اصول و مبانی توسعه فرهنگی

بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجویت هر جامعه دخالت اساسی دارد فرهنگ ان جاممعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد و با ؟ فرهنگ هر چند بعدهای اقتصادی ، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ ، پوک و میان تهی است. «فرهنگ» کلمه ای بسیار رایج و مورد توجه در تمامی جوامع متمدن بوده است. به طوری که با گسترش اجتماعات و پیچیده شدن روابط و افزایش امکانات و ابزار، بحث از فرهنگ بیشتر و ابعاد متعددی به خود می گیرد. اگر تا دو قرن قبل جنبه های خاصی از زندگی اجتماعی و نقش محدودی برای فرهنگ وجود داشت، به تدریج نفوذ و قدرت فرهنگ و نقش آن در ابعاد مختلف جامعه بشری بسیار بیشتر است.

تحولات یک فرد در صحنه های منطقه ای و بین المللی که چهره سیاسی، فرهنگی جهان را تغییر داده این تصور را بر خلاف القائات ، تبلیغات و ادعاهای جریانهای خاصی که محور مسائل و مشکلات و تصادفات در آینده اقتصادی و تکنولوژیکی خواهد بود، شکل می دهد که قدرتهای مادی و صنعتی جهان تمامی امکانات خود را در جهت سلطه فرهنگی خود و نابودی فرهنگهای دیگر قرار می دهند.

نظامهای سلطه و سازمانهای بین المللی تحت کنترل آنان تا کنون نخواسته اند رابطه ای منطقی بین فرهنگ ، استقلال و توسعه برقرار نمایند. زیرا که با ادامه سلطه و حاکمیت آنان و غارت و چپاول کشورهای دیگر منافات و مغایرت دارد. داشتن فرهنگ استقلال و توسعه واقعی و همه جانبه، مانع حضور و دخالت بیگانه خواهد بود.

حال سوال اساسی این است که چگونه جامعه ای می تواند به این مهم دست یابد؟

و پاسخ این است که:

جامعه ای که به تعلیم و تربیت خویش بها می دهد و بناهای فرهنگی و آموزشی، به ویژه مدارس آن در شهرها و روستاها، با عنایت به اصول مهندسی آموزشی از بهترین و پر جلوه ترین بناهی موجود باشد و معلمان آن از اقتدار زیادی برخوردار و موفق ترین، پر نشاط ترین و محبوب ترین الگوهای اجتماعی باشند از بیش ترین پیشرفت فرهنگی ، اجتماعی برخوردار بوده ، کم ترین آفت ها و آسیب پذیری های فردی اجتماعی را خواهند داشت و همچنین جامعه ای که وارث معلمان مقتدر باشد به یقین صاحب ارزش های والای فرهنگی و توسعه یافته ترین نهادهای اجتماعی خواهد بود.

هدف از توسعه فرهنگی

وقتی غربیها از توسعه فرهنگی در جهان سوم بحث می کنند بیشتر تعریف و هدف از آن را یک قدم به جلو در بهره برداری از امکانت فرهنگی جامعه ذکر می نمایند و اینکه فرهنگ از اختصاصی بودن و قشری و طبقاتی بودن خارج می شود و به طبقه ویژه و مرفّه و متمکن اختصاص نداشته باشد و در اختیار همگان قرار گیرد چنانچه اگر بحث از توسعه سیاسی باشد معنایش سهیم کردن مردم و مشارکت عموم ر رقم زدن سرنوشت سیاسی خویش است.

اما در اسلام مفهومی بسیار عمیق تر، ظریف تر و گسترده تر دارد. در اسلام مسئله تعالی معنوی انسانها و جامعه ، تهذیب نفس، مبارزه با فساد، رشد فضیلتها و تقوی ، بهره برداری عمومی از تقوی و عدالت اجتماعی، حاکمیت روح اخوت اسلامی و نظم و انضباط و قانون ، رشد بینش و بصیرت دینی و اهی ، حاکمیت ارزشهای دینی و خلاصه بارور شدن و شکوفایی استعدادهای علمی و افزایش خودآگاهی افراد جامعه و بیداری وسیع و همه جانبه ملت از اهداف توسعه فرهنگی است.

بدیهی است اهدافی به این وسعت وعمق هرگز در فرهنگهای بشری مورد توجه قرار نگرفته و قرار نخواهد گرفت. در اینجا توجه به این معنا لازم است که اسلام به ابعاد وجودی انسان عمق و وسعت می دهد و او را در حصار محدود مادیات زندانی نمی نماید و این بدان معنا نیست که با توجه به حیات معقول و معنوی انسانها، از حیات مادی و دنیوی آنها غفلت شود و آنها را به عزلت و گوشه نشینی و گوشه گیری فرا خواند بلکه تحول در حیات و بینش انسانها مقدمه ای است برای تحول در زندگی انسانها، و زندگی آخرت و حیات معقول و الهی انسانها در جهان واپسین تبعی ای است از زندگی معقول و برتر و حسنه انسانها در این جهان (الدنیا مزرعه الاخره) که همه ما از خداوند می خواهیم ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی ااخره حسنه- و اُنَّ الْمُتَّقینَ ذَهَبُواْ بِعاجِلِ الْدُنْیا وآجِلِ الاخِرَهِ.

