تفسیر روانشناختی نقاشی بچه ها در ارتباطات خانوادگی

در بین تست های متداول شخصیت که معمولاً در مراکز روانشناختی ، روانپزشکی به کار بسته می‌شوند تست ترسیم خانواده از جایگاه خاصی برخوردار است .

3 دلیل برای این اهمیت وجود دارد : نخست آنکه اجرای آن سریع و آسان است ، دوم آنکه ، به منزله شیوه بیان خیالپردازی و خلاقیت کودک ، بهتر از هر تست دیگر می توان محتوای عمیق شخصیت را ، که بر اساس وارسی مستقیم دست یافتنی نیست ، منعکس کند و سوم به دلیل اینکه اغلب اختلالات روانشناختی سازشی تابع تعارض های روانی کودکانه اند (تعارض های ناشی از رقابت برادرانه و تعارض های ادیپی) ، شیوه ای که یک کودک بر اساس آن خود را در قلب خانواده منتخب قرار می دهد ، ما را به عمق مسائل و مشکلات وی هدایت می کند (کرمن-1381)

تحقیقات قبلی تا حد زیادی موید فرافکنی کودک در تست ترسیم خانواده است که البته با بررسی محتوا می توان به کشف و تحلیل آنچه در ذهن کودک است نائل آمد .

در این تحقیق سعی شده است که بار دیگر به بررسی ارزش تشخیصی این آزمون پرداخته شود و آن را در یک نمونه ای از یک جامعه اجرا و با مصاحبه ای که با کودک و خانواده اش صورت پذیرفته مقایسه نمود .

یافته های این پژوهش در اکثر فرضیات موید این است که تا حد زیادی می توان بر این تستها اعتبار کرد علی الخصوص به ارزنده سازی و نا ارزنده سازی افراد در این تست باید توجه نمود . ولی در خصوص ترغیب ترسیم و اهمیت این ترتیب باید گفت عوامل مختلف می تواند این حالات را تغییر دهد که باید در ضمن درک دلایل آن به قضاوت پرداخت .

در ضمن اینکه می توان تا حدی بر این نقاشی ها اعتبار کرد ولی از این آزمون می توان بعنوان ابزاری بالینی برای تسهیل گفتگو با فرد استفاده کرد و لذا انجام آزمون فرافکنی می تواند در یک مصاحبه بالینی اولیه به «شکستن یخ» رابطه کمک کند ، و چارچوب مناسبی برای انجام گفتگوی اولیه فراهم آورد .

مقدمه:

کودکی در عمق وجود همه ماست، و با چشمان اوست که همگی روزی به این عالم نگاه کرده ایم. با وجود این آنچنان از آن دور افتاده ایم که برای فهم نقاشی کودکان، نگاه کردن آن برایمان کافی نیست و باید آنها را مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار دهیم. نقاشی بیان کننده احساسات و شخصیت کودکان است و باعث پرورش خلاقیت آنها می شود و تعادل فکری و روحی به آنها می دهد. از طرف دیگر تجزیه و تحلیل این نقاشی ها به والدین و مربیان امکان شناخت کودک و کمبودهای احتمالی او را فراهم می کند.(فراری 1382)

نقاشی کودکان نوعی گیرایی آنی دارند، آنها ساده و جذاب و سرشار از زندگی و هویت اند اما با نگاهی دقیق تر غالباً می توان در آنها جنبه هایی عجیب و حتی آشفته را مشاهده کرد. تحقیق در قلمرو نقاشی کودکان برای سالهای متمادی پیشرفت چندانی نکرد، اما در سالهای اخیر، دو دگرگونی عمده باعث آغاز مجدد پژوهش در این عرصه شده است اول دیدگاه طبیعی گرایانه جای خود را به بررسی های تجربی داده است، دوم اهمیت فرایند کشیدن تصویر که در سالهای اخیر موفق به درک آن شده ایم.(گلین، آنجل1380)

