انقلاب ایران

انقلاب ایران همگان را شگفت زده کرد . کشوری که فرض می شد با ثبات ترین رژیم در منطقه باشد صحنه ی جنبش توده ای علیه رژیم شاه شد . همچنین پیامدهای انقلاب نیز اعجاب برانگیز بوده است . چه حکومت دین سالار جانشین حکومت پادشاهی شد و نیروهای سکولار برکنار شدند .

تصرف قدرت دولت توسط روحانیون منتج به درگیری آنها از یک سو و متحدان سکولار و مخالفانش از سوی دیگر شد . ولی ، گروههای سکولار موفق نشدند جهت دفاع از اقتدارشان در کشور حمایت مردمی را کسب کنند عوامل متعددی چون رژیمی فاسد ، دیکتاتور ، بیگانگی مردم با رژیم ، سوء تدبیر اقتصادی در سالهای میانی دهه ی 1350 بعد از یک دوره توسعه ی اقتصادی وضعیت را برای انقلاب مهیا ساخت .

انهدام همه سازمانهای سیاسی توسط رژیم ، به مقام های روحانی که تماس های گسترده ای با مردم در سراسر کشور داشتند اجازه داد تا رهبری مبارزه علیه نظام سلطنتی را به دست بگیرند . آموزه های تشییع انقلابی ، همراه با شعائری که از شهادت و فداکاری تجلیل می کرد ، به طور موثری در بسیج توده ها علیه رژیم مورد استفاده واقع شد . همچنین اعتصاب درازمدت شش ماهه ی کارگران و کارمندان دولت نقشی قاطع در فلج کردن حکومت ایفا کرد . در پایان سال 1978 سقوط حکومت پادشاهی تنها به نخی بند بود . چنان که بهمن 1357 ، بشارت دهنده سرنگونی حکومت سلطنتی و پیدایی جمهوری اسلامی ایران بود . موضوع اثر حاضر این است که دسته ای از تحولاتی را که منجر به سرنگونی حکومت پادشاهی و پیدایش حکومت دین سالار در ایران شد تجزیه و تحلیل کند .

انقلاب

انقلاب ایران یکی از فراگیرترین جنبشهای توده ای تاریخ بشریت است . ریچارد فالک از آن به عنوان « یکی از بزرگترین پدیده های تاریخ مدرن » نام برده است . در این بخش به بررسی عواملی که موجبات انقلاب ایران را فراهم آورد می پردازیم.

به طور کلی چهار نظریه درباره ی انقلاب ایران وجود دارد . سلطنت طلبان و موافقانشان انقلاب را به عنوان توطئه قدرتهای خارجی و آیت الله خمینی و واکنش جامعه ی سنتی به کوشش های مدرنیزاسیون شاه مورد سرزنش قرار می دهند . هواداران نظریه توطئه ادعا می کنند که سقوط حکومت سلطنتی توطئه ای انگلیسی بود و سرنگونی شاه به خاطر سیاست مستقل وی و « ملی کردن » صنعت نفت بود . آنها طرفداران رویکرد ساختاری – کارکردی به انقلاب و نیز سلطنت طلبان مدعی اند که مدرنیزاسیون سریع منجر به تجزیه جامعه و گسیختگی فرهنگ ایرانی شد . بنابراین نظریه ، نتیجه این رخدادها تغییر ناگهانی و انقراض حکومت پادشاهی بود .

برخی نیز معتقدند که انقلاب نتیجه مستقیم سرشت ضد اسلامی رژیم شاه بود . این نظریه مدعی است که انقلاب اسلامی هم مقدر و هم اجتناب ناپذیر بود . طرفداران این رویکرد انقلاب ایران را به مثابه ی جهاد مردم مسلمان علیه طاغوت در نظر می گیرند . و معتقدند که انقلاب یک معجزه بود و مردم فقط اراده الهی را به اجرا درآوردند .

نظریه سومی که بین نیروهای لیبرال رایج است ، بر دیکتاتوری شاه به عنوان علت اصلی انقلاب ایران تاکید می ورزد جبهه ملی سکولار نهضت آزادی ایران و مجتهدان لیبرال مشروطه خواه مانند آیت الله شریعتمداری ، آیت الله قمی و آیت الله خویی در میان هواداران این نظریه هستند .

