بررسی نیروی انسانی و نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه

این تحقیق با توجه به تحولات مداوم رشته کتابداری و در نتیجه تغییر نیازهای آموزشی کتابداران، به بررسی وضعیت نیروی انسانی و نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان پرداخته است. در این پژوهش، تعداد 172 نفر از کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نتایج نشان می‌دهد در حال حاضر بیشترین دوره‌های مورد نیاز این کتابداران، فناوریهای نوین است و آنها برای اینکه خود را با این تغییر و تحولات حاصل از فناوریهای مدرن هماهنگ سازند و بتوانند بهترین و مفیدترین خدمات را در کمترین زمان ممکن به شکلی مطلوب ارائه دهند، باید در این زمینه‌ها آموزشهای لازم را ببینند؛ که لازمه آن برنامه‌ریزی و تدارک این آموزشها توسط مسئولان ذی‌ربط می‌باشد.

کلیدواژه‌ها: کتابداران، کتابخانه دانشگاهی، آموزش ضمن خدمت، فناوری اطلاعات

مقدمه

کتابخانه‌ها به عنوان حافظ و اشاعه دهنده دانش بشری در طول تاریخ همواره دستخوش تغییر و تحول بوده‌اند. آینده کتابخانه‌ها بویژه کتابخانه‌های دانشگاهی، در گرو همگامی و سازگاری با تغییرات جاری در دانشگاههای علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوریهای مربوط به آن است. این امر، مستلزم یادگیری های مکرر و آموزشهای مستمر در حین کار می‌باشد. «چاتیما ساکنناد» آموزش در محیط کار را این‌گونه تعریف کرده است: «گستره‌ای از مفاهیم، فرایندها و فعالیتهایی که کارکنان در محیط کار به دست می‌آورند. حاصل این یادگیری باید به توسعه دانش، مهارت، ارزشها، رفتارها و فعالیتهای کارمند در محیط کار بینجامد. قبل از اینکه درباره آنچه باید یاد گرفته شود بحث کنیم، باید بدانیم به چه مهارتهایی نیاز است و چه کسانی به این مهارتها نیاز دارند و چه کسانی باید این مهارتها را بیاموزند؟ این تحقیق در همین راستا و در سراسر کتابخانه‌های دانشگاهی خوزستان انجام شده است.

سوال های پژوهش

• – کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان از نظر جنسیت، سن، سابقه کار، تجربه کاری در مدیریتها و بخشهای مختلف کتابخانه، نوع مدرک و میزان تحصیلات، چه وضعیتی دارند؟
• – کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان، به لحاظ شرکت در دوره‌های آموزش مختلف در چه وضعیتی قرار دارند؟
• – از دیدگاه کتابداران، نقش دوره‌های آموزشی در ارتقای مهارتها و ارتقای شغلی آنها به چه میزانی است؟
• – لزوم برقراری دوره‌های آموزشی در بخشهای مختلف کتابخانه از دیدگاه کتابداران به چه میزانی است؟
• – از دیدگاه کتابداران، نقش انجمنها و سازمانهای علمی کتابداران، در امر برقراری دوره‌های آموزشی به چه میزانی است؟
• – از نظر کتابداران، بهتر است آموزش ضمن خدمت به چه شکلی برگزار شود؟
• – مشکلات آموزش ضمن خدمت از دیدگاه کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان چیست؟

فرضیه‌ها

1. بین نوع و میزان تحصیلات با نیازهای آموزشی کتابداران رابطه‌ای معنادار وجود دارد.
2. بین دوره‌های آموزشی طی شده و نیازهای مهارتی کتابداران رابطه‌ای معنادار وجود دارد.
3. بین جنسیت کتابداران و نیازهای مهارتی کتابداران تفاوتی معنادار وجود دارد.

پیشینه تحقیق

مزینانی (1377) در بررسی نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی و مراکز اطلاع‌رسانی ایران، نیازهای مهارتی کتابداران و مدیران دارای مدارک تحصیلی گوناگون در مقاطع مختلف را بر اساس 28 اولویت مورد پیمایش قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد از نظر کل جامعه کتابداران، نیازهای مهارتی اولویتهای اول تا پنجم عبارتند از: فناوری اطلاعات، نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای، آشنایی با مراجع تخصصی، آشنایی با بانکهای اطلاعاتی و مبانی رایانه.

فتاحی (1377: 63 ـ 49) با تاکید بر برخی از زمینه‌‌های تاثیرگذار فناوری نوین بر کار کتابخانه‌ها و کتابداران، فناوری اطلاعات را مهمترین جنبه از فناوری جدید پیوسته و در حال تحول و پیشرفت می‌داند که کتابداران برای حفظ جایگاه خود، باید فعالانه با آن آشنا شوند و تاکید دارد که به موازات کاربرد فناوری نوین در کتابخانه‌ها، دانسته‌های مربوط به این فناوریها را در کلاسها، همایشها و نمایشگاهها به کارکنان منتقل کنند.

