مدیریت اخلاقی در جامعه اسلامی و ویژگی های عمومی آن

امروزه که قویاً موضوع تجدید و تعدیل وضعیت سازمانهای دولتی و سازمانهای قوی و غنی نهادهای موجود مطرح است. صرفاً با ایجاد تغییراتی در ساختارهای سازمانی و طراحی نمودارهای جدید تشکیلاتی, به مقصود خود نائل نخواهیم شد. به عبارت دیگر لازمه تجدید سازمان اصولی , صرفاً تغییر ساختار سازمانی نمی باشد بلکه مهمتر از این ایجاد تغییر و تحولات کیفی و کمی در مدیریت و مناسبات انسانی سازمان و تغییر فرهنگ حاکم بر سازمانها و سوق آنها به جهت فرهنگ اسلامی و رعایت اصول اخلاقی می باشد . (1)

به عبارتی باید مدیر با شناخت اصول اخلاقی آنها را در سازمان خود اجرا کند و کارکنان خود را با این اصول آشنا سازد . هدف در مدیریت اخلاقی عبارت است از رشد انسانها طوری که انسانیت جایگاه ویژه خود را در جان انسانها و اجتماعات بیابد . در قلمرو مدیریت چه بسا اتفاق می افتد منافع شخص مدیر , با مصالح مدیریت , تضاد پیدا می کند در این شرایط , نفس خودخواه و آزمند مدیر , فکر و اندیشه او را با منابع خویش همسو می سازد در حالیکه مدیر امین و متعهد نه تنها به دنبال منافع سازمان خود بلکه به دنبال منفعت تمام افراد جامعه است .(2)

مدیریت در میان علوم انسانی رابطه بسیار نزدیکی با فرهنگ دارد , به گونه ای که با اندک تاملی میتوان نقش فرهنگ را در جای جای آن به وضوح مشاهده کرد. به همین دلیل فرهنگهای گوناگون , برای خود مدیریتهای متفاوتی را اقتضاء می کنند ؛ مدیریت ژاپنی , آمریکایی و کره ای , نمونه هایی از این قبیل می باشند که متناسب با فرهنگ خود شکل گرفته اند .

مدیریتی که در کشور ما از دیرباز مورد توجه مجامع علمی و دانشگاهی بوده و همواره بدان توصیه شده, مدیریت از نوع غربی آن است . این امر با توجه به فرهنگ بومی کشور ما , که دین دارای کارکرد اصلی در آن می باشد , چندان منطقی به نظر نمی رسد؛ زیرا آن مدیریت با این فرهنگ سنخیت چندانی ندارد. از این رو نمی توان انتظار داشت تئوریهای موجود مدیریت که آمیخته با فرهنگ غربی است به طور کامل در کشور ما کاربرد داشته باشد و به هیچ وجه صحیح نیست که آن تئوریها را به صورت مطلق و کلی به کشور خود منتقل کرد و با ترجمه ناقص و احیاناً نادرست منابع اصلی و لاتین مدیریت, خود را مصرف کننده و وامدار دیگران دانست و بی هیچ پیدایش و پالایش به کارگیری آن را توسط مدیران توصیه نمود.

با مراجعه به منابع دینی , می توان به گزاره هایی دست یافت که حاوی یک سری دستورالعمل ها و توصیفهای مدیریتی است . این دستورالعمل ها یک سری باید و نبایدهای مدیریتی هستند که مدیران مسلمان , با فراگیری و پایبند عملی به آنها , وظیفه دینی خویش را ادا می کنند.

بنابراین برای اثبات ضرورت مدیریت و اخلاق اسلامی دو راه وجود دارد : یکی ضرورت از راه فرهنگ می باشد , با این توضیح که علم مدیریت به دلیل آمیختگی با فرهنگ غربی , کاملاً پاسخ گوی نیازهای مدیریتی کشورهای اسلامی نیست و با توجه به فرهنگ این کشورها ضرورت دارد تا با پژوهش بر روی شیوه هایی از مدیریت که سنخیت با این فرهنگ دارد , نیازهای موجود را برطرف ساخت .

