پارامترهای بیوشیمیایی خون ماهی و عوامل موثر بر تغییر آن

خون، به عنوان یک بافت سیال و سهل الوصول یکی از مهم ترین مایعات بیولوژیک بدن بوده که تحت تاثیر حالات مختلف فیزیولوژیک و پاتولوژیک، ترکیبات آن دستخوش نوسان و تغییر می‌گردند. لذا در اختیار داشتن مقادیر طبیعی پارامترهای خونی و بررسی چگونگی تغییرات آن ها در بیماری های مختلف همواره از ابزارهای مهم تشخیص در بسیاری از بیماری های انسان و دام بوده است. در رابطه با آبزیان و از جمله ماهی نیز، این مهم با تعیین مقادیر طبیعی پارامترهای خونی به عنوان منبا و شاخصی برای مقایسه و قضاوت در تشخیص بیماری ها مورد تاکید قرار گرفته است.

معمولا حجم خون ماهیان نسبت به سایر مهره داران کمتر و در ماهیان استخوانی حدودا بین 4-2 میلی لیتر به ازای 100 گرم است. در لامپری ها حجم خون بیشتر و به 5/8 میلی لیتر به ازای 100 گرم میرسد و در هاگ فیش ها حتی از این هم بیشتر است و به 17 میلی لیتر به ازای 100 گرم میرسد. در ماهیان الاسمو برانش ها،حجم خون بین 8-6 میلی لیتر به ازای 100 گرم گزارش شده است. در تحقیقات اولیه که بر روی آزاد ماهیان صورت گرفت، حجم خون را در حدود 5/3-3 میلی لیتر به ازای 100 گرم گزارش کردند، اما تحقیقات اخیر نشان داد که حجم خون آن ها در حد ماهیان الاسمو برانش و بین 5 تا بیش از 7 میلی لیتر به ازای 100 گرم است. حجم خون تون ماهیان زیاد بوده و بین 8 میلی لیتر به ازای 100 گرم در ماهی 9 کیلویی تا 133 میلی لیتر به ازای 100 گرم در ماهی 5/4 کیلویی متغیر است. در ماهیان کوچک تر حجم خون حتی از این مقادیر هم بیشتر است. بعضی از محققان اشاره کرد اند که حجم خون در بین کل ماهیان به صورت فیلوژنیک کاهش می یابد. ماهیان استخوانی عالی تر دارای دستگاه عروقی کاملتری هستند، به همین خاطر به خون کمتری برای انتقال اکسیژن و سایر مواد نیازمندند (3).

خون، مواد مختلف از جمله یون های غیر آلی و تعدادی از ترکیبات آلی مانند هورمون ها،ویتامین ها و پروتئین های مختلف پلاسما را منتقل میکند که میزان آن ها از 6-2 گرم در 100 میلی لیتر متغیر است.این ترکیبات در ایجاد حالت بافری در مقابل تغییرات PH  و حفظ فشار اسمزی که در نقل و انتقال آب از میان دیواره مویرگ ها حائز اهمیت است، نقش دارند.اجزای سلولی خون، گلبول های قرمز یا اریتروسیت ها و گلبول های سفید یا لکوسیت ها هستند (3).

رنگ گلبول های قرمز به واسطه وجود هموگلوبین در داخل آنها است. این ترکیب از یک گلوبین پروتئینی فاقد رنگ همچنین ماده ای به نام هم تشکیل شده است که رنگدانه قرمز-زرد دارد و حاوی آهن است. مولکول های هموگلوبین ماهیان الاسمو برانش و استخوانی از 4 زنجیر پیچیده (تترامریک) تشکیل شده است و وزن مولکولی آن ها در حدود 61000 تا 70000 دالتون است. هموگلوبین‌ لامپری‌ها، بسیار شبیه میوگلوبین است. این ترکیب، هموگلوبینی است که در بافت های عضلانی یافت می شودو علاوه بر این مونومریک بوده، وزن مولکولی آن 18200 دالتون است.در بعضی از گونه‌ها، بیش از یک نوع هموگلوبین را می‌توان مشاهده کرد. هموگلوبین، اکسیژن را به صورت ترکیب با آهن فروی هم انتقال می‌دهد، این ترکیب قابل برگشت است و انجام آن بستگی به فشار نسبی اکسیژن دارد. تنها تعداد محدودی از ماهیان، فاقد هموگلوبین هستند. برای مثال، بعضی از ماهیان چان ایکتی اید قطب جنوب و نوزادان لپتوسفالوس مار ماهیان، خون بی‌رنگ دارند (3).

ظرفیت حمل اکسیژن خون ماهیان، شامل اکسیژنی است که به صورت محلول انتقال می‌یابد و همچنین اکسیژنی که به صورت ترکیب با هموگلوبین، در داخل گلبول‌های قرمز وجود دارد.

