نقش ایثار در تکامل فرد و اجتماع

اکنون که از پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی با عراق سال ها می گذرد، باید ارزش ها و آرمان های اصیل و ارزش های اسلام ناب محمدی (ص) را در جامعه پیدا کنیم که این امر در زمانی انجام می پذیرد که فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه پی‌ریزی و نهادینه شود.

اصولاً یکی از مسائل مهم جامعه ای که مدعی حضور گفتگوی تمدن هاست پی بردن به اصالت تمدن ها و فرهنگ ها و انگیزه خالص و ناب شهدا است. در این عرصه تنها زمینه ای که از فرهنگ و شهادت داشتیم عنوانی بود که در طول زندگی خود در لوح روح خود حک کرده ایم. زمینه ای که خانواده ها یا شهدا و ایثارگران دارای درک بالاتر و بهتری از آن هستند برای این موضوع ما به کتاب هایی که فلسفه ایثار و فرهنگ آن را عمیق تر بیان کرده بسیار توجه و اشاره کردیم.

مسئله دیگر که ما در این مقاله و یا تحقیق آن را مورد توجه قرار دادیم، ارزش هایی بود که در جوامع و ادیان مختلف برای نامیدن یک فرد به عنوان شهید ملاک قرار می‌گیرد. پس برای این امر ابتدا باید انگیزه های شهادت طلبی را در جوامع مختلف بررسی کردیم.

نتایج این پژوهش به ما کمک می‌کند تا هاله ای از تقدس و معنویت و روح، را فرا گیرد و در درک بهتر فرهنگ ایثار و شهادت ما را یاری دهد.

بیان مسئله

مسئله مورد نظر در پژوهش حاضر بررسی جایگاه ایثار در منابع اسلامی، انواع ایثار، تاثیر ایثار فرهنگ فرد و اجتماع و عوامل گسترش دهنده و بازدارنده ایثار می‌باشد.

1. تعریف مفهومی ایثار و جایگاه آن در اسلام؟
2. بررسی انواع ایثار
3. تاثیر ایثار بر فرد و اجتماع
4. بررسی عوامل گسترش دهنده و بازدارنده ایثار
5. بررسی ایثار و شهادت در دین های مسیح و یهود

اهمیت و ضرورت مسئله:

تاریخ نهضت های اسلامی آکنده از حضور مردان و زنانی است که در عرصه جهاد، خالصانه به میدان عمل آمدند و با جانفشانی و ایثار، بی نام و نشان از خویش، حق را بر اریکه عدالت نشاندند در این نوشتار تلاش شده است تا در دو بخش مجزا پس از مقدمه، تعاریف و مفاهیم فرهنگ ایثار و مصادیق عینی و عملی آن به شکل مشروح بیان شود.

فرهنگ شهادت و ایثار، تجلی بخش هویت دینی و احیای ارزش هایی است که حیات اندیشه یک جامعه انسانی را ضمانت می‌کند و بهداشت روانی انسان را در عرصه های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی شکل می‌دهد. به دیگر سخن، شهیدان، در یک انتخاب آگاهانه، با نفی خویش به نفع جامعه و یک اندیشه همت می گمارند، و فضای رخوت و غفلت عصر خود را به فضای تلاش و بینش فرا می خوانند. آنان به کابلد بی رمق یک جامعه، روح خودباوری می دهند و حیات و حرکت ارزش هایی که در طوفان حوادث به فراموشی سپرده شده است به منصه ظهور می رسانند.

طو دو دهه اخیر انقلاب اسلامی، ملت ایران، حوادث زیادی را تجربه کرده است. انقلاب اسلامی یک پدیده منحصر به فرد در تاریخ معاصر بود و هشت سال دفاع مقدس نیز متمایزترین جدال قرن در این عرصه، ظهور و حضور مردان بزرگ و اندیشه های ناب و پاک، مفاهیم عمیق ارزش های انسانی را در جهان بشریت متجلی ساخت و مبانی فرهنگ نوین الهی و دینی را به عنوان یک هویت زنده و جاوید به صحنه کشاند. گرچه این فرهنگ ریشه در تعالیم عالیه اسلام داشت. اما در قالب جدید با مفاهیم و مصادیق نوین خود، پا به میدان گذاردند و در حوزه های گوناگون اجتماع و خانواده اثر گذارده است.