اما راه دوم اینکه وظیفه مسلمانی اقتضا می کند که در برابر فرامین الهی مطیع بود ؛ با توجه به دستورالعمل های مدیریتی که از سوی مدیران معصوم جامعه اسلامی صادر شده است, ضرورت دارد تا با عمل به آن دستورها و الگو قرار دادن آن معصومان ( ع ) مدیریتی را بکار بگریم که مورد رضایت و خشنودی پروردگار باشد . (3)

مدیریت اخلاقی یعنی شناسایی و الویت بندی ارزشها برای هدایت رفتارها در سازمان(4) , دریک نتیجه گیری می توان اظهار داشت که دین در مواجهه با نظریه های ارائه شده از سوی صاحب نظران مدیریت , نه نفی مطلق را توصیه می کند , و نه تائید کلی را می پذیرد؛ بلکه راه میانه ای را برمی گزیند که حاصل آن طرد برخی از دیدگاههای محدود در ارائه نظرهاست . اسلام دیدگاه محدود مادی حاکم بر تئوریها را در اصول مدیریت و رفتار سازمانی رد می کند و با طرح موضوع دو ساحتی بودن انسان , بر دیدگاه الهی و نقش عوامل معنوی نیز تاکید دارد .

مفهوم مدیریت که از دیرباز در جامعه بشری سابقه داشته و در قرن حاضر به عنوان یک پدیده نو جلوه گر شده است در چند دهه اخیر تحقیقات وسیعی در زمینه های مربوط به آن توسط صاحبنظران به عمل آمد. نظری کلی بر اکثر مکاتب مدیریت در یکصد سال گذشته نشان می دهد که کوشش علمای مدیریت مصروف بهبود کار و نتایج حاصله آن بوده  است .

حتی در مکاتبی چون «مکتب روابط انسان» که به ارتباط بین انسانها بیش از هر عاملی اهمیت می دهد, مراد و مقصود , بهره بیشتر و سودجستن بهتر از دستاورد انسان بوده است . بطوریکه هدف اصلی بهره وری از انسان به عنوان یک وسیله برای افزایش سرمایه یا ایجاد کار در جامعه بوده است .

لیکن مبانی نظری و عملی مدیریت از لحاظ بینش اسلامی بر اساس آیات قران کریم و احادیث و سیره معصومین ( ع ) با هدف مکاتب فوق یک فرق  اساسی و عمده دارد و آن اهمیت دادن به انسان نه به خاطر بهره وری صرف , بلکه به خاطر شرافت , کرامت و تعالی اوست.

امروزه مدیریت یکی از موضوعات کاربردی و ضروری هر جامعه است ولیکن مدیر و مدیریت , جایگاه مشخص در محیط سازمانی کشورهای در حال توسعه پیدا نکرده و اغلب هم این دو واژه به جا یکدیگر بکار رفته است . مطالعه تاریخ کشورمان نشان می دهد که آنچه امروزه در قالب نظریه های مکاتب مختلف با عناوینی مثل : « اصول اداره امور عمومی , فلسفه و مبانی مدیریت , وظایف مدیر و …» که از غرب به شرق آورده شده و نیز ریشه های بسیاری از نظریه های جدید رهبری , سازمان و مدیریت , از نظام های رهبری و مدیریت ایران باستان گرفته شده است.

با مطالعه تاریخ اسلام و بررسی دقیق آیه های قرآن کریم و مطالعه آثار , کتب و احادیثی که از ائمه معصومین بر جای مانده , در می یابیم که اسلام نه تنها به جنبه های معنوی و روحی , اخلاقیات , فضیلت و تقوای فرد و روابط اخلاقی خالق و مخلوق پرداخته . بلکه تکیه زیادی بر جنبه های مربوط به روابط اجتماعی , اداره امور دنیایی و بالاخص شیوه های رهبری و آیین مملکت داری کرده است . اسلام روح اصیل , فرهنگ اصیل , مکتب اصیل و بالاخره برنامه های اصیلی دارد که از درون مکتب نشات گرفته است .