نیروهای چپ گرای ایران عموماً بر نقش اقتصاد تضاد طبقاتی به عنوان عوامل اصلی انقلاب ایران تکیه می کنند . آنها استدلال می کنند که کاهش رشد اقتصادی میانه دهه ی 1350 موجب بیکاری شمار بسیاری از طبقه ی کارگر و قیام آنها علیه رژیم شد . آنها همچنین استدلال می کنند که انقلاب نتیجه ی رکود اقتصادی بین المللی و ناتوانی سرمایه داری وابسته ی ایران بود .

بعضی از این نظریه های یاد شده تا حدودی مقبولیت و اعتبار دارند ، اما نمی توانند به درستی پیچیدگی های انقلاب ایران را تبیین کنند . لازم به یادآوری است که نظریه های اول و دوم به هیچ وجه ریشه در واقعیت ندارند . تا آنجا که به توطئه ی کشور های خارجی مربوط می شود ، هم بریتانیا و هم ایالات متحده ، پشت سر شاه ایستادند و تا لحظه ی آخر از او حمایت کردند . آن طور که آنتونی پارسونز سفید بریتانیا در ایران گزارش می دهد ، او و ویلیام سولیوان سفید ایالات متحده در ایران در تماس روزانه با شاه بودند و در اداره بحران او را یاری می کردند . اسنادی که دانشجویان پیرو خط امام از تسخیر سفارت ایالات متحده در ایران به دست آوردند نشان می دهد که مقامات آمریکایی در ایران سعی داشتند تا مخالفان را متقاعد سازند که با شاه کنار آیند .

از طرف دیگر ، ویرانی همه سازمانهای سیاسی و یک دوره ی طولانی سرکوب از رشد سازمانهای سیاسی  جلوگیری کرده بود . نتیجه این وضعیت ظهور نهادهای مذهبی به عنوان یگانه منبع علنی مخالفت با شاه بود . با این همه در سراسر سال 1356 طبقه ی متوسط حقوق بگیر و روشنفکران تظاهرات ضد شاه را سازماندهی می کردند. تنها در اواخر سال 1356 بود که گروههای مذهبی شروع به بسیج نیروهایشان علیه رژیم کردند . لیبرالها با تاکید زیاد بر نقش کشمکش برای آزادی عنایت چندانی به عامل اقتصادی ندارند . از طرف دیگر نیروهای چپ گرا ، عوامل سیاسی و فرهنگی و نیز نقش نیروهای خارجی مانند فشار بین المللی بر شاه برای ایجاد فضای باز سیاسی را ناچیز می شمرند . در نتیجه هر دو دسته از مشاهده همه عوامل که همراه با هم منجر به انقراض حکومت پادشاهی شد ناتوان اند .

انقلاب ایران بسیار پیچیده تر از این دیدگاه هاست . علل انقلاب را باید در یک سری عوامل پیچیده اجتماعی – اقتصادی مانند تضاد طبقاتی ، کاربرد مستبدانه ی قدرت توسط شاه ، سوء مدیریت اقتصادی ، نابودی کشاورزی ، مهاجرت جمعیت بومی روستایی به شهرها و افول سریع اقتصادی بعد از یک دوره رفاه روزافزون جستجو کرد .

بررسی تاثیر عوامل داخلی بر انقلاب ایران

قیام خرداد 1342 نقطه ی عطفی برای سازمان های سیاسی بود . سرکوب جنبش خردادماه به بسیاری از هواداران جوان حزب توده و جبهه ی ملی به این نتیجه رساند که هیچ یک از این دو سازمان نمی تواند توده ها را علیه رژیم بسیج نماید .

پس از قتل عام خرداد 1342 ، جبهه ی ملی همه فعالیتهایش را متوقف کرد و تا سال 1356 خاموش باقی ماند . حزب توده تقریباً عملیاتش را از نیمه ی دهه ی 1330 متوقف کرده بود و به مخالفت ملایمی در خارج تنزل یافته بود . پیروزی جنبش های مسلحانه در الجزایر و کوبا و همچنین تجربه ی جنگ چریکی در ویتنام و امریکای مرکزی تاثیری اساسی بر بسیاری از فعالان سیاسی جهان داشت . در آن سالها چندین سازمان چریکی با هدف به زیر کشیدن رژیم از طریق یک جنبش مسلحانه دراز مدت ایجاد شد . در بین تمام این گروه ها تنها سازمان چریک های فدایی خلق ایران و سازمان مجاهدین خلق توانستند در بین مردم شهرت کسب کنند .

