عوامل و مفاهیم بهره وری و روش های اندازه گیری آن

شاید به طور رسمی و جدی، نخستین بار لعنت «بهره وری» در مقاله ای توسط فردی به نامه «کوئیزنی» در سال 1766 میلادی ظاهر شد. بعد از بیش از یک قرن یعنی در سال 1883 – آن طور که فرهنگ لغت شناسی لاروس بیان می کند- فردی به اسم «لیتر» بهره وری را بدین گونه تعریف کرد:

«قدرت و توانائی تولید کردن«، که در واقع در این جا بهره وری اشتیاق به تولید را بیان می کند»

از اوایل قرن بیستم  این واژه مفهوم دقیق تری، به عنوان رابطه بازده (ستانده)،عوامل و وسایل به کار رفته برای  تولید آن بازده (نهاده یا داده)، را به دست آورد. فردی به نام«ارلی» در سال 1900 بهره وری را ارتباط بین بازده و وسایل به کار رفته برای تولید این بازده عنوان کرد.

در سال 1950 «سازمان همکاری اقتصادی اروپایی یا OEEC»، تعریف کاملتری از بهره وری به این شرح ارائه  داد:

«بهره وری خارج از قسمت بازده به یکی از عوامل تولید است، بدین ترتیب می توان از بهره وری سرمایه، بهره وری سرمایه گذاری، بهره وری مواد خام، بسته به این که بازده در ارتباط با سرمایه گذاری یا مواد خام  و غیره مورد بررسی قرار گیرد، نام برد.»

تعاریف و مفاهیم اساسی بهره وری و شرح تاریخی برخی تعاریف مهم

قرن هیجدهم: کوئیزنی  1766 ظهور وا‍‍‍‍ژه بهره وری برای نخستین بار در کتابها

قرن نوزدهم: لیتر  1883 توان تولیدی کردن

قرن بیستم: ارلی 1900 ارتباط بین بازده و وسایل به کار رفته برای تولید این مقدار بازده

سازمان همکاری اقتصادی اروپائی (OEEC) 1950 خارج ثیمت بازده (میزان تولید یا خروجی) به یکی از عوامل تولید

دیویس 1955 تغییراتی که در میزان محصول بر اثر منابع به کار رفته ایجاد می شود.

فابرینکت 1962 همیشه نسبت بین بازده و نهاده

کندریک و کریمر 1965 ارائه تعاریف فونکسینلف موضعی و وظیفه ای برای بهره وری عامل منحصر یا منفرد و بهره وری جمعی  و کلی عوامل

سیگل  1976 مجموعه نسبتهای بازده به نهاده

سومانث 1979 بهره وری کلی عوامل- نسبت بازده ملموس به ناده های ملموس (خروجی های ملموس به طور کلی/ ورودیهای ملموس).

تعریف سازمان بین المللی کار(LLO ):

سازمان بین المللی کار بهره وری را این طور بیان م یکند که محصولات مختلف با ادغام چهار عامل اصلی تولید می شوند. این چهار عامل عبارتند از: زمین- سرمایه- کار و سازماندهی. نسبت ترکیب این عوامل بر محصولات، معیاری برای سنجش بهره وری است.

تعریف آژانس بهره وری اروپا (EPA):

آژانس بهره وری اروپا، بهره وری را به طرق زیر مطرح می سازد:

1. هره وری ، درجه ی استفاده ی موثر از هر یک از عوامل تولید است.
2. بهره وری در درجه اول، یک دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه را که در حال حاضر موجود است بهبود بخشد. بهره وری مبتنی بر این عقیده است که انسان می تواند کارها و وظایفش را هر روز بهتر و یا اخذ نتایج برتر از روز پیش، به انجام رساند و علاوه بر آن بهره وری مستلزم آن است که به طور پیوسته تلاشهایی در راه انطباق فعالیت های اقتصادی با شرایطی که دائماً در حال تغییر است، و نیز تلاشهایی به منظور به کارگیری نظریه ها و شیوه های جدید، انجام پذیرد. در واقع، بهره وری ایمان راسخ به پیشرفت انسانهاست.

بدین ترتیب با بررسی تعاریف یاد شده، نهایتاً هدف از بهبود بهره وری، عبارت است از، استفاده بهینه از منابع مادی، نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به طریق علمی، کاهش هزینه های تولید، بازارها، افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی آنگونه که به سود کارگر، مدیریت و عموم مصرف کنندگان است. در نتیجه تعریف سومانث که همانا مجموعه خروجیهای جامع و ملموس به مجموعه ورودیهای جامع و ملموس است، در این فضا و شرایط بهتر می تواند مورد توجه قرار گیرد.