در بین فعالیتهای کودک، نقاشی فعالیتی است که از تحول شناختی، عاطفی و اجتماعی تاثیر می پذیرد و به همین دلیل به مقیاسی وسیع در تشخیص روانی و روان درمانگری به کار گرفته می شود. مولفان متعدد مشاهدات بسیار گوناگون خود را درباره مراحل تحول نقاشی کودکان بصورت خصیصه های اجمالی مرحله های پی در پی بیان کرده‌اند و می توان به اتکای مطالعات پیشرفته ای که از دهه 1950 تا دهه 1980 در این باره به عمل آمده اند خط تحول

نقاشی را اجمالاً بدست داد:

قبل از دو سالگی، از 2 تا 3 سالگی، از 3 سالگی از 5 تا 9 سالگی و از 9 تا 13 سالگی تقسیمات انجام شده است(کرمن، 1381)

از 5 تا 9 سالگی، شاهد مرحله نسخه برداری یا بارپدیدآوری از شکل هندسی (به ترتیب از دایره، مربع، مثلث، لوزی، تا شکل های پیچیده تر) هستیم، یادگیری خط، تولید نقاشی هائی که عناصر مختلف در آنها متمایز گردیده اند، همراه با ترکیب طرح‌های پایه با جزئیات بیش از پیش فزاینده از ویژگیهای این مرحله اند. در این مرحله، نقاشی های کودک دقیق ترند و در وسط صفحه بیشتر تمرکز می یابند.(کرمن، 1381)

در پرتو نقاشی یا ترسیم یک خانواده، کودکان آثاری پدید می آورند که با بررسی آنها، پدر و مادر، مربیان ، معلمان و پزشکان می توانند به سرعت به اندیشه ای درباره تحول روانشناختی و ماهیت مشکلات احتمالی آنان دست یابند. روانشناسان بالینی در تحلیل و تفسیر این نقاشی ها از این نیز فراتر می روند، برای آنان، تست نقاشی در مجموعه تست هائی که بای کمک به تشخیص به کار می بندند، می توان تکیه گاه گرانبهائی قلمداد شود.(کرمن 1381)

بیان مسئله:

تحقیقات اخیر موید این است که می توان از آزمون ترسیم خانواده بعنوان یک ابزار تشخیصی، جهت شناسایی مشکلات کودک و خانواده او بکار برد. در این رابطه اسپیگلمن، اسپیگلمن (1992) و کامونیان (1980) نشان دادند که نقاشی کودک می‌تواند نشانگر ویژگیهای ارتباطی وی، با اعضای خانواده خود باشد. این محققین، تعدادی از علائم موجود در نقاشی خانواده را مورد تایید قرار دادند که از آن جمله، می توان به ارزنده سازی، ناارزنده سازی، روابط با فاصله و نزدیک و همانندسازی اشاره کرد.

در اینجا با توجه به یافتهای این پژوهشگران و یافته های ل. کرمن Louis, corman) ) و کتاب نقاشی کودکان و سایر تحقیقات این سوال ایجاد می شود که آیا در جامعه مورد پژوهش، مشاهده چنین علائمی در ترسیم کودکان از خانواده خود می تواند نشانگر چگونگی ارتباط وی با خانواده اش باشد. در این صورت هر یک از علائم مذکور چه مفهومی خواهد داشت و تا چه حد می توان در این امر اطمینان داشت.

تحقیق حاضر مقایسه ای بین تست ترسیم خانواده با ارتباط کودک از دیدگاه خودش با خانواده است، بعبارتی مقایسه ترسیم خانواده با ذهنیت کودک از طریق مصاحبه با وی.

