED./ 1992/ P40
2. HATTEN, K.J. T HATTEN, M.L. STRATEGIC MANAGEMENT: ANALYSIS & ACTION, PRENTICE-HALL INC, 1987, P120.
3. امینی ، فضل الله : “بررسی تطبیقی مسئولیتهای اجتماعی مدیران در واحدهای تولیدی دولتی و خصوصی “پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی – سازمان مدیریت صنعتی – 1378”.
4. MAHONEY, JACK, BUSINESS ETHICS, PP44-480, IN: INTERNATIONAL ENCYCLOPEDIA OF BUSINESS MANAGEMENT, ROUTLEDGE, 1996.
5. CARROLL, A.B. THE PYRAMID OF CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY,1991.
6.  فریدمن ، میلتون “مسئولیت اجتماعی بنگاهها”، نیویورک تایمز، 13 سپتامبر 1970.
7. DRUCKER, P.F. MANAGEMENT: TASKS, RESPONSIBILITIES, PRACTICES,1973.
8. گالبرایت ، جان کنت : آناتومی قدرت ، ترجمه محبوبه مهاجر، نشر سروش ، تهران ، 1371،ص 105 .
9. تارو، لستر: رویارویی بزرگ ، ترجمه مهندس عزیز کیاوند، نشر دیدار، تهران ، 1377، صفحات 38 و 39.