بدیهی است از آن روز که اصالتهای تاریخی و دینی فراموش شد و مسلمانان پیشرفت خود را در وابستگی و دنباله روی از غرب دانستند , سقوط و عقب گرد آنان نیز شروع شد و امروز برای بازگشت به خویشتن و نجات از وضع فعلی راهی به جز احیای اصالتهای ملی و دینی و مذهبی خویش نداریم , احیای منطق و فرهنگ اسلام و میراث های بزرگ نیکان و ترک وابستگیها به عنوان یک ضرورت ملی و مکتبی احساس می شود.

چکیده :

امروزه شاهد این هستیم که اخلاقیات در سازمانها و جوامع کمرنگ شده و مادیات و منافع فردی جای خود را به ارزشهای اخلاقی داده اند . در این مقاله سعی شده ابتدا در مورد اصول مدیریتی در جوامع اسلامی بحث شود و سپس خصوصیات و ویژگیهای عمومی مدیر اخلاقی بیان شده و در انتها عوامل خود کنترلی را که موجب می شود فرد به اصول اخلاقی پایبند باقی بماند بیان شده است .

مدیریت اخلاقی از دیدگاه ارزش های اسلامی

برای مدیریت تعاریف گوناگونی ارائه شده که عمدتاً بر اساس ساخت و بافت ذهنی و بنیانهای
اندیشه ای افراد از مدیریت بوده است. نمونه هایی از این تعاریف به شرح زیر است :

• پیش بینی فعالیتها برای نیل به هدفهای سازمانی در آینده
• همکاری دو یا چند نفر برای نیل به هدف معین و مشخص
• توانایی شخص در رسیدن به هدف مشخص به وسیله افراد دیگر

اما آنچه در دهه های اخیر به عنوان تعریفی جامع تر از مدیریت مطرح شده و بیشتر تعاریف فوق را شامل می شود عبارت است از : هنر کشف استعدادها و فرآیند تجهیز , تنظیم و هدایت نیروها در جهت اهداف یک نظام در ابعاد مختلف همانند یک محور و مدار و قطب عمل کند. (5)

ویژگیهای عمومی مدیریت اخلاقی در اسلام

مدیریت به صورت کلی از دشوارترین و در عین حال از ظریفترین کارهای انسانی است که برای خود ویژگیهای لازم دارد . چه بسا فقدان یکی از این خصوصیات , مایه رکود کار و نابسامانی اوضاع قلمرو مدیریت می گردد.

 ایمان به ارزش کار

کشش درونی و علاقه باطنی به هر کاری که انسان , تصدی آن را بر عهده می گیرد , از عوامل بزرگ موفقیت انسان است , زیرا عشق و علاقه به کار , مانع از آن می شود که غبار خستگی بر روان انسان بنشیند . نه تنها احساس خستگی نمی کند , بلکه دوری از کار در او ایجاد خستگی می کند .

عشق و علاقه به کار , روح ابتکار و نوآوری را در انسان زنده می سازد و در پرتو کشش درونی , مشکلات را برطرف می کند در حالیکه کار از روی بی میلی و بی رغبتی , نه تنها پیش نمی رود بلکه در جا هم میزند .

امانت و تعهد

هیچ گروه و صنفی نمی تواند ارزش پاکی نفس و وارستگی روح و روان را انکار کند. علو روح و طبع بلند, از ویژگیهای مردان با هدف است که هرگز هدف را فدای تمایلات شخصی خود نمی سازند.

در قلمرو مدیریت چه بسا اتفاق می افتد منافع شخصی مدیر , با مصالح مدیریت تضاد پیدا می کند در این شرایط , نفس خودخواه و آزمند مدیر, فکر و اندیشه او را با منافع خویش همسو می سازد: در حالیکه مدیر امین و متعهد , کفه طرف مقابل را سنگین تر می نماید و به خاطر منش عالی که دارد , با خود می گوید : « مدیریت لقمه چربی برای من نیست , بلکه امانتی است از طرف مردم در دست من و خیانت در امانت کار قبیح و زشتی است » .