خون : خون، مایعی است که در رگ های بدن جریان دارد و نوعی بافت همبند محسوب می‌شود. اختلاف عمده بافت خون با دیگر بافت ها در این است که ماده خارج سلولی در آن بصورت مایعی به نام پلاسما است که پلاسما خود شامل آب ، پروتئین (آلبومین ـ گلبولین و فاکتورهای انعقادی) ، قندها (گلوکز) ، چربی و یون ها می باشد و سلول های خونی شامل اریتروسیت‌ها (گلبول های قرمز)، لکوسیت‌ها (گلبول های سفید) و ترومبوسیت‌ها (پلاکت ها) هستند. این بافت در تمامی بافت ها به جز بافت پوششی و غضروفی وارد می‌شود و تغذیه و تنفس آنها را سبب می‌شود(1).

وظایف خون:

1. انتقال گاز (اکسیژن و گاز کربنیک) بین اندام تنفسی ، بافت ها و ذخیره اکسیژن .
2. انتقال مواد غذایی به بافت‌ها .
3. انتقال محصولات دفعی از بافت‌ها به سوی اندام های مختلف .
4. انتقال مواد متابولیکی اسید لاکتیک (از عضلات به کبد) .
5. انتشار هورمون‌ها برای کنترل اعمال بدن و تاثیر متقابل هورمون ها بر اندام های خون ساز
6. تنظیم حرارت بدن با انتشار در بافت‌ها .
7. انعقاد .
8. دفاع بدن در برابر حمله باکتری ها و ایجاد ایمنی در بدن .

روند تشکیل سلولهای خونی :

در پستانداران، تمام سلول های خونی از سلول هایی به نام سلول های ذخیره چند کاره (Stem cells)، در مغز استخوان پدید می‌آیند. سلول های استم به سلول های میلوئیداستم و لنفوئیداستم تغییر می‌یابند. سلول های میلوئیداستم رشد کرده و به سلول های سازنده گلبول قرمز، گرانولوسیت‌ها، ترومبوسیت‌ها و  منوسیت‌ها_ ماکروفاژها تبدیل می‌شوند. سلول های لنفوئیداستم به سلول های زنده T و B نیز تمایز می‌یابند. بلوغ سلولهای T در تیموس و بقیه در مغز استخوان انجام می‌گیرد. این سلول های پیش‌ ساز بعد از طی مراحل متعدد پیشرفت بالغ می‌شوند. برای مثال گلبول های قرمز از سلول های میلوئیداستم و آنها از سلول های اریتروسیتیک استم به ترتیب پرواریتروبلاست و سپس اریتروبلاست تبدیل می‌شوند. بافت های خون ساز در ماهی ها همانند مغز استخوان در پستانداران هستند. بافت های لنفوئیدی در کلیه ماهی های استخوانی حقیقی و اندامهای اپی گونال در ماهی های حفره آبششی( الاسمو برانش ها )  می‌باشند (1).

بلوغ سلول های T در تیموس همانند پستانداران است. سلول های خونی نابالغ و مراحل مختلف رشد آن ها در این اندام ها مشاهده می‌گردد. مشخص شده که پیش‌سازان هر نوع سلول خونی در ماهی ها وجود دارد. یعنی اریتروبلاست‌ها، ترومبوبلاست‌ها، مونوبلاست‌ها، بازوبلاست‌ها، ائوزینوبلاست‌ها و لنفوبلاست ‌ها. احتمال وجود سلول های استم نیز بسیار بالا می‌باشند، بین سلول های استم و سلول های پیش‌ساز، مراحل بلوغ سلولی بسیاری وجود دارد. اگر چه آزمایش های زیادی برای طبقه‌بندی این سلول های نابالغ انجام شده، اما هنوز این امکان وجود ندارد که این سلول ها را با توجه به خصوصیات مورفولوژی از هم جدا نمود. در واقع گلبول های قرمز و سفید همگی از سلول های دودمانی هموسیتوبلاست (شکل اولیه و تمایز یافته سلولهای خونی) به وجود می‌آیند، این سلول ها از اندام های گوناگونی نشات می‌گیرند، اما بعد از این که وارد جریان خون شدند بالغ می‌شوند. محل خون‌سازی ماهیان استخوانی عالی (Teleost) اساساً طحال و کلیه است، در حالی که بافت لنفومیلوئید (تولید کننده لنفوسیت و گرانولوسیت)، در جمجمه ماهیان هولوسفال (Chimaera) و ماهیان خاویاری و هم چنین در اطراف قلب ماهیان خاویاری یافت می‌شود. تیموس، بافت لنفومیلوئیدی دیگری است که در مراحل جوانی بسیاری از ماهیان آرواره‌دار فعال است، اما اغلب در ماهیانی که از نظر جنسی به مراحل بلوغ می‌رسند رو به زوال می‌گذارد. استخوان ماهی، بافت مغز استخوان برای خون‌سازی ندارد (4و1 ).

بافت‌های لنفاوی:

بافت های لنفاوی شامل 2 گروه بافت های لنفاوی اولیه و ثانویه هستند. بافت لنفاوی اولیه (تیموس) محل تمایز لنفوسیت‌هاست و ثانویه که دارای واکنشهای ایمنی است مثل طحال. بافت های لنفاوی کلیه منشا لنفوسیت‌های B هستند، که در واکنش های ایمنی دخالت دارند. غده‌های لنفاوی در پستانداران محل اصلی پاسخ های ایمنی هستند. بافت لنفاوی مرتبط با روده (GALT) نیز در ماهی ها رشد زیادی کرده است (1).