پیشینه تحقیق:

استفاده تشخیص آزمون ترسیم خانواده

در پرتو نقاشی یا ترسیم یک خانواده، کودکان آثاری پدید می آورند که با بررسی آنها، پدر و مادر، مربیان، معلمان و پزشکان می توانند به سرعت به اندیشه ای درباره تحول روانشناختی و ماهیت مشکلات احتمالی آنان دست یابند. روانشناسان بالینی در تحلیل و تفسیر این نقاشی ها از این نیز فراتر می روند؛ برای آنها تست نقاشی در مجموعه تست هائی که برای کمک به تشخیص به کار می بندند، می تواند تکیه گاه گرانبهائی قلمداد شود(کرمن، 1381)

در زمینه بررسی اختلالات روانی در کدوکان و نوجوانان و رفع دشواری های آنان، روانشناسی و پزشک با مشکلاتی مواجه هشتند که مربوط به سازش با محیط خانوادگی است. کودک قسمت اول زندگی خود را که همه می دانند مهمترین قسمت از دوران زندگی است در خانواده خود می گذارند، نخستین تجربه های شازشی وی با پدر و مادر و خواهران و برادرانش تحقق می یابند: وقتی صحبت از تعارض است، با آنها در تعارض است. به قسمی که اختلالات روانزاد که در زمینه عاطفی یا عقلی بروز می کند همواره یا با تعارض های و یا با تعارض های رقابت با برادر و خواهر در ارتباطند.(کرمن 1381)

تاکید بر ترسیم نقاشی از خانواده (نه خانواده خودش)

بنا به نظر کورمن برای آنکه نتیجه بهتری گرفته شود می توان از کودک خواست که تصویر خانواده یی جز خانواده خودش را نقاشی کند. بدین ترتیب توجه کودک از خانواده خودش دور می شود و با راحتی بیشتری گرایشات درونی و شخصی خود را بروز می دهد، ولی در هر حال تصویری که او می کشد مربوط به خانواده خودش خواهد بود. زیرا به نظر او، خانواده اش تنها خانواده یی است که می شناسد و در آن زندگی کرده است. بعضی دیگر از پژوهشگران پیشنهاد کرده اند که از کودک خواسته شود اشخاصی را در حال انجام کاری ترسیم کند. در هر حال وقتی نقاشی تمام شد، می توان شروع به حرف زدن کرد و از کودک خواست تا در مورد اشخاص توضیح بدهد و احساسات خود را نسبت به آنها بیان کند و دلیل حذف بعضی از اشخاص را بگوید.(فراری، 83) فاصله بین اعضای خانواده در ترسیم معنی دار است(کرولن، 1975)

اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق:

نقاشی کودک یک پیام است، آنچه را که او نمی تواند به لفظ درآورد به ما انتقال می‌دهد. بررسی و درک زبان نقاشی اطلاعات ارزنده ای در اختیار والدین، مربیان، روانشناسان و همه کسانی می گذارد که خواهان درک و دریافت راز و رمز جهان کودک هستند. اکتشاف نظامدار این قلمرو به آخرین دهه های قرن گذشته باز می گردد و بر قوانینی متکی است که خط شناسی نیز از آنها سود جسته است. کودک همه مسائل زندگی خود را به واسطه نقاشی به تجربه در می آورد، خود را می آزماید و من خویشتن را بنا می کند. خطوط ترسیمی، انعکاسی از دنیای هیجانی او هستند و نقاشی به تنهائی به منزله جهانی است که به موازات افزایش هشیاری و دگرگونی های کودک، متحول می گردد.(دادستان، 1374)

بسیاری از روانشناسان بر این عقیده اند که از تست های نقاشی می توان به عنوان ابزاری در جهت در جهت تشخیص استفاده نمود مثلاً تست ترسیم خانواده بیان کننده رابطه افراد است. اما روانشناسانی مانند آناستازی خاطر نشان می کند که این نقاشی ها در عمل به عنوان آزمون شخصیت مورد استفاده قرار نمی گیرد، بلکه نوعی ابزار بالینی برای تسهیل گفتگو با بیمارند. لذا انجام آزمون فرافکنی می تواند در یک مصاحبه بالینی اولیه به «شکستن یخ» رابطه کمک می کند و چارچوب مناسبی برای انجام گفتگوی اولیه فراهم آورد. در نتیجه، این قبیل آزمون ها وسیله حاضر و آماده ای برای بدست آوردن اطلاعات کیفی اضافی در مورد بیمار محسوب می شوند. آناستازی نتیجه می گیرد که آزمون های فرافکنی می توانند با ارائه سرنخ هایی برای بررسی بیشتر یا فرضیاتی درباره فرد برای تحقیقات بعدی، به بهترین نحو در خدمت تحقیقات بعدی قرار گیرند. (گلین، انجل 1380)

این تحقیق سعی دارد، اهمیت این که تا چه حد می توان به این گونه رابطه (میان تست ترسیم خانواده و حقیقت موجود در ذهن کودک) اطمینان کرد را بیان کند.