مدیریتی می تواند موفق و درخشان باشد که متصدی آن , با روح بلند و نفس پاک , وارد میدان عمل گردد , و چنین ویژگی در افرادی که در خانواده های مذهبی پرورش یافته اند بیشتر پیدا می شود.

امروز برای کنترل کارها , مسئله ای به نام « نظارت و بازرسی » مطرح است که تا حدی مفید و سودمند می باشد ولی باید توجه نمود که گروه نظارت کننده « تافته و بافته جداگانه» نیستند . آنان نیز از همان تمایلاتی که سرپرست برخوردار است , برخوردار می باشند و اگر در این گروه , علو طبع و به تعبیر صحیح تر تربیت دینی و حالت خداترسی نباشد , چه بسا با ارائه چراغ سبزی از طرف مدیر , تمام مسائل حل گردد: « حساب سازی » جای «حسابرسی» را پر می کند , تا آنجا که با صورت سازی خاصی , خائن مدال می گیرد .

 دانایی و توانایی

دانایی و توانایی , دو ویژگی عمومی است که همه مکاتبات مدیریت آن را به عنوان زیر بنا پذیرفته اند , علم و دانش و به اصطلاح «تخصص» راه را روشن می سازد و مشکلات را برطرف می کند. در حالیکه توانایی روحی و جسمی به کار , صورت می بخشد و به طرح , غنیمت می دهد , مقصود از دانایی , دانش مربوط به موضوعی است که مدیریت آن را بر عهده گرفته است .

مقصود از توانایی , قدرت روحی و جسمی است که ماشین کار را به پیش می راند .

همانطوری که قدرت روحی از ارزش بالایی برخوردار است , صحت و تندرستی مدیر نیز دوشادوش آن, در موفقیت امر مدیریت موثر است , و لذا قرآن آنگاه که طالوت را به عنوان فرمانده سپاه معرفی می کند, قوم بنی اسرائیل زبان به اعتراض می گشایند و می گویند : « او فقیر و ناتوان است» . تو گویی غنا و ثروت از شرایط مدیریت می باشد , قرآن در پاسخ آنان بر علم و دانش طالوت , و قدرت جسمی او تکیه می کند که در میان بهار و نبرد کارساز می باشد .

دادگری در میان زیردستان

عدالت و دادگری در میان زیردستان , از ویژگیهایی است که میتواند تکمیل کننده امانت و تعهد مدیر باشد , قلمرو مدیریت , مجموعه ای است که باید بر آن توازن حکومت کند و هر کس به حق شایسته خود برسد , در حالیکه تبعیض و ظلم , مایه از هم پاشیدگی مجموعه است , که درنتیجه دود آن به چشم مدیر و صاحبان مدیریت می رود , گاهی گفته می شود , مدیر باید به همه به یک چشم بنگرد و در میان آن مساوات برقرار کند , ولی تعبیر بهتر این است که بگوییم مدیر باید عدالت را در میان همه برقرار سازد , زیرا چه بسا مساوات بر خلاف دادگری باشد , ولی آنجا که هر دو گروه امتیاز مشترکی داشته باشند , مقتضای عدالت , یکسان نگری است.

احترام به افکار دیگران

مشاوره در مسائل مهم , یکی از اصول مهم فن مدیریت است , زیرا در این صورت مدیر از افکار دیگران مدد می گیرد و مسلماً افکار به هم فشرده مانند نیروی مجتمع است که قوه و قدرت آن , چند برابر می گردد , ولی مهم در مسئله مشاورت , این است که انتخاب نظر در دست خود مدیر باشد , او پس از مشاوره , افکار و آرا را سبک و سنگین می کند , آنگاه رای قاطع را بر می گزیند .

قرآن هم به اهمیت مشاوره تصریح می کند و هم به انتخاب خود مدیر درباره موضوع نخست می فرماید که کار مومنان پیوسته شور و مشورت است .