اینک پس از گذشت سال ها از حماسه به یادماندنی و به میدان آمدن نسل نوخاسته انقلاب، شاهد بروز نگرش ها، نیازها و ارزش های جدیدی در گستره سیاست، فرهنگ و اقتصاد جامعه هستیم که تامل و تدبر متولیان فرهنگی را جلب نموده است. بی گمان راه پیشرفت جامعه اسلامی درک صحیح و روشن از فرهنگ ایثار و شهادت است و زنده نگه داشتن یاد و خاطره آنها وظیفه اقشار مختلف اجتماع است.

اگر بتوانیم در کنار نیازهای روزمرگی شهروندان امروز، نیاز پاسداشت این حریم را به آنان تعلیم دهیم، امنیت روانی- اجتماعی آنان را تضمین کرده ایم.

اهداف پژوهش

1. بررسی ارتباط ایثار با عقاید و باورهای دینی
2. بررسی ایثار به عنوان یکی از آموزه های ناب اسلامی
3. بررسی و تحلیل نقش ایثار در تکامل بشر و جوامع بشری
4. بررسی تاثیر ایثار در حوزه های گوناگون اجتماعی

جامعه آماری

• الف)منابع کتابخانه ای شامل: کتابها، جزوات، مجلات و منابع چاپی دیگر و مراجعه به سایت های اینترنتی معتبر و مرتبط
• ب)دانش آموزان شاغل به تحصیل دبیرستان شاهد عصمت

نمونه و روش نمونه گیری

در تحقیق کتابخانه ای نمونه آماری شامل کتابهای مرتبط با موضوع ایثار می‌باشد.

در تحقیق میدانی نمونه مورد بررسی پس از حذف پرسش نامه های ناقص 50 نفر است که همگی از بین دانش آموزان دختر مشغول تحصیل در دبیرستان شاهد عصمت می‌باشد که همگی به طور تصادفی انتخاب شده اند.

روش تحقیق

در تحقیق حاضر مطابق با اهداف تحقیق از دو روش تحقیق تاریخی (برای جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای) و روش پیمایشی برای جمع آوری نظرات دانش آموزان استفاده شده است.

ابزار جمع آوری اطلاعات: در زمینه ی تئوری و نظری خصوصاً ایثار در منابع اسلام و مباحث اسلامی و همین طور ایثار در ادیان دیگر نیز تاثیر آن در حوزه های گوناگون اجتماع از طریق مطالعات کتابخانه ای و بخشی از مطالب نیز از طریق مصاحبه با چند تن از ایثارگران در زمینه های گوناگون و نیز محیط خارج از مدرسه صورت گرفته و قسمتی دیگر که پرسش نامه می‌باشد و در درون مدرسه توسط پرسشگران پرسش شده است.

مراحل اجرای تحقیق:

مطالعات کتابخانه ای توسط اعضای گروه و با بهره گیری از منابع موجود نیز سایت‌های گوناگون اینترنتی انجام شده است. مصاحبه نیز در داخل مدرسه و خارج مدرسه توسط مصاحبه کنندگان صورت گرفته و به پرسش نامه و بعد از تهیه و تنظیم و بررسی در اختیار دانش آموزان دختر دبیرستان شاهد عصمت قرار گرفت و پس از پر شدن پرسشنامه کدگذاری شده و اطلاعات آن استخراج شد و سپس از طریق کامپیوتر نمودار بشکل نرم افزاری درآمد و درصد فراوانی ترسیم گردید.

مشکلات تحقیق:

از جمله مشکلات این تحقیق، عدم وجود کتب و تحقیقات و منابع کافی و جدید در زمینه ایثار و تاثیر قرآن در حوزه های گوناگون اجتماع بود. کتب موجود بیشتر در رابطه با ایثار و نقش آن در 8 سال دفاع مقدس ایران و نیز ایثار و شهادت طلبی بود. مشکل دیگر نیز، کمبود وقت و تعداد نمونه آماری 50 پرسشنامه (بعد از حذف پرسش نامه های ناقص) می‌باشد.

برای کسب اطلاعات جدید و نیز برای بررسی ایثار در جوامع دیگر، شناخت زیادی از سایت های اینترنتی نبود، و فقط تعداد محدودی از سایتهای موجود استفاده شده است.

ارائه پیشنهادات:

ضمن تشکر از معلم راهنمای گروه، سرکار خانم زارع پیشه و مدیریت محترم دبیرستان، سرکار خانم حسینی که در این تحقیق کمال همکاری را با ما داشتند.