ابعاد توسعه فرهنگی

تا اینجا روشن شد محور اصلی توسعه از دیدگاه اسلام و امام (ره) خود انسان است و هدف از توسعه نیز رشد و تعالی و تکامل انسانهاست. در این قسمت اشاره ای خواهیم داشت به ابعاد توسعه فرهنگی.

همانگونه که ذکر شد توسعه فرهنگی نیز دارای ابعاد گوناگون و وسیع و ظریفی است در این مختصر به سه بعد اساسی توسعه فرهنگی مطلوب اشاره می شود. این سه بعد عبارتست از:

1. تعلیم و تربیت نیروی انسانی
2. رشد پژوهش و تحقیقات
3. عزم ملی برای بسیج امکانات (مشارکت مردم)

تعلیم و تربیت نیروی انسانی

اسلام برای علم ارزش فراوان و والائی قائل شده بلکه آن را هدف از خلقت و آفرینش بحساب آورده (لِتَعْلَمُوا اِنَّ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیر) و ملاک فضیلت و برتری آدم سلام ا… علیه را بر ملائکه مقربین علم و دانش بشمار آورده و آنجا که نوای رحمانیت الهی را سر می دهد از نوای دل نشین علم و انش سخن می گوید و به مقام قلم سوگند یاد می کند و …

در اسلام برای علم و دانش مرزو بوم نیست و همه دورانها و فصول عمر دوران علم و تلاش و سازندگی و حرکت و تعالی است. به عبارت دیگر جامعه اسلامی باید از نظر شاخص علمی در جهان دارای برترین و بالاترین شاخصها و عملکردهای علمی باشد، و رشد سواد و علم و دانش و تحقیق و ابتکار در سطح اعلی باشد. متاسفانه عوامل گوناگون استکباری و استبدادی دست بدست هم داده و وضعیت مسلمانان را تا حد جهان سوم تنزل داده است.

پژوهش و تحقیقات

یکی از عوامل مهم و اصلی در جهت رشد و ارتقای ملت ما و ملتهای دیگر مسئله پژوهش و تحقیقات ، نوآوری، ابتکار و خلاقیت است که نقش کلیدی و اساسی آن در شکوفائی و استقلال و خودکفایی و پیشرفت هر جامعه بر کسی پوشیده نیست.

کشورهای پیشرفته و به اصطلاح توسعه یافته غربی و شرقی صدها کار تحقیقاتی نو عرضه می کنند و در بخش اختراعات و اکتشافات پیشرفت علمی و فنی و تکنولوژیکی هر روزه صدها حرف جدید می زنند و صدها کشف و اختراع جدید را به ثبت می رسانند، و دهها کتاب جدید و صدها مقاله علمی در سطح جهان منتشر می کنند. اما در کشورهای اسلامی و جهان سوم (یا به تعبیر صحیح تر جهان دوم) در این زمینه بسیار کم کار می کنند و شاید کارهای تحقیقاتی و نوآوری اینها به کمتر از ده درصد کشورهای پیشرفته برسد چرا که بسیاری از اندیشمندان و صاحبنظران و محققینی که با امکانات ملتهای ضعیف و تحت سلطه تربیت شده اند به کشورهای متمکن و غرب پناه می برند. این امر متاسفانه فرار مغزها و مهاجرت نیروهای متخصص و در حقیقت سرمایه های با ارزش ملتهای مستضعف را به دنبال دارد، و این خود خلاء بزرگ و یکی از نقاط ضعف عمده کشورهای مظلوم و تحت سلطه است.

اقتدار معلم بارزترین شاخص توسعه ی فرهنگی

جامعه ای که وارث معلمان مقتدر باشد، به یقین صاحب ارزش های والای فرهنگی و توسعه یافته ترین نهادهای اجتماعی خواهد بود. جامعه ای که بیش ترین معلمان مقتدر را داشته باشد از رشد یافته ترین فرهنگ بهره مند خواهد بود.

جامعه ای که کودکان و نوجوانان آن در کلاس و فضای مهرآگین مدرسه و نیز در کانون پر حبت خانواده با معلمان اولیای محبوب و مقتدر محشور باشند از همه آسیب پذیری های اجتماعی در امان می مانند.