کم‌خونی :

نشانه ظاهری معمول در کم‌خونی، رنگ پریدگی رشته‌های آبشش است، اگر چه باید مراقب بود تا این وضعیت با رنگ پریدگی حاصل از وجود موکوس فراوان، هیپرپلازی منتشر و شدید آبشش یا حتی اتولیز اشتباه نشود. کم خونی ها ممکن است براساس تعداد، اندازه و غلظت هموگلوبین گلبول‌های قرمز طبقه‌بندی شوند، یا این که کم‌خونی‌ها ممکن است براساس مکانیسم پاتوفیزیولوژیک مسبب، به طورمثال اتلاف خون (خونریزی)، افزایش تجزیه (همولیتیک) یا کاهش میزان تولید (هیپوپلاستیک) طبقه‌بندی شوند (2).

بررسی مقایسه‌ ای پارامترهای خونی  Cichlasoma dimerus با دیگر ماهیان استخوانی

الف: مورفولوژی سلولی: که در بحثهای پیشین توضیح داده شد و تفاوت چندانی در خصوصیات مورفولوژیک سلول های خونی ماهیان استخوانی مختلف دیده نمی‌شود.

ب: سایز و تعداد سلولهای خونی:

اریتروسیت‌ها: گلبول های قرمز غالب ترین سلول های خونی‌اند که از لحاظ سایز هم در جدول(2) بررسی شده‌اند.

ترومبوسیت‌ها: ترومبوسیت‌ها بعد از اریتروسیت‌ها غالب ترین سلول های خونی‌اند که حدود %50 از لکوسیت‌های در حال گردش را شامل می‌شوند، اگر چه بعضی محققان ترومبوسیت‌ها را جزء لوکوسیت‌ها نمی‌دانند. اگر گسترش خوب تهیه نشود یا خون قبل از تهیه گسترش منعقد شود، ترومبوسیت‌ها به صورت توده‌ای مشاهده می‌شوند. ترومبوسیت‌ها به راحتی از طریق خصوصیات مورفولوژیک و اندازه زیرمیکروسکوپ نوری از لنفوسیت‌ها تفریق داده می‌شوند، از لحاظ سایز هم ترومبوسیت‌های Cichlasoma dimerus مشابه Oryzias latipes هستند(44).

لنفوسیت‌ها :لنفوسیت‌های Cichlasoma dimerus از لحاظ سایزی مشابه دیگر گونه‌هاست ولی از لحاظ تعداد نسبت به سایر گونه‌ها غالبیت کمتری دارد.

منوسیت‌: منوسیت‌ها به نام های دیگر از جمله هموبلاست و ماکروفاژ هم نامیده می‌شوند. از لحاظ سایز مونوسیت‌های Cichlasoma dimerus مشابه سایر گونه‌ها بود از لحاظ خصوصیات مورفولوژیک هم به Oryzias latipes و Dicentrarchus labrax شباهت داشت (44).

گرانولوسیت‌ها: در ماهی ها همانطور که قبلاً هم اشاره شد 3 نوع گرانولوسیت وجود دارد که هتروفیل و ائوزینوفیل غالبند و بازوفیل ها در برخی گونه‌ها به میزان ناچیز مشاهده می‌شوند، بیشتر محققان هتروفیل را غالب ترین نوع گرانولوسیت‌ها می‌دانند، در گونه Cichlasoma dimerus هتروفیل و ائوزینوفیل مشاهده شد ولی بازوفیلی یافت نشد (44).

در بررسی شیمیایی ساختمان سلول در ماهی Oreochromis niloticus حضور گلیکوژن در هتروفیل ،ترومبوسیت، لنفوسیت و مونوسیت به اثبات رسید، در حالی که در Cichlasoma  dimerus فقط هتروفیل ها و ائوزینوفیل ها (PAS)⁺ بودند.

عوامل موثر بر تغییر پارامتر های خونی

عوامل غیر عفونی :

1. جنس ماهی
2. سن ماهی
3. تغییرات دمایی
4. شرایط تغذیه ای
5. نحوه صید و نمونه گیری
6. عوامل مسمومیت زا: الف – فلزات سنگین ، ب – آفت کش ها ، ج – شوینده های آنیونی

عوامل عفونت زا

1.  باکتریایی
2. انگلی
3. ویروسی

بررسی اثر بیماریهای عفونی روی پارامترهای خونی ماهیان استخوانی:

عفونت های باکتریای: بطور کلی در عفونت‌های باکتریایی، پارامترهای خونی ماهی‌ها دستخوش تغییراتی می‌شود که طی تحقیقات وسیعی که توسط محققین صورت گرفته است، این تغییرات با کاهش میزان هموگلوبین، هماتوکریت و اریتروسیت همراه است که ناشی از این امر است که عفونت‌های باکتریایی به شدت خونسازی را تحت تاثیر قرار می‌دهند و معمولاً با آنمیا همراهند (8).

