جامعه شناسی در آموزش و پرورش

جامعه پذیری انسان

برای شناخت چگونه گی جامعه پذیری انسان از لحظه یی که چون دیگر موجودات به صورت ساده زنده گی میکرده تا انسان متمدن امروزی، ابتدا باید به علت جدایی انسان از محیط طبیعی اشاره کرد و گفت انسان برای رفع نیازهای دیگر خود از آن محیط بیرون آمد و زنده گی جمعی را در غارها، کوهها و سپس دشتها و مراتع شروع کرد. چون انسان قادر نبود مانند دیگر حیوانها به راحتی از محصولها به طور طبیعی تغذیه کند، به همین دلیل چنان محیطی برای ادامهء حیاتش محیط مساعد و مناسبی نبود. از طرف دیگر قدرت سازگاری انسان با محیط طبیعی در حد دیگر حیوانها نبود به همین دلیل برای رهایی از این ناسازگاریها و نارساییهای غذایی به زنده گی جمعی در کوهها و دشتها راه یافت.

تاثیر عوامل طبیعی و ارثی در جامعه پذیری،

قبلاً توضیح دادیم که انسان طی ملیونها سال تغییرهای بیولوژیکی، فرهنگی و اجتماعی یافته تا به صورت انسان امروزی درآمده است. در این جا این سوال مطرح است که آیا خصوصیتهای خلقی و رفتاری والدین هم به صورت خصوصیتهای ارثی قابل انتقال است یا تحت تاثیر عوامل اجتماعی دیگری قرار میگیرد؟ انتقال خصوصیتهای جسمی و ظاهری انسان از طریق توارث به صورت کامل صورت میپذیرد البته اگر انتقال به صورت ژن بارز باشد نی مستور (1) در این صورت شکل ظاهری بدن ما به والدین مان شباهت پیدا خواهد کرد، در حالی که رفتار اجتماعی ما به شرایط فرهنگی، پرورشی و اجتماعی بسته گی دارد و در انسان ابتدایی و ناآگاه تا حدودی به غرایز آن ها مربوط میشده، هرقدر از گذشته به عصر حاضر نزدیکتر شویم تفاوت در رفتار و معیارهای ارزش والدین و فرزندان بیشتر میشود چون مسوولیت آموزش و پرورش به موسسه هایی غیر از خانواده سپرده میشود، در حالی که در گذشته خصوصیتهای پرورشی انسان در خانواده شکل میگرفت و انجام میپذیرفت. شباهت رفتار والدین و فرزندان به نسبت و میزان ارتباط و تماس مستقیم آن ها بسته گی دارد. چون در عصر حاضر تماس بین آن ها بعد از پنجساله گی کمتر است شباهت رفتاری آن ها نیز کمتر خواهد بود. بعضی غریزه را در نوع رفتار انسان موثر دانسته اند و گفته اند، غریزه عامل یا میکانیزم ثابت و تغییرناپذیریست که در زنده گی اجتماعی انسان و حیوانهایی چون زنبورعسل، مورچه گان و گوزنهای قطبی و اسبهای وحشی به آسانی دیده میشود؛ مثلاً، شکل لانه سازی زنبورعسل هزاران سال است که ثابت بوده و تغییری نکرده است در حالی که در انسان غریزه یا انگیزش، طی ملیونها سال ضعیف شده و تغییر کرده است.