از عزیزانی که تحقیق را مورد بررسی قرار می دهند، تقاضا داریم که با تحلیل همه جانبه مباحث مطرح شده را از برای نهادی کردن ایثار به عنوان یک فرهنگ در جامعه، هموار نمایند و با مطالعات و پژوهش های گسترده تر، زمینه را برای مشارکت بیشتر نوجوانان که در حدود 50% جامعه را شامل می شوند، فراهم کنند. به امید روزی که شاهد نهادی شدن تمامی ارزش های اسلامی و انسانی خصوصاً ایثار در جامعه باشیم.

ضمن تشکر از مدیریت محترم مدرسه، سرکار خانم حسینی و دبیر راهنما، سرکار خانم زارع پیشه که در این تحقیق با ما کمال همکاری را کردند.

از مسئولین و عزیزان محترمی که این تحقیق را مورد بررسی قرار می دهند خواهشمندیم که تحقیقات بررسی شده به اشکال مختلف مانند کتب درسی و … در اختیار نسلهای آینده برای پیشبرد اهداف عالی آیین جمهوری که ایثار یکی از اصول آن است قرار دهید و نواقص آن را در اجتماع رفع کنیم تا شاهد پایه گذاری و نهادی شدن این اصول در جامعه به خصوص در تک تک افراد نسب آینده باشیم تا حداقل آینده ای رو به رشد امیدوار باشیم.

تعریف ایثار

یکی از ارزش های اخلاقی که در همه جوامع از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است و آن یعنی منافع جامعه را بر منافع خود ترجیخ دادن و تجلی آن در عمل شهید در بالاتری حد است، چرا که با فدا کردن جان خویش بزرگترین فداکاری و ایثار را برای مردم انجام داده است.

ایثار، برگزیدن و فرض دیگران را به غرض خویش مقدم داشتن منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن و این کمال سخاوت است …دیگری را در رساندن به منفعت و دفع مضرت بر خود مقدم داشتن و آن نهایت برادری است.[1]

هم چنین تعاریف را هم برای ایثار بر شمرده اند.

• خدا محوری در مقابل خود محوری
• ایثار، ترجیح دادن منافع دیگران بر منافع خود (شهادت طلبی عالی ترین درجه ایثار است)
• آخرت را بر دنیا ترجیح دادن
• اطاعت بی چون و چرا از مقام والای ولایت تا پای جان
• رجحان ارزش های انسانی بر منافع شخصی
• در مسیر کمال حرکت دادن تا آنجا که (شهید نظر می‌کند به وجه الله)
• صبر و استقامت در مقابل مشکلات برای نیل به اهداف عالیه
• سازش ناپذیری در مقابل دشمنان
• عزت نفس و زیر بار ذلت نرفتن
• نترسیدن از مرگ

نتیجه گیری:

همانطوری که بیان گردید ایثار در تقدیم داشتن و ارجحیت دیگران بر خویش و د رنج افکندن خویش برای آسایش دیگران است. بدین جهت به اختصار نتایج این پژوهش با تاکید به رهیافتهای بررسی شده می آید:

1. ایثار، گذشت، شهادت طلبی جزء لاینفک حیات بشری، به ویژه ادیان توحیدی و آسمانی بوده و امر دین و دین ورزی با این عمل عجین شده است. در دین های یهود و مسیح نیز با همان معانی و کاربردهای دینی یا به اعتباری به عنوان امری مقدس و دینی بدان پرداخته شده است.
2. درست است که اوج و عمق ایثار همان شهادت طلبی می باشد که جایگاه وسیعی در فرهنگ و معارف اسلامی باز کرده و در کتب فقهی، حدیثی و تاریخی به کرات این واژه به کار رفته است، با این حال بخشش اموال در راه خدا، انفاق، جز اینها در این مقوله قابل قبول است.
3. ایثار انبیاء(ع) در راه اعتلای کلمه توحید و پیامبر (ص) در تبلیغ دین مبین اسلام و یاران صحابه (به ویژه انصار و مهاجران) ایشان مثال زدنی است اما با این حال مذهب تشیع با ایثار و شهادت طلبی به هم پیوسته است. شیعیان این فرهنگ والا و ارجمند را از امامان عظیم الشان خویش قرار گرفته اند. حادثه جانگداز کربلا و عاشورای حسینی که منجر به شهادت آن بزرگوار و خاندان و یارانش و اسارت دیگر بازماندگان وی گردید، مثل اعلا و منحصر به فرد ایثار و از جان گذشتگی است که در هماره تاریخ سرمشقی برای نقصها و قیامهای شیعیان بر ضد حکام جور بوده است و از نمونه های با ارزش، یکی نهضت مشروطیت ایران و دیگری انقلاب مردم ایران و پیروزی ایشان علیه حکومت شاهنشاهی وابسته به استعمار در بهمن ماه 1357 می باشد.
4. پس از پیروزی ملت شریف ایران و سرنگونی حکومت طاغوت، استعمارگران که از استقلال و آزادی مردم به رهبری حضرت امام (ره) به هراس افتاده بودند و از صدور انقلاب به مستضعفان جهان و کشورهای تحت سلطه آنان نگران بودند، انواع کارشکنی‌ها را برای شکست این انقلاب به کار بستند و از جمله تحریک رژیم بعث عراق برای تجاوز به خاک ایران و جنگ هشت ساله تحمیلی بود. در واقع یکبار دیگر فرهنگ ایثار و شهادت به صورت بسیار بارزتری در ملت ایران نمایان شد و رزمندگان (ارتش، سپاه) جان بر کف و شجاع در این راه از تمام امکانات خویش استفاده کرده و با دادن جان خویش نه تنها انقلاب اسلامی را، بل اسلام را برای قرن بیستم یکبار دیگر ترجمه و تفسیر و زنده کرده اند. نهایت اینکه هزاران شهید، جانباز، آزاده همراه با پیروزی بدست آمده، نتایج پر بار آن می باشد.
5. انقلاب اسلامی ایران الهام بخش روحیه و فرهنگ ایثار طلبی ملت ستمدیده فلسطین این بوده و انتفاضه تحت تاثیر این آموزه ها، مبارزه جدی تری را علیه صهیونیسم برای آزادسازی قدس آغاز کرد.
6. برغم همه این موارد موضوعی که جای پژوهش گسترده ای را می طلبد و صاحب نظران و اندیشمندان باید درباره اش قلم فرسایی و تلاش ویژه ای را ارائه نمایند، این است که پس ازاتمام هشت سال جنگ تحمیلی روحیه ایثار، شهادت و از خود گذشتگی، و نیز کسانی که پرچمدار این عرصه بوده اند نظیر شهداء، جانبازان و آزادگان، رنگ باخته و به سردی گراییده است. علت این امر از سویی تبلیغات ذشمنان داخلی و خارجی بوده که برای ریشه کن کردن ارزشها، باورها و اعتقادات ملت مسلمان از هیچ کوششی فروگذار نکرده اند از جمله در دسترس قرار دادن برنامه مبتذل ویدئویی، ماهواره ای و اینترنتی و نیز استفاده از شعارهای عوام فریب و کم ارزش و بی ارزش در مقابل شعارهای اسلامی و ملی مردم و از سویی نبودن یک برنامه جامع، اصولی، و منسجم از سوی دولتمردان و نهادهای آموزشی و تربیتی و نیز نهادینه نشدن این ارزشها از دوران کودکی و نوجوانی در بسیاری از خانواده می باشد.

[1]– لغت نامه دهخدا

فصل اول: کلیات

• 1- مقدمه
• 2- بیان مسئله
• 2-1 اهمیت و ضرورت مسئله
• 3-1 اهداف پژوهش
• 4-1 جامعه آماری
• 5-1 نمونه و روش نمونه گیری
• 6-1 روش تحقیق
• 7-1 مراحل اجرای تحقیق
• 8-1 مشکلات تحقیق
• 9-1 ارائه پیشنهادات

فصل دوم: ایثار در منابع اسلامی

• 2-تعریف ایثار
• 1-2 نمونه ای از آیات قرآن کریم درباره ایثار و شهادت
• 3-انواع ایثار
• 1-3 جهاد
• 2-3 شهادت
• 3-3 فنای عاشق در معشوق
• 4-3 دهش و بخشش
• 5-3 انفاق
• 6-3 جامعه پزشکی
• 4-ایثار پیامبر (ص) و اهل بیت(ع)
• 1-4 ایثار پیامبر در راه ترویج اسلام
• 1-1-4 ایثار در آئین محمدی (ص) و ائمه اطهار (ع)
• 2-1-4 ایثار انصار نسبت به مهاجران
• 2-4 ایثار حضرت علی
• 3-4 حماسه حسینی
• 5 شهادت
• 1-5 فلسفه وجودی فرهنگ ایثار و شهادت در مکتب اسلام
• 1-1-5 ایثار و شهادت در تاریخ اسلام
• 2-5 شهادت طلبی و انتفاضه
• 3-5 انگیزه های شهادت طلبی
• 4-5 شهادت در دین یهود
• 5-5 شهادت در مسیحیت
• 6-5 ایثار و شهادت طلبی در تاریخ پر بار انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی
• 1-6-5 شهید و شهادت از دیدگاه امام خمینی (ره)
• 2-6-5 شهادت در بسته تاریخ از دیدگاه امام خمینی (ره)
• 3-6-5 مفهوم و ارزش شهادت از دیدگاه امام خمینی (ره)
• 4-6-5 مقام و منزلت شهدا از دیدگاه امام خمینی (ره)