WBC: در بسیاری بیماری‌های عفونی ناشی از باکتری‌ها، لکوپنی و لنفوپنی نشانه بارز آزمایشگاهی هستند. عواملی مثل مهاجرت لنفوسیت‌ها از خون محیطی به بافتهای مبتلا، تخریب لنفوسیت‌ها در نتیجه حضور عامل بیماری زا و کاهش قابلیت تولید و ساخت لنفوسیت‌ها از جمله مکانیسم‌هایی هستند که سبب لنفوپنی در ماهی‌ها می‌شوند.

رهوکلا ( 2002)، در بررسی اثر ائروموناس روی ماهی قزل‌آلای رنگین کمان، کاهش میزان RBC، هموگلوبین و هماتوکریت را گزارش کرد(73و8).

هاری کریشنان (2003)، در بررسی اثر عفونت باکتریایی ائروموناس هیدروفیلا در ماهی کپور کاهش هموگلوبین، هموتوکریت و RBC و افزایش میزان WBC را گزارش داد (71).

رهولکا و بوهیمیل (2007)، در بررسی اثر بیماری کولومناریس در ماهی Brook trout، کاهش میزان RBC، Hb و افزایش MCV و MCH را گزارش کرد(70).

اثر بیماریهای عفونی روی پارامترهای خونی ماهیان غضروفی:

پاسخ ماهیان غضروفی به بیماریهای عفونی بسیار مشابه پستانداران است، به طوری که معمولاً سبب لکوسیتوز مشخص که ناشی از هتروفیلی است می‌شود.

در مورد تغییرات پارامترهای خونی کوسه‌ها ناشی ا ز بیماری های انگلی و ویروسی اطلاعات زیادی در دست نیست، در رابطه با عفونت‌ های ناشی از ترماتودها معمولاً لکوسیتوز مشاهده می‌شود (8) .

اثر بیماری‌های غیرعفونی روی پارامترهای خونی ماهیان غضروفی:

اصولاً استرس مهم ترین عاملی است که می‌تواند مقدار طبیعی پارامترهای خونی کوسه را تغییر بدهد، بطوریکه استرس سبب کاهش میزان اریتروسیت، هماتوکریت و هموگلوبین می‌شود. علاوه بر آنمیا افزایش میزان لکوسیت‌ها که ناشی از هتروفیلی است مشاهده می‌شود و در برخی موارد هم ائوزینوپنی داریم (8).

یکی از مهم ترین عوامل استرس‌زا در کوسه ماهی که به شدت سبب تغییر پارامترهای خونی می‌شود، مسمومیت با فلزات سنگین است که در بین آنها مسمومیت با مس از اهمیت ویژه‌ای در کوسه ماهی‌ها برخوردار است و کوسه‌ها نسبت به ماهیان استخوانی به این فلز حساس ترند، به طوری که مسمومیت حاد ماهی Spiny dog fish با مس سبب آنمی نورموسیتیک، نورموکرومیک و کاهش میزان اریتروسیت و هماتوکریت همراه با لکوپنی شد.

نتایج

بررسی پارامترهای خونی در جهت ارزیابی وضعیت فیزیولوژیک ماهی ها بسیار پر اهمیت است. ماهی ها رابطه نزدیکی با محیط اطراف زندگی شان دارند، بطوریکه تغییر در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی محیط به راحتی روی پارامترهای خونی آن ها اثرگذر است و عدم تطبیق آنها با شرایط محیط سبب تغییر مسیرهای متابولیکی آنها می شود ( 46 و45).

این فاکتورها را می توان به دو دسته عوامل عفونی و غیر عفونی تقسیم کرد.

عوامل غیر عفونی شامل سن ماهی، جنس ماهی، گونه ماهی، دمای محیط، میزان اکسیژن نامحلول، آلودگی های محیطی مثل آلاینده ها، فلزات سنگین، شوینده ها، حشره کشها و درجه شوری آب، PH، تغذیه و … می باشند، و عوامل عفونی هم شامل عوامل باکتریایی، ویروسی، انگلی، قارچی و … است (46).

فارسی:

1. پوستی. آ ، صدیق مروستی.  ع ، مترجم/ 1378.، اطلس بافت شناسی ماهی،(اشکال طبیعی و آسیب شناسی)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ص 120-90.
2. شاهسونی. د ،  موثقی.  آ ، مترجم/ 1381. آسیب شناسی سیستمیک ماهی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ص 130-80.
3. ستاری. م ، شاهسونی.  د ،  شعبانی پور.  ن ،  شفیعی.  ش ، مولف/ 1381، ماهی شناسی 1، تشریح و فیزیولوژی، تهران، نقش مهر، دانشگاه گیلان، رشت، ص 24-15.
4. نظری تلوکی. ک ، 1380، بررسی تاثیر ماده شوینده آنیونی(حاوی اتیلن گلیکول) بر پارامترهای خونی ماهی قرمز، پایان نامه دکترای دامپزشکی شماره 77، ص 20-7.
5. نظیفی. س ، فیروز بخش. ف ، قاضی زاده. م ، 1380.بررسی پارامترهای هماتولوژیک خون ماهی در مسمومیت با تری کلروفن.  مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران دوره 56، شماره 2، ص27-23.
6. خوش باور رستمی. ح ،  سلطانی. م ، 1384،  بررسی تاثیر سمیت حاد دیازینون بر روی شاخص های خونی ماهی شیپ (Acipenser nudiventris) ، مجله علمی شیلات ایران، سال چهاردهم، شماره 3، پاییز 84 .
7. شاهسونی، داور و مهری مهرداد و نظری، کوروش (1382)، بررسی تاثیر ماده شوینده آنیونی (شامپو) بر پارامترهای خونی ماهی حوض(Carassius auratus.مجله پژوهش و سازندگی، شماره 61، زمستان 1382.