پیامبر گرامی , درباره مشاوره چنین می فرماید : « در موردی که چهره کار برای کسی روشن نیست باید مشورت کرد . هیچ کس در موردی مشورت نمی کند , مگر اینکه به خیر و صلاح کار پی می برد.»

تواضع و فروتنی و یا مردمی بودن

یکی از پشتوانه های کار مدیران , حمایت زیر دستان است , و این پشتوانه در صورتی به دست می آید که مدیر حالت مردمی به خود بگیرد و از تواضع در عین شخصیت , چشم نپوشد و با مهر و محبت سخن بگوید و طرح دهد و یا اجرا کند.

امروزه در تمام سازمانهای دولتی و ملی , صندوق شکایات و پیشنهادها نصب شده , و انتظار می رود که مراجعان و کارکنان مشکلات و یا پیشنهادهای خود را بنویسند و در داخل صندوق بیندازند ولی بهتر این است که مدیر برای کارکنان , جلسه خاص تشکیل دهد , و آنچنان امنیت و عطوفت بر مجلس حاکم باشد که افراد بتوانند معایب حوزه مدیریت را بدون پروا بگویند .

حسن سابقه

حسن سابقه مدیر در دوران زندگی , مایه دلگرمی مسئولانی است که او را به مدیریت برگزیده اند و مقصود از حسن سابقه , فقط مسئله صداقت و امانت او نیست , بلکه علاوه بر این دو وصف , در کاری که به او محول شده است , خوشنام و موفق باشد , امیر مومنان به بخشی از این حسن سابقه که همان امانت و درستی و پاکی است در فرمان خود چنین اشاره می کند :

« بدترین وزیران تو کسی هستند که پیش از تو وزیر تبهکاران بوده اند , یعنی آنان که شریک گناه پیشینان بوده اند . از این جهت شایسته نیست چنین افرادی , رازدار تو باشند , در حالیکه تو می توانی برای خود جانشین خوبی بیابی . ولی بار گناهان , آنان را به دوش نمی کشند»

آمیزه ای از نرمی و درشتی

قرآن پیامبران الهی را که مدیران مجموع جامعه اسلامی در مسائل مربوط به زندگی دنیوی و اخروی هستند, «نویدبخش » و «بیم دهنده» می نامد , و در حقیقت , آنچه کفه ترازوی آنها را در ارشاد و هدایت, متوازن می سازد , وجود هر دو عنصر در ابزار کار آنهاست «نوید » تنها , مایه جرات و مخالفت میگردد , در حالیکه بیم تنها , مایه یاس و نومیدی می شود . اگر مدیر یک موسسه در برابر خلافکاریها و کارشکنیهای زیردستان , پیوسته لبخند بزند , روح جرات را در آنها زنده می کند و بتدریج قلمرو مدیریت به نابسامانی کشیده می شود , همچنانکه مقابل کوچکترین خلاف , سخت ترین مجازات قائل شود و از خود روح اغماض نشان ندهد . چنین کاری روح یاس و نومیدی را در زیردستان پدید می آورد , اگر یک بار خلاف کردند , در صدد جبران کار خود بر نمی آیند و از تکرار آن نمی هراسند , زیرا می دانند که عفو و اغماض مطلقاً وجود ندارد اگر پیامبران بیم ده بودند نوید بخش هم بودند .

نتیجه گیری

تطابق شیوه  مدیریت با فرهنگ حاکم بر جامعه یکی از مهمترین مسائلی است که باید در کشور ما به آن پرداخته شود. صرفاً با پیاده سازی شیوه های مدیریت غربی در سازمانهای خود نمی توانیم موفقیت سازمانها را تضمین کنیم بلکه باید ابتدا به ریشه های فرهنگی جامعه پرداخته شود در یک جامعه اسلامی ارزشهایی بین افراد حاکم است که با شناخت آنها و بکارگیری آنها در تعیین شیوه مدیریت می توان موفقیت سازمانهای خود را تضمین کنیم . باید ارزش های اخلاقی و اسلامی را در میان افراد جامعه و کارکنان سازمانها بیدار نگهداریم و با بیدار کردن وجدان کاری افراد که ریشه در دین و مذهب آنها دارد می توانیم اصول اخلاقی را در سازمانها رعایت کنیم.