سازمان فدایی توسط اعضای سابق سازمان جوانان حزب توده و حامیان چپ گرای جبهه ی ملی تاسیس شد . این سازمان در سال 1349 از ترکیب گروهی که توسط بیژن جزنی و حسن ضیاظریفی ( هر دو اعضای سابق سازمان جوانان حزب توده بودند ) تاسیس شده بود . با گروه امیر پرویز پویان و مسعود احمدزاده ( گروه اخیر یک پیش زمینه مذهبی داشت و سابقاً با جبهه ی ملی مربوط بود ) پدیدار گشت . احمدزاده و پویان با نگرش اصلاح طلبانه حزب توده و جبهه ی ملی مخالف بودند و استدلال می کردند که فقط از طریق نبرد مسلحانه می توان دوست پهلوی را سرنگون ساخت . سازمان فدایی مارکسیست بود . اما اتحاد شوروی را به خاطر برقراری روابط نزدیک با شاه مورد سرزنش قرار می داد . با این همه این سازمان مائوئیست نبود وانگ سوسیال امپر یاسیت به شوروی نمی زد . سازمان فدایی سخت تحت تاثیر فرانسوی مدافع جنبش مسلحانه بود که فکر می کرد که سازمان چریکی هسته ی حزب انقلابی است و در جریان مبارزه مسلحانه حزب ایجاد خواهد شد . تا انقلاب را هدایت کند . جزنی نیز استدلال می کرد که جنبش مسلحانه ابزار اصلی سازماندهی توده ها علیه رژیم است .  بر عکس احمدزاده و پویان جزنی استدلال می کرد که نقش چریک ها آماده سازی شرایط برای برپایی و چیرگی طبقه کارگر است .

عوامل خارجی موثر بر سقوط حکومت استبدادی

در نیمه ی دهه 1350 ، سازمانهای حقوق بشر به مبارزه علیه نقض حقوق بشر در ایران پرداختند و شاه را به خاطر بدرفتاری با زندانیان سیاسی مورد انتقاد قرار دادند . بهمن 1353 ساندی تایمز سنن مقاله هایی درباره بدرفتاری با زندانیان سیاسی و دخالت ساواک در زندگی روزمره شهروندان معمولی منتشر کرد . در اواسط 1354 سازمان عضو بین المللی اعلام کرد که ایران یکی از بالاترین رکوردها در زمینه نقض حقوق بشر را دارد . یک سال بعد کمیسیون بین المللی حقوق دانان جزوه ای درباره نقض حقوق بشر در ایران منتشر کرد . لیکن سیاست حقوق بشر پرزیدنت کارتر برجسته ترین نقش را در تغییر مشی شاه در قبال مخالفان ایفا کرد .

سیاست حقوق بشر پرزیدنت کارتر توسط مخالفان و نیز شاه خیلی جدی گرفته شد . گر چه برای شاه ایجاد فضای باز سیاسی نامطلوب بود اما می توانست به عنوان سوپاپ الهمینانی برای غلبه بر بحران دولت به کار گرفته شود .

در اوایل دهه ی 1340 ، او از طریق اعطای محدود سیاستهای لیبرالی ، جدا کردن اپوزیسیون ، اصلاح نظام اجتماعی – اقتصادی و کسب حمایت ایالات متحده بحران دولت را حاصل کرده بود . شاه مطمئن بود که تعقیب کردن همان سیاستها یک بار دیگر بحران دولت را حاصل خواهد کرد . نتیجه این امر اعلام سیاستهای لیبرالی در اوایل 1356 بود .

این سیاست بی درنگ به اجرا گذاشته شد . بین ماه های دی و اسفند 1355 بیش از 450 زندانی سیاسی از زندان آزاد شدند . در ماه های بعدی صلیب سرخ و کمیسیون بین المللی حقوق دانان اجازه یافتند با زندانیان ایران ملاقات کنند .

• مقدمه ………………………………………………………………………………… 1
• انقلاب ……………………………………………………………………………….. 2
• بررسی تاثیرات عوامل داخلی بر انقلاب ایران …………………………………… 6
• سازمانهای سیاسی زیرزمینی …………………………………………………………6
• بازاریان ………………………………………………………………………………. 10
• طبقه ی متوسط حقوق بگیر ……………………………………………………….. 11
• دانشجویان ………………………………………………………………………….. 12
• عوامل خارجی متاثر بر سقوط حکومت استبدادی ……………………………….15

منبع

ایران ؛ از دیکتاتوری سلطنتی تا دین سالاری – مولف : محمد امجد – مترجم : دکتر حسین مفتخری