انگلیسی :

1. Stopskof, M. K. (1992):fish medicine,W. B. .saunders company,A division of Harcourt brace & company.
2. Altman, p. l. & Dittmer ,D. S. (1974)  The biology data book .vol 3.federation of American societies for experimental biology, Bethesda, mary land.
3. Esch, G. W. & Hazen,  T. C.  (1980)  Stress and body condition in a population of Large mouth bass: implications for Red sore disease. Trans. Am. Fish. soc.109:532-536.
4. Gardner, G. R. & Yevich, P. O. (1969) Studies on blood morphology of three estuarine cyprodontiform fishes.  J. fish res. B.d. Can.26:433-477.
5. Raizada, M. N. & Singh, C. P. (1982) Observation of hematological values of fresh water fish ,Cirrhinus mrigala (ham). Comp. Physiol .Ecol. 7:34-36.
6. Grizzle, J. M. & Rogers, W. A. (1976) Anatomy and histology of The Channel cat fish. Auburn university, agricultural experiment station , Alabama, pp.15-18.
7. Murad, A. & Mustafa, S. (1988) Blood parameters of Cat fish ,heteropneustes fossils (bloch), parasitized by metacercariae of diplostomulum SP .J. Fish. dis. pp.11:365-368.
8. Sharma, R. K. & Shandilya, S. (1982) Observation of the hematological values of some Fresh water teleosts. Comp. physiol. Ecol. 7(2):124-126.
9. Saunders, D. C. (1966) Differential blood cell counts of 121 species of marine Fishes of Puerto rico. Trans. Am. Microsc. Soc. 85(3):427-449.
10. Harmon, G. J. & Johnson D. L. (1980) physiological responses of Lake Erie Freshwater drum to capture by commercial shore seine. Trans .Am. Fish. Soc. 109:544-551.
11. Slicher, A. M. (1961) Endocrinological and Heamatological studies in Fundulus heterclitus. Bull. Bingham. Oceanog. Coll.17(3):1-55.
12. Westine, D. T. (1978) Serum and blood from adult Stripped bass, Morone saxitalis. Estuaries. 1(2):126-128.
13. Miller, W. R. & Handricks, A. C. & Carins, J. (1983) Normal ranges for diagnostically important hematological and Blood chemistry characteristics of Rainbow trout  Salmo gairdneri. Can. J. Fish. Aquatic Sci. 40: 420-425.
14. Vars, H. M. (1 4)  Blood studies on Fish and Turtles. J. Biol. Chem.  105:135-137.
15. Brader, J. D. & Freez, T. M. and Goetz, F.W. (1982)  Hematological values of Blue and Channel cat fish from two Kentacky lackes.Trans. ky. Acad. Sci. 43(1-2): 4-9.
16. Kori-siakpere, O. (1985) Hematological characteristics of Claris isheriensis sydenham. J. Fish Biol. 27:259-263.
17. Johansson, Sjobeck, M. & Stevens, J. D. (1976) Hematological studies on The Blue shark, Prionace glauca. L. J. Marine Biol. Assn. U. K. 56:237-240 .
18. Sherburne, S. W. (1973) Cell types, differential cell counts and Blood cell measurements of A Portuguese shark (Centroscymnus coelolepis) captured at 700 fathoms. Fish. Bull. 71(2): 435-439 .
19. Stposkof, M. K. unpublished data from records of national Aquarium in Baltimore .
20. Torres, P. & Tort, L. & Planas, J. & Flos, R. (1986) Effects of confinement stress and additional zinc treatment on some blood parameters in the Dog fish. Com.Biochem. Physiol. 83C:89-92.
21. Bruno, D. W. (1986) Changes in serum parameters of Rainbow trout  (Salmo gairdneri richardson) and atlantic salmon (Salmo salar) infected with renibacterium salmoninarum. J. Fish Dis. 9:205-211 .
22. Groman, D. B. & Miller, K. (1986) Hemolytic anemia of wild atlantic salmon:hematology and chemical pathology. Aqua culture 67:210-212.
23. Giles, M. A. & Majewski, H. S. & Hobden, B. (1984) Osmoregulatory and hematological responses to Rainbow trout salmo gairdneri to extended environmental acidification . Can. J. Fish. Aquatic Sci. 41:1686-1694 .
24. Borjeson, H. (1977) Effects of hypercapnia on the buffer capacity and hematological values in salmo salar. J. Fish Biol. 11:133-142 .
25. Bowser, P. R. & Wooster, G. A. & Aluisio, A. L. & Blue, T.  J.  (1989)  Plasma chemistries of nitite stressed atlantic salmon(Salmo salar), J. World Aqua culture Soc. 20:173-180 . 173-180.
26. Margiocco, C. & Arillo, A. & Mensi, P. (1980) Nitrite bioaccumulation in Salmo gairdneri Rich  and haematological consequences. Aquatic toxicol. 3: 261-270.