فصل سوم: تاثیر ایثار در تکامل فرد و اجتماع

• 6-تاثیر ایثار در تکامل فرد
• 1-6 ایثار و خدا محوری
• 2-6 نقش ایثار در رشد و تعالی انسان
• 3-6 ایثار و عزت نفس
• 4-6 ایثار و توجه به آخرت
• 5-6 ایثار و صبوری در برابر ناملایمات
• 7- تاثیر ایثار در تکامل اجتماع
• 8-ترویج فرهنگ ایثار در حوزه اجتماعی
• 1-8 سطح نخست (خانواده)
• 2-8 سطح دوم (محیط جغرافیایی)
• 3-8-سطح سوم (جامعه)
• 9-ترویج ایثار در حوزه فرهنگی
• 10-ترویج ایثار در حوزه سیاسی
• 11- ترویج ایثار در حوزه اقتصادی

فصل چهارم: بررسی دیدگاه دانش آموزان در خصوص مفهوم ایثار و تاثیر در تکامل فرد و اجتماع       

• 12-جداول و نتایج
• 13-نتیجه گیری
• 14-فهرست منابع و مآخذ
• 15-ضمائم
• 1-15 نمونه پرسشنامه
• 2-15 نمونه مصاحبه

منابع

1. بابازاده، علی اکبر، سیمای حکومتی امام علی (ع). قم، انتشارات انصاریان، 1378
2. انصاریان، حسین، دیار عاشقان، جلد هفتم، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373
3. عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، فرهنگ ارشاد اسلامی، 1375
4. دکتر علی شریعتی، هبوط در کویر، چاپ هفتم، انتشارات سبز، 1369
5. استاد شهید مرتضی مطهری، سیری در نهج البلاغه، چاپ دوم، 1354
6. عاملی، جواد، حماسه و عرفان، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، 1377
7. منصوری لاریجانی، اسماعیل، زمزم عشق، موسسه فرهنگی انتشاراتی آیه، چاپ دوم، 1381
8. علیخانی، علی اکبر، بحرانی مرتضی، شهید و شهادت در ادعیه و زیارت، نشر شاهد، چاپ اول، 1380
9. عباسعلی عمید زنجانی، جهاد از دیدگاه امام علی(ع) در نهج البلاغه، انتشارات سهامی چاپخانه ای وزارت ارشاد اسلامی، بهار 1365
10. جبران خلیل جبران، پیامبر، ترجمه دکتر الهی قمشه ای، انتشارات روزنه، پاییز 1378
11. الاصفهانی الراغب، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر کتاب، 1404
12. جمال الدین الافریقی المصدری، ابوالفضل، لسان العرب (بیروت: دارالصادر)ج 3
13. دبیرخانه شورای هماهنگی و نظارت بر امر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت چاپ اول، تابستان 1383
14. منصوری لاریجانی، اسماعیل- عاشقان بی ادعا- انتشارات خادم الرضا (ع)- چاپ اول، تابستان 82
15. شهود، فصلنامه فرهنگی پژوهشی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، شماره 3، تابستان 1379
16. شهود، فصلنامه فرهنگی پژوهشی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، شماره 6 و 7، بهار و تابستان 1379
17. شهود، فصلنامه فرهنگی پژوهشی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، شماره 4، پاییز 1379
18. پیشگامان، ماهنامه فرهنگی-آموزشی سازمان بسیج دانش آموزی، بهمن ماه 1383
19. چشمه سهرابی، مظفر، زیر نظر علی شکویی، تهران نشر شاهد، 1378
20. لغت نامه دهخدا
21. صحیفه نور، ج 20
22. صحیفه نور، ج 18