تعریف ایمگل از بهره وری

نسبت میان بازده و مرتبط به عملیات تولیدی شخص و معین است.

تعریف ماندلا از بهره وری

بهره وری به مفهوم نسبت بازده تولید به واحد منابع معرف شده است که با یک نسبت مشابه به دوره باید مقایسه شده و به کار می رود.

روش های اندازه گیری بهره وری

1. عامل: عامل مهمی که باید به آن توجه شود، استفاده از ارقام واقعی داده و ستانده به جای مقادیر اسمی آنها می باشد. به سخن دیگر، وقتی مقادیر داده وستانده به واحد پول کشور بیان می وشند باید به جای قیمتهای جاری بازار از قیمتهای ثابت استفاده شود؛ زیرا در این صورت وجود تورم، فروشها و هزینه ها افزایش می یابند. برای ارائه تصویری واقعی تری، قیمتها در سالی مختلف باید بر اساس ارزش واقعی آنها بیان شوند. این کار با تبدیل قیمتهای سالهای مختلف به قیمتهای یک سال پایه انتخاب شده به وسیله شاخص قیمتها یا تعدیل کننده ها صورت  می گیرد. به هر  حال اندازه گیری بهره وری ابزاری سودمند برای تحلیل تغییرات عملکرد بهره وری در طی زمان و علل آن است. یک تولید کننده با اندازه گیری بهره وری خواهد فهمید که بهره وری کدام بخش یا قسمت، کاهنده یا افزاینده می باشد، و یک کشور و بدینوسیله می تواند تغییرات در بخشها و صنایع مختلف را با هم مقایسه کند. استفاده از بهره وری به عنوان یک استاندارد برای محاسبه کارایی مفید می باشد و می تواند عملیات لازم را برای تخصیص بهینه و مطلوب منابع هدایت کند. بدین سان، بهره وری می تواند به عنوان یک متغیر در پیش بینی و برنامه ریزی عمل کند. به عنوان مثال کل ستانده را در آینده می توان با طراحی رشد  نیروی کار و بهره وری نیروی کار پیش بینی کرد.
2. مقایسه بهره وری: گرچه محاسبه سطح و روند بهره وری یک سازمان یا یک کشور مفید است، اما به هیچ وجه کفایت نمی کند و لازم است که سطوح و روند بهره وری با دیگر سازمانها وکشورها مقایسه شود تا موقعیت آن شرکت و کشور در بین آنها معلوم گردد. ممکن است سطح بهره وری یک کشور نسبت به کشور دیگر پایینتر باشد، اما اگر با نرخ بالاتری نسبت به آن کشورل رشد کند، در آینده ی نه چندان دور همسان با آن کشور خواهد شد و چه بسا از آن پیشی خواهد گرفت. ممکن است بهره وری یک شرکت در سال گذشته بهبود نیافته باشد، اما اگر وضع رقبای شرکت نیز چندان تعریفی نداشته باشد، در این صورت محصولات شرکت کماکان قابل رقابت خواهد بود. البته برا یحفظ این امتیاز باید گامهایی برای افزایش بهره وری برداشت. همچنین برای دستیابی به ابزار و روشهایی به منظوربهبود بهره وری، پی بردن به این امر که چرا دیگران دارای سطح و نرخ رشد بالاتری هستند، سودمند خواهد بود.
3. سنجش میزان داده ها‌(نهاده ها) و ستانده ها: به نظر” سالتر” اندازه کیری بهره وری به مفهوم میزان تولید در ازاء یک واحد داده یا نهاده مورد نظر می باشد. به این ترتیب، به تعداد داده ها یا نهاده هایی که قابل تشخیص است، می توان مدلهای اندازه گیری بهره وری نیز ارائه کرد. بنابراین در مدلهایی که ارائه می شود، میزان تولید یا ستانده ها به ازاء هر یک ساعت ” نفر– کار”، میزان تولید به ازاء هر واحد انرژی مصروفه، میزان تولید به ازاء هر واحد سرمایه گذاری شده و… مورد سنجش قرار خواهد گرفت. بنابراین در مسیر تعریف و تشریح بهره وری، بسنده کرده به ارائه فرمول یا مدلی به صورت   (که در آن P بهره وری، O مقدار تولید یا ستانده و I میزان داده است). بیش از حد جلوه دادن قضیه است. زیرا به محض مواجهه با این فرمول دو موضوع اساسی زیر مطرح می شود: اندازه گیری میزان ستانده- اندازه گیری میزان نهاده.
4. مدل های سنجش بهره وری: گفته شد که بهره وری به عنوان یک مفهوم قابل سنجش به صورت میزان تولید یا میزان محصول در ازاء هر واحد از داده یا نهاده تعریف شده است. همچنین ذکر شد که اشکال اساسی مساله از آنجا ناشی می شود که در مورد تعیین میزان ستانده و میزان داده یا نهاده و به ویژه شیوه ای که باید در اندازه گیری این دو کار رود، اختلاف نظر فاحش وجود دارد. مع ذالک همچنان که اشاره رفت مولفان همه در این باب متفقند که در امر سنجش بهره وری از دو مفهوم اساسی می توان سخن گفت: یکی بهره وری مجموع عوامل  و دیگری عامل منحصر به منفرد.
5. استفاده از ارزش افزوده: گذشته از کلیه نسبتهای سنجش بهره وری که تا اینجا ذکر شد، نسبت دیگری نیز وجود دارد که بسیار مورد استفاده محققان است. این نسبت از تقسیم افزوده تولید طی دوره معینی از زمان، به نیروی کار مصروفه طی همان زمان، که در ایجاد ارزش افزوده مورد نظر سهم داشته است، به دست می آید و ” ارزش افزوده”به طور کلی عبارت است از اختلاف “ستانده ها و “داده ها” مشروط بر این که رقم ” داده ها ” سهم عامل کار را در بر نگیرد. “ساموئلسون” ارزش افزوده را به ان قسمت از مازاد ستانده ها نسبت به داده ها که صرفاً به مزد- حقوق- بهره- اجاره و سود قابل انتساب باشد، تعریف می کند.
6. نتیجه علمی تعیین شاخصهای بهره وری: انواع روشهای محاسبه شاخصهای بهره ور ی به اجمال  بررسی شد. مدلهای ارائه شده را می توان در کلیه سطوح فعالیت های تولیدی به کار گرفت. در خردترین سطح می توان بهره ور یکلی را با استفاده از ارقان تولید ملی و میزان اشتغال بررسی کرد. اما لازم به تذکر است که شاخصهای بهره و ری در تحلیل نهائی فقط نوعی میانگین یا متوسط هستند، و هر قدر در انجام محاسبات از سطح واحد کار دورتر شویم، این میانگینها مفهومی عامتر و کلیتر به خود می گیرند. با این حال مطالعات تجربی درباره اندازه گیری بهره وری و به و یژه بهره وری کار، یعنی تعیین میزان تولید به ازاء هر ساعت نفر کار و تنظیم یافته ها در جداول سریهای زمانی، هم در سطح واحد های تولیدی و صنایع و هم در سطح ممالک به منظور ایجاد امکان مقایسه بین واحد ها، صنایع و کشورها روز به روز در حال افزایش است. چرا که آگاهی نسبت به این شاخصها و چگونگی روند تغیرات آنها طی زمان از یک سو در تحقق بسیاری از هدفهای اقتصادی مانند تقلیل هزینه های تولید، انتخاب محل مناسب صنایع، تعیین میزان نیروی کار وتخصهای لازم، سودآوری سرمایه گذاریها و… بسیار سودمند است؛ و از سوی دیگر به برنامه ریزان اقتصادی در زمینه هدایت فعالیتها، اختصاص منابع و تعیین خطوط اساسی سیاست اشتغال کمک می کند.