27. Huey, D. W. & Simco, B. A. & Criswer, D. W. (1980) Nitrite induced methemoglobin formation in channel cat fish . Trans. Am. Fish. Soc. 109:558-562.
28. Macleay, D. J. & Gordon, M. R. (1977)  leucocrit , a simple histological technique for measuring acute stress in salmonid fish including stressful concentration of pulpmill effluent. J. Fish. Res. Bd. Can.34: 2164-2175.
29. Zbanayszec, R.  & Smith .L. S. (1984) The effects of water soluble aromatic hydrocarbons on some haematological parameters of Rainbow trout (Salmo gairdneri) during acute exposure . J. Fish Biol.24: 522-545.
30. Chiamavatich, Y. P. & Kuhn, C. (1977) Behavioral, hematological and histological studies on acute toxicity of bis-tri-N-butyltin oxide on Salmo gairdneri and tilapia rendalli. J. Fish Biol.10: 575-585.
31. Wedemeyer, G. A. & Nelson. N. C. & Yasutake, W. T. (1979) physiological and biochemical aspects of ozone toxicity to Rainbow trout. J.  Fish. Res. Bd. Can. 36: 605-614.
32. Goran, D. & Johansson sjobeck, M. L. & Larsson, A. O. & Lewander, K. & Lidman, U. (1975)  metabolic and hematological effects of starvation I the European eel (Anguilla anguilla), Carbohydrate, lipid, protein and inorganic ion metabolism. Comp. Biochem. Physiol. 52 a:423-430.
33. Akand, A. M. & Stao, M. & Yoshinaka, R. & Ikeda, S. (1987) Hematological changes due to dietary ascorbic acid deficiency of various levels of calcium and phosphorus in Rainbow trout. Curr. Sci. 56:298-301.
34. Alexis, M. N. & Teochari, V. & Papaparaskera, E.  (1986) Effects of diet composition and protein level on growth , body composition, and hematological parameters and cost of production of Rainbow trout(Salmo gairdneri). Aqua culture 58: 75_85 .
35. Moccia, R. D. & Huge, S. S. O. & Slinger, S. J. & Ferguson, H. W. (1984) Effects of oxidized fish oil and Vit E and ethoxyquin on the histopathology and hematology of Rainbow trout(Salmo gairdneri). J. Fish Dis. 7: 269-282 .
36. Rey Vazquez, G. &  Guerrero, G. A.  (2007) Characterization of blood cells and hematological parameters in Cichlasoma dimerus   (Teleostei, Perciformes). Tissue and Cell 39: 151-160 .
37. Gabriel, U. U. and Ezeri, G. N. O. and Opabunmi, O. O. (2004) Influence of sex, source, health status and acclimation on the haematology of Clarias gariepinus. African Journal of Biotechnology Vol. 3 (9), pp. 463-467.
38. Terry, C. Hrubec  & Stephen, A. Smith  (2001) Age-Related Changes in Hematology and Plasma Chemistry Values of Hybrid Striped Bass (Moronechrysops_Morone saxatile.). American Society for Veterinary Clinical Pathology. Veterinary Clinical Pathology Vol. 30 / No. 1.
39. Hrubec, T. C. & Robertson, J. L. & Smith, S. A. (1977)  Effects of ammonia and nitrate concentration on hematological and serum biochemical profiles of  Hybrid stripped bass. Trans. Am. Vet. Res. 58:31-136.
40. Omitoyin, B. O. (2006) Haematological changes in the blood of Clarias gariepinus (Burchell 1822) juveniles fed poultry litter. J. Fish Biol. 23:45-64.
41. Adeyemo, O. K. & Agbede, S. A. & Olaniyan, A. O. & Shoaga, O. A. (2003) The hematological response of Clarias  gariepinus to changes in acclimation temperatures. African Journal of Biomedical Research, Vol. 6; 105 – 108 .
42. Carine luis, L. & Rosiele, L. & Murcia, C.  & Varina, P. & Carlina,  R. (2004)  Effect of different temperature regimes on metabolic and blood parameters of Silver catfish (Rhamdia quelen). Aquaculture 239:497-507 .
43. Kristoffersson, R. (1973)  Physiological effects of sublethal concentration of phenol in The Pike. ANN. Zool.  10:392-397.
44. stepanoska, K. &  sawika, A.  (2006) The effect of feeding method on body weight gains, concentration of selected components in the blood , and peroxidation processes of Carp (Cyprinus carpiol). Acta ichthyologica et  piscatoria  36 (1): 25-29 .
45. Sobecka, E.  (1986), the effect of the protein levels in feed on selected parameters of peripheral blood of Carp (Cyprinus carpio). Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Szczecinie, Rybactwo Morskie i Technologia ¯ywno.ci (121/16): 3.10. [In Polish.]