هدف کلی: بررسی تاثیر رابطه خانواده با کودک، در ترسیم خانواده کودکان 7 تا 9 سال کرج

اهداف ویژه:

1. تشخیص رابطه بین ارزنده سازی مادر و پدر و خواهر یا برادر در نقاشی کودک با ارتباط سازنده با آنها
2. تشخیص رابطه بین ناارزنده سازی مادر، پدر، خواهر یا برادر در نقاشی کودک با ارتباط غیر سازنده با آنها
3. تشخیص رابطه بین نزدیکی اعضای خانواده در تست ترسیم با ارتباط سازنده وی با خانواده‌اش
4. تشخیص رابطه بین عدم نزدیکی اعضای خانواده در تست ترسیم با ارتباط غیر سازنده وی با خانواده اش.

چارچوب نظری تحقیق:

• متغیر مستقل یا تاثیر گذار: روابط بین افراد خانواده است.
• متغیر وابسته یا تاثیر پذیر: ترسیم نقاشی توسط کودک از خانواده اش می باشد.

به جهت این که رابطه والدین و کودک بیشتر شناسایی شود ضمن اینکه سوالات دقیقی در مصاحبه از کودک پرسیده می شود در کنار چند سوال کلی از والدین نیز می‌شود تا به شناسایی بهتر این ارتباط کمک کند و ضمناً سوالاتی نیز در متن تست ترسیم خانواده وجود دارد.

فرض ها تحقیق (Hypothesis)

1. بین ارزنده سازی مادر، در نقاشی و ارتباط سازنده کودک با وی، رابطه وجود دارد.
2. بین ارزنده سازی پدر، در نقاشی و ارتباط سازنده کودک با وی، رابطه وجود دارد.
3. بین ارزنده سازی (خواهر یا برادر) در نقاشی و ارتباط سازنده کودک با وی، رابطه وجود دارد
4. بین ناارزنده سازی مادر، در نقاشی و ارتباط غیرسازنده کودک با وی، رابطه وجود دارد.
5. بین ناارزنده سازی پدر، در نقاشی و ارتباط غیرسازنده کودک با وی، رابطه وجود دارد
6. بین ناارزنده سازی (خواهر یا برادر) در نقاشی و ارتباط غیر سازنده کودک با وی رابط وجود دارد.
7. بین ترسیم مادر و کودک در نزدیکی یکدیگر و ارتباط سازنده آنها، رابطه وجود دارد
8. بین ترسیم پدر و کودک در نزدیکی یکدیگر و ارتباط سازنده آنها رابطه وجود دارد
9. بین ترسیم (خواهر یا برادر) در نزدیکی کودک و ارتباط سازنده آنها رابطه وجود دارد.
10. بین ترسیم رابطه با فاصله مادر و کودک در نقاشی و ارتباط غیر سازنده آنها، رابطه وجود دارد.
11. بین ترسیم رابطه با فاصله پدر و کودک در نقاشی و ارتباط غیر سازنده آنها رابطه وجود دارد
12. بین ترسیم رابطه با (خواهر یا برادر) و کودک در نقاشی و ارتباط غیر سازنده آنها، رابطه وجود دارد.

روش تجزیه و تحلیل :

برای اخذ تصمیم یا نتیجه گیری لازم است اطلاعات جمع آوری شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد . در این جا از روش تجزیه و تحلیل علی – مقایسه ای استفاده شده است . در تجزیه و تحلیل مقایسه ای ، علاوه بر اینکه اطلاعات جمع آوری شده بصورت توصیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد . بلکه با یکدیگر مقایسه نیز می شوند .