جامعه ای که در آن افراد هوشمند، سرآمد و خلاق در کسوت معلمان مقتدر سنگربان عرصه های فرهنگ و تعلیم و تربیت باشند، چندان نیازی به زندان ؟ و کانون های اصلاح و تربیت کودکان و نوجوانان بزهکار نخواهد داشت.

جامعه ای که بخواهد سررشته علوم و فنون برتر و فناوری نو را به دست گیرد باید بیش ترین بها را برای تربیت تفکر خلاق و ذهن های نوآور قائل شود این امر مقدور و میسر نخواهد شد مگر با وجود معلمان مقتدر و خلاق و نظام پویای تعلیم و تربیت ، برنامه های جامع و فراگیر و محتوایی متناسب و کارآمد.

نظریه انگیزشی مازلو

میل به امنیت و محبت نیاز اساسی همه انسانهاست. نیازهای اولیه باید ارضا شود تا نوبت به گسترش نیازهای سطح بالاتر رسد.

آبراهام مازلو که بسیاری او را بنیانگذار روان شناسی انسان گرایانه می دانند (مثلا ، کوری، 1977، هماچک، 1987) ، طرح یک نظریه ی انگیزشی است که تاثیر بسیار مهمی در آموزش و پرورش آمریکا داشته است. نظریه ی او مبتنی بر این مفهوم است، که ارضای نیازها «مهمترین اصل زیربنای رشد است»  «مازلو ، 1968، ص 55»

از نظریه مازلو مهمترین خصوصیت انگیزش، «تنها اصل کلی که علایق متنوع انسان را به یکدیگر پیوند می دهد» گرایش به نیاز جدید و بالاتر است که با ارضای نیازهای پایین تر ظهور می کند وقتی نیازهای اولیه ، مانند نیاز به ایمنی ، ارضا شود ، نیازهای دیگر همچون نیروهای انگیزاننده جایگزین آنها می شود انگیزه افراد مستقیماً برخاسته از نیازهای آنهاست و لذا انسان در رفتار خویش به ارضای نیازهایش گرایش دارد.

دیدگاه روانشناسی معاصر در استعداد افراد

«بروم لی» طی بحث درباره رشد آدمی می نویسد: با توجه به ساخت بدنی افراد، نحوه ی تربیت آنها ویژگیهای شخصیتی آنان و همین طور شرایطی که آنان را وادار به تطابق یافتن با موقعیتها می کند، در می یابیم که دامنه نوسان اختلافهای موجود در بین آدمیان، بسیار وسیع است. از همین روست که در حال حاضر ، اطلاعات منظم موجود ما، درباره معیارها و استانداردهای اختلافات فردی افراد سنین میانه ، بسیار اندک است. بنابراین ، مساله اختلافهای فردی که در اثر ویژگیهای زیستی ، روانی و اجتماعی و افراد پدید می آید ، ضمن تنوع بسیار ، از آغاز زندگی ، آدمی را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

کودک تیزهوش یا سرآمد کسی است که در یکی از رشته های با ارزش ، از خود توانایی و برجستگی قابل توجهی نشان دهد. با این تعریف، ما می توانیم نه تنها افراد تیز هوش بلکه همه کسانی را که در یکی از رشته های علمی ،هنرهای ترسیمی ، نویسندگی خلاق، هنرهای تخیلی، مهارتهای فنی و رهبری اجتماعی از خود برجستگی خاصی نشان می دهند، جزء افراد سرآمد و. تیز هوش محسوب کنیم.

نتیجه ی تحقیق

جامعه ای که با بلند اندیشی و جامع نگری، رایزنی و مشورت بااهل نظر ع انجام اقدامات فرهنگی و اجتماعی و اتخاذ تدابیر روان شناختی بتواند در میان کودکان ونوجوانان هوشمند نگرشی پویا و بازخوردی غنی و قوی نسبت به منزلت و مقام معلم ایجاد کند، بالفعل و بالقوه شایسته ترین و لایق ترین نیروی انسانی مولد را در اختیار خواهد داشت.

جامعه ای که امکانات برتر خود را برای تربیت ، حفظ و تقویت معلمان مقتدر و برقراری نظام پویا و کارآمد تعلیم و تربیت با بایسته ترین امکانات و شایسته ترین تجهیزات صرف کند کم ترین هزینه ها را برای اداره دادسراها و زندان ها و ترمیم آسیب پذیری های اجتماعی و فرهنگی خواهد پرداخت.

نتایج همه ی تحقیقات و مطالعات انجام شده در قلمرو روان شناسی تربیتی، گویا درس معلمان مقتدر و محبوب بوده اند. یعنی برای ارائه خدمت راستین به جامعه مسلمین و تربیت و هدایت نوجوانان و جوانان خلاق و سرآمد، صالح ، پویا و مولد ، بیش از هر اقدام و تاسیس و تشکیل نهادها و شوراهایی همچون سازمان و وزارت جوانان ، شورای عالی جوانان و جمعیت و تشکیلات خاص جوانان باید در اندیشه تربیت و تامین معلمان مقتدر و محبوب خلاق و متخصص،  متعهد و بهره مند از مقبول ترین امتیازات اجتماعی و اقتصادی برای تربیت کودکان امروز و جوانان فردا بود.