باید در انتخاب و گزینش مدیران اصول اخلاقی را که در اسلام بیان شده در نظر گیریم و مبانی مدیریتی سازمانها را بر اساس ارزش های اسلامی و ارزش های اخلاقی بنا نهیم .

• چکیده : ۱
• مقدمه ۲
• مدیریت اخلاقی از دیدگاه ارزش های اسلامی ۶
• اصول و مبانی مدیریت اخلاقی در اسلام ۶
• ۱- تعیین هدف ۶
• ۲- دانشمندی و بینش ۷
• ۳- روش ۷
• ۴- رهبری و هدایت ۹
• ۵-ارزیابی عملیات ۱۰
• ویژگیهای عمومی مدیریت اخلاقی در اسلام ۱۱
• ۱- ایمان به ارزش کار ۱۱
• ۲- امانت و تعهد ۱۲
• ۳- دانایی و توانایی ۱۳
• ۴- دادگری در میان زیردستان ۱۴
• ۵- احترام به افکار دیگران ۱۴
• ۶- قاطعیت و برّندگی در تصمیم ۱۵
• ۷- تواضع و فروتنی و یا مردمی بودن ۱۵
• ۸- حسن سابقه ۱۶
• ۹-آمیزه ای از نرمی و درشتی ۱۶
• ۱۰- بزرگ منشی و بزرگواری در برابر مخالفان ۱۷
• ۱۱- انتقاد پذیری ۱۷
• ۱۲- آشنایی به زمان ۱۷
• ۱۳- دوراندیشی ۱۸
• عوامل خود کنترلی ۱۸
• ۱- تلفیق هدفهای فرد و سازمان ۱۸
• ۲- خویشتن کاری ۱۸
• ۳- انگیزه توفیق طلبی ۱۹
• ۴- ارزشها و احساسات ملی ۱۹
• ۵- وجدان کاری ۱۹
• ۶- باورها و ارزشهای اسلامی ۲۰
• نتیجه گیری ۲۲
• منابع ۲۳

منابع

1. مشکبی ، اصغر ؛ «مطالعه تطبقی اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسلام» ، مدیریت دولتی ، ش19 ، زمستان 71
2. اسلامی ، احمد؛ مدیریت اسلامی ، جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان ، س 1366 ، ص 14
3. پیروز ، علی و دیگران ؛ مدیریت در اسلام ، پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، س 1384 ، ص 10
4. سلطانی ، مرتضی ؛ «مدیریت اخلاقی» ، تدبیر ، ش 132 ، اردیبهشت 82
5. افجه ای ، علی اکبر؛ مدیریت اسلامی ، انتشارات جهاد دانشگاهی ، س 1363 ،ص 20
6. سبحانی ، جعفر ؛ «ویژگیهای عمومی مدیریت از دیدگاه اسلام» ، مدیریت دولتی ، ش 18 ، پائیز 71
7. الوانی ، سید مهدی ؛ مدیریت عمومی ، نشریه ، تهران ، 1378 ، ص 282 ، 283
8. رابینز ، استیفن ؛ مدیریت رفتار سازمانی ، ترجمه علی پارساییان و محمد علی اعرابی ، تهران موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی ، س 1374 ، ص 212
9. افجه ای ، علی اکبر؛ « بررسی راههای عملی تقویت وجدان کار» ، اقتصاد مدیریت ، ش 26-27 ، س 1374
10. جدی ، سوسن ؛ « روش های ایجاد وجدان کاری در سازمان » ، تدبیر ، ش 65 ، س 1375
11. میر سپاسی ، ناصر ؛ « موانع تقویت وجدان کار » ، اقتصاد و مدیریت ، ش 28-29 ، س 1375