در تجزیه و تحلیل علیت به روابط علت و معلولی بین متغیرهای مستقل و وابسته ، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و پژوهشگر به تایید و یا رد روابط علت و معلولی می پردازد .

در این پژوهش از روشهای آماری توصیفی جهت تلخیص اطلاعات جدول بندی و تهیه و نمودار و از روشهای آماری استنباطی ، جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات استفاده می شود .

با توجه به اینکه ، در تحقیق حاضر ابزار جمع آوری اطلاعات (آزمون ترسیم خانواده و 2 فرم مصاحبه با کودکان و والدین ) ، دارای مقیاس اسمی بوده و در واقع بطور کامل مفروضه های آمار پارامتریک را دارا نیست .

جهت آزمون فرضیه ها از مجذوز خی‌دو و ضریب وابستگی ، که هر دو از جمله آزمونهای غیر پارامتریک می باشد ، استفاده می شود و جهت تعیین شدت این رابطه از آزمون ضریب وابستگی استفاده می شود .

ازجمله ابزارهای جمع آوری داده ها مصاحبه با کودک و والده کودک بوده است برای تعیین اینکه بدانیم سوالات مصاحبه چقدر ما را به هدفمان (نشان دادن ارتباط سازنده یا غیرسازنده کودک با اعضای خانواده خود) نزدیک می کند بر روی 11 نفر از کسانی که به محیط خانوادگی آنها آشنائی نسبی وجود داشت این سوالات امتحان گردید و سوالات اضافی حذف و سوالات بهتر جایگزین گردید که همه فرم مصاحبه جدید در انتهای پایان نامه (قسمت پیوستها) موجود است .

همچنین در قسمت ترسیم نقاشی خانواده از مشاهده و ثبت حرکات و رفتارهای کودک استفاده شده است .

دو مصاحبه بصورت زیر طبقه بندی و ارائه می گردد :

1. ارتباط سازنده کودک با اعضای خانواده خود
2. ارتباط غیرسازنده کودک با اعضای خانواده خود

طبقه بندی بر اساس اهداف پژوهش :

1. ارزنده سازی اعضای خانواده ، در آزمون ترسیم خانواده
2. ناارزنده سازی اعضای خانواده ، در آزمون ترسیم خانواده
3. رابطه با فاصله اعضای خانواده در ترسیم

خلاصه تحقیق:

به نظر می رسد که تا حد زیادی می توان به ارزنده سازی یا ناارزنده سازی (حتی در برخی موارد حذف) افراد در نقاشی ترسیم خانواده و ارتباط سازنده یا غیر ازنده رابطه معنی دار پیدا کرد در اکثر موارد این فرض ها اثبات گردیده است. اما در خصوص رابطه با فاصله و بی فاصله بنظر می رسد این موارد تا حدی موردی باید بررسی گردد و به دلایل متعدد تعمیم آن درست از آب در نمی آید. زیرا در این تحقیقات متوجه شده ام که در اکثر موارد کودکان خانواده خود را به تریبت سن نقاشی می کنند لذا در ذهن کودک ترتیب خاصی وجود دارد ولی در مواردی نیز مشاهده گردید که خود اول به ترسیم خود پرداخته است نکته بارز این بوده است که کودک شاید به حذف خواهر یا برادر خود بپردازد ولی (بجز یک مورد) هیچ کودکی به حذف والدین خود نپرداخته بود.

در ضمن پیگیری فرضیه های در نظر گرفته شده در آزمونها موارد دیگری نیز دستگیر شد از جمله رابطه نزدیکی بین وقفه اولیه در نقاشی(پس از درخواست کشیدن یک خانواده) و اعتماد به نفس در کودک مشاهده گردید. کودکانی که در ابتدا برای کشیدن مکث زیادی می کردند یا دچار بازداری بودند و یا اعتماد بنفس پائین تری نسبت به دوستان دیگر خود داشتند و همچنین جهت نقاشی در کودکان نیز مورد دقت قرار گرفت که بطور صحیح آن باید کودکان راست دست از چپ دست براست نقاشی کنند و کودکان چپ دست از راست دست به چپ که مواردی مشاهده گردید از کودکانی درگذشته دچار مشکل بوده اند(از جمله فرار از مدرسه و …) و جهت نقاشی را عکس کشیده اند.