تاثیر خصوصیتهای نژادی و محیط طبیعی در چگونه گی رفتار انسان،

عامل نژادی تاثیر مستقیم در رفتار افراد ندارد و اختلاف نژادی نمیتواند دلیلی برای پیشرفتهای یک گروه، یا اختلاف و تفاوتهای اجتماعی و تجاوز به حقوق گروه دیگر باشد. البته محیط طبیعی در خصوصیتهای جسمی موثر است زیرا انسانها و جانوران برای ادامهء زنده گی ناچار اند با طبیعت سازگار باشند. تیره گی رنگ و تنگ بودن منافذ بدن در انسانهای استوایی و تفاوتی که خرسهای قطبی و استوایی دارند بر اثر سازگاری با محیط طبیعیست، هرقدر جامعه ابتدایی تر باشد تسلط طبیعت بر این جوامع بیشتر است ولی در جوامع متمدن، جامعه با وجود همبسته گی با محیط طبیعی تقریباً از آن مستقل است زیرا افراد بشر قادر اند خود را دور از تاثیر مستقیم شرایط محیط طبیعی نگهدارند. در عصر حاضر تسلط انسان مجهز به سلاح علم بر طبیعت روز به روز بیشتر میگردد. تحقیقات علمی ثابت کرده است که میتوان خصوصیتهای جسمی را بر اثر ترکیب نژادی تغییر داد. مثلاً، خصوصیتهای جسمی فرزند نسل چهارم که از ازدواج با افرادی غیر از نژاد خودشان در طی چهار نسل به وجود می آید با نسل اول کاملاً تفاوت دارد در حالی که میتوان خصوصیتهای جسمی را تغییر داد. پس چگونه میتوان گفت، نمیتوان رفتارهای اجتماعی را عوض کرد؟ بدیهیست که شرایط محیط اجتماعی، فرهنگی و از همه مهمتر اخلاقی در تغییر رفتار اثر دارد اگر برخی از جامعه شناسان بورژوا معتقد اند رفتار سرخپوستان و یا سیاه پوستان خوب نیست این گونه نابه هنجاری در رفتار آن ها به شرایط زیستی بسته گی ندارد. بل که به علل و شرایط اجتماعی زنده گی آن ها بسته گی دارد زیرا افراد این گروهها از حقوق اجتماعی و آموزش یک سان برخوردار نمیشوند. امکانهای تربیتی و پرورشی آن ها در مقام مقایسه با دیگر طبقات اجتماعی مساعد و مطلوب نیست.

واژه نامه،

• جامعه پذیری: یعنی پذیرشی که در انسان نسبت به زنده گی جمعی و اجتماعی وجود دارد و او فطرتاً گرایش به تشکیل زنده گی جمعی دارد.
• مراتع: چراگاهها، جاهای سبز و خُرم.
• مساعد: آماده.
• تکلم: سخن گفتن.
• متمایز: چیزی که از دیگری جدا و مشخص باشد، چیزی که دارای تمایز باشد.
• زیستن: زنده گی کردن.
• قطب زی: یعنی انسانی که در قطب شمال یا جنوب زنده گی میکند.
• ابداع: نوآوری، چیز تازه آوردن، کار تازه کردن.
• زبان حرکتی: یعنی به وسیلهء حرکتهای گوناگون با یک دیگر گفتگو میکردند و مطالب خود را به دیگران تفهیم مینمودند.
• زبان تصویری: یعنی مطالب خود را با تصویرها به یک دیگر تفهیم مینمودند.
• والدین شان: پدر و مادرشان.
• بیولوژیکی: علم الحیات، زیُت شناسی، علمی که دربارهء موجودات زنده بحث میکند. آن قسمت که راجع به طرز زنده گی جانوران و ساختمان بدن آن ها گفتگو میکند، بیولوژی جانوری نام دارد و آن قسمت که دربارهء گیاهان گفتگو میکند بیولوژی گیاهی.
• توارث: از یک دیگر ارث بُردن، به هم ارث دادن.
• ژن: آنچه بدن و خلقت یک انسان یا موجود زنده را تشکیل میدهد.
• بارز: آشکار، ظاهر، روشن، هویدا.
• مستور: پنهان، نامعلوم.
• میکانیزم: طرز ساختمان چیزی، ترکیب چیزی.
• دوران جنینی: یعنی دورانی که طفل در رحم و شکم مادر به سر میبرد.
• منافذ: جمع منفذ است، منفذ یعنی، محل گذشتن، سوراخ.
• بورژوا: شخص ثروتمند، ارباب دارا و احتمالاً صاحب وسیلهء تولید و . . .