46. Hilge, W. (1979_ The influence of different dietary protein and fat levels on some blood parameters of young Mirror carp. Proceedings of the World Symposium on Finfish. Nutrition and Fish Feed Technology 2: 173.178.
47. osuigwe, D. L. & obiekezie, A. L. & onuoha, G. C.  (2005)  Some haematological changes in hybrid catfish(Heterobranchus longifilis x Clarias gariepinus) fed different dietary levels of raw and boiled jackbean(Canavalia ensiformis) seed . African Journal of  Biotechnology Vol. 4 (9), pp. 1017-1021, September 2005.
48. Herman, R. L. (1970) ,Effect of gossypol poisoning on Rainbow trout .J.  Fish Biol. 2:293-304.
49. ochang, S. & Oyedepo, A. & Fagberno, T.  (2007) Influence of Dietary Palm Oil on Growth Response, Carcass Composition, Haematology and Organoleptic Properties of Juvenile Nile Tilapia, Oreochromis niloticus. Pakistan Journal of Nutrition 6 (5): 424-429.
50. Goran, D. Johansson, & Sjobeck, M. L. & Larsson , a. & lewander, K. (1975) Metabolic and hematological effects of starvation in the European eel (Anguilla anguilla). Comp. Biochem. Physiol. 52A:423-430.
51. Ince, B. W. , & Thorpe, A. (1978) The effects of insulin on plasma amino acid levels in The Northern pike (Esox lucius). L. J.  Fish Biol.  12:503-506.
52. Railo, E. & nakanimaa, M. & and Soivio, A. (1985)  Effect of sampling on blood parameters in Rainbow trout (Salmo gairdneri). J.  Fish Biol. 26:725-732.
53. Ellsaesser, C. & Clem, L. W. (1986) Hematological and immunological changes in Channel catfish stressed by handling. J. Fish Biol. 28:511-521.
54. witeska, M. (2005) Stress in fish, hematological and immunological effects of heavy metals. Electronic journal of ichthyology, July, 1:35-41.
55. Vosyliene, M. Z. & Jankaite, A.  (2006) Effect of heavy metal model mixture on Rainbow trout biological parameters. EKOLOGIJA. 2006. Nr. 4. P. 12–17
56. maheswaran, R. & devapaul, A. & muralidharan, S.  (2008) Hematological studies of Fresh water fish (Claris batrachus) exposed to mercuric chloride. International journal of integrative biology,  Journal of biology beyond borders , Vol 2, nom. 1, 50.
57. Adeyemo, O. K. (2007)  Haematological Profile of Clarias gariepinus (Burchell, 1822) Exposed to Lead. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 7: 163-169 .
58. atamanalp, M.  & yanik, T. (2003) Alterations in Hematological Parameters of Rainbow Trout(Oncorhynchus mykiss) Exposed to Mancozeb. Turk J. Vet Anim. Sci. 27 : 1213-1217
59. Shakoori, A. R . & Mughal, A. L. & Iqbal, M . J. (1996) Effects of sublethal doses of fenvalerate (a synthetic pyrethroid) administered continuously for four weeks on the blood, liver and muscles of a freshwater fish, Ctenopharyngodon idella. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 57: 487-494.
60. Katayala, S. & Parlak, H. (2004)  The effects of pollution on haematological parameters of Black Goby (Gobius niger L., 1758) in Foça and Aliağa . E. U. Journal of Fisheries. Volume 21. Issue. (1-2): 113-117.
61. Silva souza, A. T. & Almeid, S. C. & Mchado, P. M. (2000)  Effect of infestation by  Lernaea cyprinacea linnaeus on the leukocytes of Schizodon intermedius. Rev. Brasil. Biol., 60(2): 217-220
62. Reulka, J. (2002) Aeromonas Causes Severe Skin Lesions in Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss):Clinical Pathology, Haematology and Biochemistry. ACTA VET. BRNO 2002, 71: 351–360
63. R. harikrishna, M. nisharani, C. balasundaram, (2003) Hematological and biochemical parameters in common carp, (Cyprinus Carpio), following herbal treatment for Aeromonas hydrophila infection. Aquaculture 221 : 41–50 .
64. Benil, C. K. &  Yildaz, H. Y. (2004) Blood parameters in Nile tilapia (Oreochromis niloticus.) spontaneously infected with Edwardsiella tarda. Aquaculture Research. 35: 1388-1390.
65. Rehulka, J. & Minarik, B.  (2007)  Blood parameters in brook trout Salvelinus fontinalis(Mitchill, 1815), affected by columnaris disease. Aquaculture Research. 38 : 1182-1197 .