پیشنهادات:

1. پیشنهاد می شود از جامعه آماری بزرگ تری در این زمینه برای نمونه استفاده گردد.
2. این تست ها در خصوص افراد 7 تا 9 سال کارایی بالاتر از سنین بالاتر دارد.
3. برای تفسیر نقاشی ها از چند مفسر با تجربه استفاده شود.
4. با هر دو والدین صحبت و مصاحبه گردد.
5. در جوامع دیگر(غیر از جامعه بهائی) نیز این تحقیق انجام پذیرد.

فصل اول : (کلیات)

• مقدمه 2
• بیان مسئله 4
• تاریخچه و سابقه موضوع 5
• اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق 16
• اهداف تحقیق 18
• چارچوب نظری تحقیق 20
• مدل تحلیلی تحقیق 23
• فرضیه های تحقیق 24
• روش تحقیق 27
• قلمرو مکانی تحقیق 27
• قلمرو زمانی تحقیق 27
• روش نمونه گیری 27
• ابزارهای گردآوری داده ها 27
• روش تجزیه و تحلیل 27

فصل دوم : اطلاعاتی در خصوص پیشینه موضوع و تحقیقات انجام شده 28

فصل سوم : آشنایی با قلمرو مکانی تحقیق 43

فصل چهارم : آشنایی با روش تحقیق در این پایان نامه 45

فصل پنجم : تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق 49

فصل ششم : خلاصه تحقیق ، پیشنهادها و پیوستها 65

منابع

فارسی:

1. براشاو، جان، ترجمه قراچه داغی، مهدی(1372). خانواده، تحلیل سیستمی خانواده، تهران، نشر البرز.
2. بهرامی، هادی(1372). ازمونهای فرافکنی شخصیت، تهران، نشر دانا
3. خاکی، غلامرضا(1378)، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، نشر دراین
4. داداش زاده، کاوه(1373)، نقاشی و نوشته های کودکان، تهران، نشر گوتنبرگ
5. دادستان، پریرخ(1374)، ارزشیابی شخصیت کودکان بر اساس آزمونهای ترسیمی، تهران، نشر رشد
6. ساروخانی، باقر(1370)، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، تهران، نشر سروش
7. ستیر، ویروجینیا، ترجمه بیدشک، احمد(1373). آدم سازی در روانشناسی خانواده، چاپ دوم، تهران نشر رشد
8. سیف نراقی، مریم، نادری، عزت الله،(1373) اختلالات رفتاری کودکان و روشهای اصلاح و ترمیم آن، نشر بدر
9. فراری، آنا اولیوریو،(1382) نقاشی کودکان و مفاهیم آن، تهران، نشر دستان
10. قاسم زاده، فاطمه(1371) تصویر خانواده در نقاشیهای کودکان 5 تا 6 ساله. ماهنامه جامعه سالم، شماره 6
11. کرمن، ل، ترجمه دادستان، پریرخ و منصور، محمود (1381) نقاشی کودکان و کاربرد تست ترسیم خانواده در کلینیک تهران، نشر رشد.
12. گلین، وی. توماس. آنجل. ام. جی. میلک، ترجمه عباس مخبر(1380) مقدمه ای بر روانشناختی نقاشی کودکان، تهران، نشر طرح نو.
13. مینوچین، سالوادور (1974)، ترجمه ثنائی، باقر(1373)- خانواده و خانواده درمانی، تهران نشر امیرکبیر

لاتین:

1. -krevelen, v; Ann, D(1975)- in the use of family drawing test. Psychological Abstracts 1975, n 5816
2. -Gomunian, Anna.L(1984).cluster analysis of the answer given ti corman pott noire and drawing family tests. Psychological, 1986, n 17912
3. spigelman, G:spigelman, A.& Englessin, c.L(1992).Analysis of family drawing. Psychological Abstracts, 1993. N 25258