بهره وری و مدیریت عملیات

مدیریت عملیات به دو دلیل برای مدیران اهمیت دارد. اول، بهره و ری را بهبود داده، که این امر به بهبود و سلامت مالی سازمان می انجامد. دوم، به سازمان کمک می کند که اولویتهای متفاوت خریداران را مورد توجه قرار دهد.

بهره وری

بهره وری ز اهمیت بسزایی، مخصوصاً برای کشورهای د رحال توسعه برخوردار می باشد. بهره وری میزان استفاده بهینه از منابع را، جهت رسیدن به حداکثر، اندازه گیری می کند باید گرایش به سمت انجام مار با روش های ارزان تر و سریع تر باشد. استفاده ی بهینه از منابه ورودی، جهت دست یافتن به حداکثر رضایت با کمترین و تلاش، نی زاز موارد مهم بهره وری به شمار می آید.

تفاوت بین تولید و بهره وری

مفاهیم تولید و بهره وری کاملاً متفاوت می باشند. تولید هر کالا، میزان خروجی آن، بدون توجه به کیفیت و یا کمیت مواد اولیه استفاده شده برا یرسیدن به آن می باشد. از این رو، ممکن است که بدون پیشرفت و بهبود بهره وری یابد. اگر ورودی ثابت مانده و خروجی تولید افزایش یابد، بهره ور ی بهبود یافته است. از این رو، تولید، ارزش خروجی ار نشان داده در حالی که بهره وری، کارایی سیستم استفاده شده برای تولید را نشان می دهد.

عوامل بهره وری

عوامل مهمی که بر بهره وری تاثیر گذار می باشند را می توان به عوامل داخلی  عوامل خارجی دسته بندی کرد.