نیک‌کار و فرزین (1379: 58 ـ 47) در بررسی آموزش تکنولوژی جدید اطلاعات به کتابداران و تاثیر آن بر بهره‌وری، آموزش را یکی از عوامل مهمی می‌دانند که تاثیری قابل توجه در بهره‌وری دارد. آنها نشان داده‌اند 5/87% از کتابداران در انجام امور خود از فناوری جدید استفاده می‌کنند، 96% آنها نسبت به کسب مهارتهای جدید احساس نیاز می‌کنند، آنها سواد رایانه‌ای و آشنایی نبودن کامل با پایگاههای اطلاعاتی و شبکه‌های رایانه‌ای را مهمترین نیاز آموزشی خود تشخیص داده‌اند.

رزام و الجو (1998) در بررسی آموزش فناوری اطلاعات به نسل تازه کتابداران در کشورهای در حال رشد، بیان می‌کنند که برای فایق آمدن بر چالشهای جامعه اطلاعاتی و برآورده کردن خواسته‌های آن، به تربیت نسل جدیدی از کتابداران در حوزه روشهای نوین ذخیره و بازیابی اطلاعات نیاز است. تولید و عرضه بی‌حد و حصر اطلاعات، گسترده‌ شدن افقهای فکری و فرهنگی، ظهور فناوریهای نوین، پیشرفتهای فناوری پردازش اطلاعات و افزایش روزافزون حوزه‌های موضوعی و رشته‌های جدید، مشخصه‌های دنیای امروز هستند که مسائل اطلاعاتی متعددی را با خود همراه کرده‌اند. حل این مسائل تنها از طریق درک صحیح موقعیت و آگاهی از چگونگی تولید و زایش اطلاعات، ذخیره، بازیابی، اشاعه و استفاده آن میسر است.

واتکینز و مارسیل خاطرنشان می‌کنند: «یادگیری در محیط کار شامل شرایطی از قبیل کارآموزی و توسعه منابع انسانی است. بویژه بازآموزی که شرط برتر است و به آموزش شغلی بازمی‌گردد. موارد بالا همه بر اهمیت آموزش بویژه آموزش حین کار کارکنان کتابخانه تاکید دارند. تحقیق حاضر نیز با روش پیمایشی اهمیت، ضرورت و نوع این آموزش را در استان خوزستان مورد بررسی قرار داده است.

پیشنهادها

در این قسمت در دو جهت پیشنهادهایی ارائه خواهد شد: ابتدا روشهایی که می‌توان سطح تخصص کتابداران مورد بررسی را ارتقا داد و سپس پیشنهادهایی جهت انجام پژوهشهای آینده.

روشهای ارتقای کتابداران مورد بررسی

برای افزایش تواناییها و روزآمد کردن مهارتهای کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی در نمونه مورد بررسی، برای ارائه خدمات بهتر به شیوه‌های مختلف می‌توان عمل کرد:

1. توجه به بازآموزی و تداوم آموزش از طریق افزایش تعداد دوره‌های تکمیلی و مستمر.
2. آموزش کاربرد رایانه در کتابخانه‌ها و استفاده از نرم‌افزارهای مرتبط با خدمات کتابداری.
3. تشویق این کتابداران و ایجاد انگیزه در آنها برای افزایش دانش و کارایی آنها.
4. ترویج اهمیت و تاثیر آموزشهای ضمن خدمت در بهینه‌سازی فعالیتها و خدمات این کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی.
5. برگزاری دوره‌های آموزشی ضمن خدمت برای نیروهای رسمی، غیررسمی و قراردادی.
6. به‌کارگیری کتابداران در انجام اموری که در آن زمینه مهارت و توانایی بیشتری دارند و استفاده از نیروهای مجرب در امور تخصصی.
7. برگزاری دوره‌های آموزشی همه جانبه و متناسب با نیازهای خدماتی کتابداران.
8. ارزیابی دوره‌های آموزشی برای حل مشکلات و مسائل بهره‌وری بالاتر از این دوره‌ها.

موضوعات پژوهشی تکمیلی

برای انجام پژوهشهای بعدی، پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه می‌گردد:

1. با توجه به تعیین نیمرخی از نیروی انسانی کتابخانه‌های دانشگاهی خوزستان و شناسایی نیازهای مهارتی آنها، پیشنهاد می‌شود پژوهشهای مشابهی در مورد کتابخانه‌های دیگر ـ اعم از کتابخانه‌های عمومی، مدارس و … ـ و همچنین کتابخانه‌های دانشگاهی استانهای دیگر صورت گیرد تا در مجموع، نیازهای مهارتی نیروی انسانی شاغل در کتابخانه‌ها کشف شود.
2. بررسی اثر تواناییها و مهارتهای کتابداران بر ارتقای بهره‌وری کتابخانه‌ها.
3. پیشنهاد می‌شود تحقیقی در زمینه نحوه ارائه و امکانات لازم برای تدریس درسهای کتابداری و میزان استفاده از تجهیزات و کارگاههای آموزشی صورت گیرد.
4. بیش از نیمی از کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی، در بخشهای تخصصی خود از افرادی با تحصیلات غیرکتابداری استفاده کرده‌اند، در صورتی که نظام آموزش عالی برای تربیت و آموزش کتابداران هزینه‌های زیادی متحمل شده است، چرا در هنگام احراز پستهای تخصصی و همچنین مدیریتی، از نیروهایی با تخصصهای دیگر استفاده کرده است؟ برای دسترسی به پاسخ این سوال، باید پژوهشهایی در این زمینه انجام گیرد.
5. بررسی کارایی کتابداران متخصص با کتابداران غیرمتخصص.
6. بررسی اثر آموزشهای نظری در مقایسه با آموزشهای عملی در افزایش مهارتها و تواناییها.