معلمی که برای تامین معاش خود و خانواده اش علاوه بر خدمت موظف در محیط مقدس مدرسه مجبور می شود، ساعت های متمادی به طور فوق العاده در مراکز آموزشی دیگر اشتغال داشته باشد و با خستگی ذهنی و فکری صبح روز بعد وارد کلاس درش شود، نمی تواند معلم محبوب و مقتدری برای شاگردانش باشد. معلمی که برای تامین هزینه های روز افزون زندگی ، بخش قابل توجهی از وقت خارج از مدرسه ی خود را در آموزشگاه های تقویتی ، تجاری و کلاس های خانگی معلم سرخانه می شود تا دُردانه ای در مدرسه قبول شود و یا از سد کنکور بگذرد ، دیگر نمی تواند معلمی محبوب و مقتدر و الگویی برتر برای جامعه و نسل جوان باشد. چرا که بهره گیری ابزاری از معلمان هرگز شایسته شخصیت برتر ایشان نیست.

• مقدمه: ۱
• هدف از توسعه فرهنگی ۲
• اصول و مبانی توسعه فرهنگی ۳
• ابعاد توسعه فرهنگی ۵
• تعلیم و تربیت نیروی انسانی ۵
• پژوهش و تحقیقات ۹
• نقش های معلم ۱۴
• توجه به معلم و مربی ۱۴
• اقتدار معلم بارزترین شاخص توسعه ی فرهنگی ۱۶
• تدریس همچون هنر و علم ۱۶
• یادگیری مادام العمر ۱۷
• روان شناسی تربیتی و تدریس کارآمد ۱۸
• محدودیت معلمان در ارائه ی سبکهای جدید ۱۹
• کاربرد روانشناسی تربیتی برای تصمیم گیری ۱۹
• توانایی صحبت کردن ۲۰
• نقش معلم ۲۰
• درک معلم از حافظه ۲۱
• نظریه انگیزشی مازلو ۲۲
• دیدگاه روانشناسی معاصر در استعداد افراد ۲۵
• نگاهی به اساسی ترین پیامد آموزش و پرورش متحجر ۲۵
• شکوفا کردن استعدادها ۲۶
• اداره محیط کلاس ۲۶
• درس دادن ۲۷
• پاسخگویی به نیازهای دانش آموزان ۲۸
• ارزیابی یادگیری ۲۹
• ایجاد خود پنداره و انگیزش ۲۹
• پرورش مهارت های فکری ۳۰
• معلم و روش کلاس داری ۳۲
• استفاده از مقررات خشک ۳۳
• استفاده از زور و خشونت ۳۳
• استفاده از پند و اندرز ۳۳
• زیاده روی در مهر و محبت ۳۴
• روانه کردن دانش آموزان به دفتر مدرسه ۳۵
• نتیجه ی تحقیق ۳۸
• منابع و مآخذ: ۴۳

منابع

1. قرآن کریم ، آیه 16 سوره ی مائده، آیه 8 سوره ی فتح
2. فرهنگ استقلال و توسعه تالیف جواد منصوری ، تهران : وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات ، 1374
3. حضرتی ، عزت الله، پیوند 256، بهمن ماه 1379
4. به پژوه ، احمد، کودکان چگونه رفتار می کنند، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان تهران ، 1370
5. توسعه ، فرهنگ و سازندگی نویسنده: قربانعلی دری نجف آبادی ناشر :موسسه فرهنگی هنری ضریح 1374
6. بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی 1966، ترجمه باقر ساروخانی
7. نجاتی، محمد عثمانی، قرآن و روان شناسی، ترجمه عباس عرب، نشر آستان قدس رضوی
8. روانشناسی تربیتی تالیف مرتضی منطقی
9. نیت ل. گیج . دیوید سی. برلامیز ، روان شناسی تربیتی ، 1374
10. افروز، غلامعلی ، مقدمه ای بر روانشناسی کودکان استثنایی، دانشگاه تهران ، چاپ دهم 1368
11. طباطبایی، علامه محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان جلد 21 انتشارات محمدی
12. رشیدپور ، مجید، معلم نمونه ، انتشارات کعبه ، تهران 1371
13. به پژوه، احمد ، اصول برقراری رابطه ی انسانی با کودک و نوجوان ، نشر رویش ، انتشارات بعثت تهران 1379
14. جان ایی – گلاور- راجرج – برونینگ ، روانشناسی تربیتی ، اصول و کاربرد آن ، ترجمه دکتر علینقی خرازی 1375