66. Densmore, C. L . &  Blazer, V. S & Waldrop, T. B. (2001) Effects of Whirling Disease on Selected Hematological Parameters in Rainbow Trout. Journal of Wildlife Diseases, 37(2).  pp. 375–378 .
67. Das, B. K. &  patnaik,  P. &  mishra,  B. K. (2005)  Observation on Haematological and Enzymatic Changes on  Spontaneous Papillomatous Condition of Anabas testudineus (Bloch). Asian Fisheries Science 18 : 33-38 .
68. Bry, C. & Zohar, Y. (1980)  Dorsal aorta catheterization in Rainbow trout(Salmo gairdneri), glucocorticoid levels , hematological data and feeding for 5 days after surgery.Reprod. Nutr.  Dev. 20:1825-1834.
69. Kikuchi, Y. & Hughes, G. M.  (1985)  Effect of moderate and severe exercise in Rainbow trout on some of arterial blood. Jpn. J. Ichthyol. 31:422-426.
70. nakatu S, Matsuda M, Sakagami T, Takahashi T, Yamamoto S. (1996)  composition of Canavanine in process of germination in The seeds of Canavalia gladiata. Seikagaku.  38:67-71.
71. Van Ginneken, V & Ballieux, T. B. & Willemze, R. K. & Coldenhoff, E. & Lentjes, E. & Antonissena, O. & Haenen, G. & van den Thillart  (2005) Hematology patterns of migrating European eels and the role of EVEX virus. Comparative Biochemistry and Physiology, Part C,  140 (2005) 97– 102 .
72. Tavares dias, M. & Sérgio Henrique, C. & Flávio Ruas, M. (2003)  Hematological characteristics of  Brazilian teleosts , parameters of seven species collected in Guariba. B. Inst. Pesca, São Paulo, 29(2): 109 – 115.
73. Shidgar, S. & Cook, D. & Jones, P. & Harford, A. (2007) Blood cells of Murray cod Maccullochella peelii peelii  (Mitchell) . Journal of Fish Biology . 70: 973–980 .
74. Kori-Siakpere, O. & Ake, J. E. G &  Idoge, E. (2005)  Haematological characteristics of the African Snakehead, Parachanna obscura. African Journal of Biotechnology Vol. 4 (6), pp. 527-530.
75. Andrzej, K. siwiki &  Zdzislaw, Z. (2003)  Selected hematological and biochemical parameters of Pike perch, (Sander lucioperca), from intensive culture. Arch. Pol. Fish. Archives of Polish Fisheries. Vol. 11 Fasc. 1 17-22
76. Tavares-Dias, M.b & Barcellos, J. F. M. & Marcon, J.L. &. Menezes, G. C  (2007)  Hematological and biochemical parameters of  Pirarucu arapaima gigas schinz, in the cage culture. Electronic Journal of Ichthyology, November, 2007 2: 61-68 .
77. Wolf, K. (1988 ) Fish viruses and fish viral diseases. Cornell University Press, Ithaca, USA, Comstock Publishing Associates, New York, 476pp; 1988.V. van Ginneken et al. / Comparative Biochemistry and Physiology, Part C 102 140 (2005): 97–102 .
78. Groff, J.M., Zinkl, J.G., (1999) Hematology and clinical chemistry of Cyprinid fish. Common carp and goldfish.Vet. Clin. N. Am. Exot. Anim.Pract. 2 (3): 741–746.
79. Esteban, M. A. & Mu˜noz, J. & Meseguer, J.  (2000)  Blood cells of sea bass(Dicentrarchus Labrax L.). Flow Cytometric and microscopic studies. Anat. Rec.258 (1): 80–89.
80. Hrubec, T.C. & Cardinale, J.L. & Smith, S.A. (2000) Hematology and plasma chemistry reference intervals for cultured tilapia (Oreochromis hybrid).Vet. Clin. Pathol. 29 (1): 7–12.
81. Nakamura, H. & Shimozawa, A. (1984)  Light and electron microscopic studies on the leucocytes of the medaka. Medaka 2: 15–22.
82. O¨ ru¨n, I., Erdemli, A.U.  ( 2002)  A study on blood parameters of Capoeta trutta (Heckel, 1843). J. Biol. Sci. 2 (8): 508–511.
83. Ranzani-Paiva, M. J. T. & Tabata, Y.A. & Eiras, A.C. (1998) Hematologia comparada entre dipl´oides e tripl´oides de truta arco-´ıris, Oncorhynchus Mykiss Walbaum (Pisces, Salmonidae). Rev. Bras. Zool. 5 (4):1093–1102.
84. Natarajan, G. M. (1981) Some blood parameters in two air- breathing fishes Of south India. J. Physiol. Ecol. 6:133-135.
85. Barham, W.T. &  Smith,  G. L. & Schoonbee H. J. (1980) The haematological assessment of bacterial infection in rainbowtrout, Salmo gairdneri. Journal of Fish Biology 17: 275-281.
86. Lowe-Jinde L. (1979) Some observations of rainbow trout, Salmo gairdneri Richardson, infected with Cryptobia salmositica. Journal of Fish Biology 14: 297-302.