1. ادواردز، کریستوفر (1381)، «دانش جانی: چالشی رویاروی کتابداران»، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، گزیده مقالات ایفلا 2000، (بیت‌المقدس: 18ـ13 اوت 2000) زیر نظر فریبرز خسروی، به همت‌ و ویراستاری تاج‌الملوک ارجمند، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص14ـ4.
2. اسمیت (1361)، نقل از لنکستر، ویلفرد، کتابخانه‌ها و کتابداران در عصر الکترونیک، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
3. پولاک، میریام؛ براون، کارن، (1997)، «تغییر و تحول در حرفه کتابداری و آموزش کتابداران»، ترجمه علی مزینانی، گزیده مقالات ایفلا 97 (دانمارک، 31 ژون ـ 5 سپتامبر1997)، 1378.
4. جعفرنژاد، آتش (1379)، کاربرد و بهره‌وری فناوریهای اطلاعات در آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی، ارائه شده در پنجمین همایش سراسری کتابداری و اطلاع‌رسانی، (تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران ایران، 11ـ 9 مهرماه1379).
5. رینتجس (1967)، نقل از لنکستر، ویلفرد. کتابخانه‌ها و کتابداران در عصر الکترونیک، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، 1361.
6. ساکچانناد، چاتیما (1381)، «آموزش حین خدمت برای متخصصان اطلاع‌رسانی در محیط متغیر کتابداری و اطلاعاتی»، ترجمه عبدالله نجفی، گزیده مقالات ایفلا2000. (بیت‌المقدس، 18ـ 13 اوت 2000).
7. فتاحی، رحمت‌الله (1377)، «برخی از زمینه‌های تاثیر فناوری نوین بر کار کتابخانه‌ها و کتابداران»، کتابداری و اطلاع‌رسانی.
8. لاین (1983)، نقل از لنکستر، ویلفرد. کتابخانه‌ها و کتابداران در عصر الکترونیک، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، 1361.
9. لنکستر، ویلفرد (1361)، کتابخانه‌ها و کتابداران در عصر الکترونیک، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
10. مزینانی، علی (1377)، بررسی نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی و مراکز اطلاع‌رسانی، فصلنامه کتاب، بهار1377.
11. نیک‌کار، ملیحه؛ فرزین، فرزانه (1379)، «آموزش تکنولوژی جدید اطلاعات به کتابداران و تاثیر آن بر بهره‌وری»، ارائه شده در پنجمین همایش سراسری کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، (تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 11ـ 9 مهرماه 1379).
12. والجو، رزام (1377)، «آموزش فناوری اطلاعات به نسل تازه کتابداران در کشورهای در حال رشد»، ترجمه فرامرز مسعودی، فصلنامه کتاب، پاییز و زمستان 1377.
13. Crosby, Olivia (2000), “Librarians Experts in the Information Age”. Occupational Outlook Quarterly, Vol 44, No 4.
14. D.D.Casey Illinois (2000). “Oral and web based visual presentations: 21^st Professional Development for Librarians and Library Staff ”. Libraries. 82 (1).
15. E.Daniel, S.Lazinger and O. Harbo (2000). “Guideline for Professional Library/Information Educational Programs – 2000”. Education for Library and Information Services. 17(1-3), May-Dec 2000, P.23-7.
16. Gorrod. Penny (1999). “Survival Strategies in the learning age-Hybrid staff and hybrid libraries”. Aslib Proceeding. 51(6), June.
17. Gelik, Ahmet (2001). University librarians in Turkey: A state of the art review”. Information development. Vol.17, No.2.
18. Gunson, Nikey (1990). “Will Sophisticated Computer Systems Replace Professional Librarians or Complement their Skills? ” Aslib Proceedings. No.42, 1990.
19. J.Larue (2000). “What today’s Libraries really need”. Library Mosaics. 11(4), Jul/Aug 2000.
20. J.Peacock (2001). “Teaching Skills for Teaching Librarian: Postcards from the edge of the Education Paradigm”. Australian Academic and Research Libraries. 32(1), Mar 2001.
21. Morgan, Steve (2001). “Changing of university libraries: Don’t Forget the people”. Library Management. 22 (1/2).
22. M.Y. Chaudhary (2001). “Continuing Professional Education of Librarians Working in the University Libraries of Pakistan and Azad Jumma and Keshmir”. Inspel. 35(1).