عوامل خارجی

عوامل متعدد خارجی عبارتند از:

1. موجود بودن سرمایه
2. مناطبع طبیعی
3. مالیات
4. قوانین و محدودیتهای وضع شده توسط دولت
5. رقابت بازار
6. امکانات فنی و آموزشی
7. شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی
8. در دسترس بودن آب، نیرو و دیگر منابع ورودی

عوامل داخلی

عوامل داخلی متعدد عبارتند از:

1. طراحی محصول
2. مواد ورودی
3. ابداعات و پیشرفتهای تکنولوژی
4. جا و مکان سازمان
5. تکنیک های در حال استفاده کار با مواد
6. مطالعه ی شغلی
7. مطالعه روشی
8. کنترل کیفیت و بازرسی
9. کنترل و برنامه ریزی تولید
10. تکنیک های مدیریتی استفاده شده.

نتیجه گیری و پیشنهادات

نتیجه گیری

از یک سو، بهره و ری مقوله ای است فراگیر و جامع که در سطوح مختلف یک جامعه مطح است. به عبارت دیگر ازتقای بهره وری امری است که باید در سطوح مختلف (فرد، خانواده، سازمانها و کل جامعه) مورد عنایت و توجه قرار گیرد. توسعه اقتصادی نیازمند استقرار نگرش بهره و ری در کلیه سطوح فوق الذکر است. از سوی دیگر، مفهوم بهره و ری دارای ابعاد گوناگون و پیچیده ای است که کسب آگاهی و شناخت نسبت به آنها لازمه حرکت ملی بهره وری است. در نتیجه، ارتقای بهره وری مستلزم وجود نهادی ملی است که ضمن اشراف بر ابعاد گوناگون آن قادر باشد در یک حرکت فراگیر و هماهنگ با استفاده از امکانات موجود در جهت ترویج دانش بهره وری و افزایش آگاهی عمومی در سطوح مختلف جامعه گام بر دارد و راهبری جنبش ملی بهره وری را عهده دار شود.

تجربه نشان داده است کشورهایی در راه توسعه و پیشرفت گوی سبقت را ربوده اند که ازجنبه ی مدیریت خوب و بهره وری به سطوح بالایی رسیده اند که در این میان مردم آن کشورها نقش بسزایی داشته اند. با نگاهی به سیر صعودی پیشرفت ژاپن می توانیم به این مهم پی ببریم.

پس از جنگ جهانی دوم و فجایع بزرگی که کشور ژاپن در این جنگ متحمل شد و اقتصاد و صنعت این کشور از بین رفت، شاهدیم که چگونه با صرفه جویی، انضباط و سخت کوششی، استفاده صحیح از امکانات باقیمانده و موجود، به سبب برنامه ریزی و مدیریت صحیح و مهمتر از همه همکاری مستمر مردم در صحنه ی کار و کوشش، این کشور به چنان سطحی از اقتصاد و صنعت دست یافت که هم اکنون بدون تردید یکی از قطبهای اقتصادی و صنعتی بزرگ دنیا، یا در واقع یک قطب “فراصنعتی” محسوب می شود. گفتنی است که بهره وری سرانه کارمندان در ژاپن 4/7 ساعت اعلام شده است، در حالی که در کشور ما طبق پژوهشی که چند سال پیش توسط سازمان برنامه و بودجه انجام شده بود، متاسفانه بهره وری سرانه کارمندان دولت کمتر از نیم ساعت اعلام شده است! برای ارتقای بهره وری نقش مردم بسیار مهم و حساس است و لازم است در مردم حس صداقت، مسئولیت پذیری، وجدان کاری، صرفه جویی، خوب استفاده کردن از مواد  و محصولات، عشق به وطن و آینده نگری بوجود آید.

پیشنهادات

با توجه به اینکه فرضیه مطرح شده مورد پذیرش، تایید و اثبات قرار گرفته است، لذا برای ارتقا و بهبود بهره وری موارد زیر پیشنهاد می شود:

1. مدیریت مناسب.
2. ارائه طرحهای مناسب و اجرای آنها به طرز صحیح.
3. نوآوری در تحقیقات و اجرای تحقیقات در زمینه های مختلف.
4. یجاد انگیزه های مناسب در افراد.
5. سرمایه گذاری بر روی افراد و صنایع مولد.
6. توجه به راه حل های اساسی.
7. جمع‌اوری اطلاعات و آمار مناسب.
8. ژرف اندیشی در موضوع های مورد بحث و ساده نگذشتن از آنها.
9. نظم و ترتیب در اعمال و نظارت بر کارها.
10. تنویر افکار عمومی در مورد بهره وری از طریق تبلیغات در رسانه های همگانی.