چگونگی اجتماعی شدن

معمولاً از وقتی که نوزاد در درون خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی متولد میشود و کم کم رشد مییابد در حدی که والدین و دیگر فرزندان با او در تماس هستند و به طور مستقیم و غیرمستقیم در یادگیری او را یاری میدهند، بر اساس فرهنگ رایج بر خانواده، قوم و قبیله معمولاً کارهای معینی را از کودک انتظار دارند. مثلاً وقتی کودک کاری را انجام میدهد که والدین و یا دیگرانی که با وی زنده گی میکنند و در ارتباط با او هستند آن را ناپسند و نامطلوب میپندارند، به وی خواهند گفت: «نکن» «نه» و این کلمه ها را با اخم یا تکاندادن سرشان به این طرف و آن طرف و حتی با زدن روی دستهای کودک همراه میکنند تا کودک آنچه را که والدین در موقع به کاربُردن کلمه های «نه» «نکن» یا هرگونه اشارهء تنبیهی و تنبهی معمول در خانواده که هنگام ارتباط و سخن گفتن با کودک انجام میدهند و از او انتظار دارند، فرا میگیرد. در بعضی مراحل کودک میتواند، با انتظارهایی که بشخصه با خودداری از انجام کارهایی که میداند عکس العملهای منفی همراه دارند، پاسخ گوید. در این صورت کودک خود را جای والدین قرار داده و برای خود وجود خارجی توام با شناخت شرایط محیط زنده گی اجتماعی تصور کرده است به همان گونه که برای والدینش تصور میکند. یعنی سعی میکند خود را با شرایط مطلوب پیرامون خود سازگار کند که معمولاً این گونه سازگاریهای اجتماعی با پاداشهای گوناگونی توام است. او وجود خود را همان گونه که دیگران میبینند حس میکند. رفتار و کردار خود را همان طور که فکر میکند دیگران آن را ارزیابی میکنند، ارزیابی مینماید.

واژه نامه،

•  والدین: پدر و مادر.
•  بشخصه: یعنی به طور مستقلانه، از پیش خود.
•  توام: همراه.
•  پویش: حرکت، رشد، نمو.
•  انسان متعادل: یعنی انسانی که از نظر سلامتی بدنی و فکری کامل و بی نقص است.
•  نامطلوب: ناپسند.
•  غیرمعقول: چیزی که عقل نمیپذیرد.
•  هنجار: قاعده، روش درست و صحیح.
•  محول: واگذار.
•  واقف اند: یعنی آگاه اند.
•  ابراز: بروز دادن، ظاهرساختن، آشکارکردن.

روشهای تحقیق در جامعه شناسی و مشکلهای آن

برای شناخت جامعه شناسی کسی که خود در این علم صاحب نظر باشد و بینشهای متفاوت را در مورد جامعه شناسی خوب بداند باید در هر گروه و یا جامعه یی که میخواهد تحقیق کند شرکت فعال داشته و با آن ها زنده گی کند یا تماس مستقیم و متوالی داشته باشد در غیر این صورت تحقیق و پژوهش او ارزش علمی نخواهد داشت چون مشاهده و بررسی و به دنبالش آزمایش و تجربه صحیحترین راه نزدیک شدن به حقیقت علمیست. بنابراین روش تحقیق در علوم اجتماعی و علوم طبیعی تقریباً مشابه است با این تفاوت که موضوع مطالعهء آن ها فرق میکند.

چگونه گی عوامل مورد مطالعهء دانشمندان علوم اجتماعی مسایلی ایجاد میکند که دانشمندان علوم طبیعی نیز با آن ها مواجه هستند اگر چه دانشمندان علوم اجتماعی تفکر و دقت خود را در مشاهدهء تمام جنبه های رفتار انسانی محدود میکنند ولی نمیتوانند ادعا کنند همیشه موفق میشوند چون انسان موجود متفکر و متغیریست، مثلاً، زنده گی زناشویی یک امر خصوصیست و بسیاری از مردم به آشکارکردن و بیان مسایل آن و یا سایر مسایلی که آن ها را شرمگین و پریشان میکند، تمایلی ندارند. حتی اگر محققی فکر کند به پرسشنامهء او صادقانه جواب میدهند، اشتباه میکند. انسان استعداد شگرفی در گولزدن خود و دیگران دارد. به همین دلیل تحقیق در مورد انسان کارِ آسانی نیست. در اجتماع، جامعه شناس تنها میتواند آزمایشهای خود را روی انسان به طور محدود و با اجازهء خود او انجام دهد. استفاده از دوربینها و لوازم ضبط صوت بدون اطلاع یا رضایت مردمی که مورد مطالعه قرار میگیرند ممکن است به تهاجم آن ها منجر شود. به همین دلیل اخیراً جامعه شناسان سعی میکنند با رعایت قوانین اخلاقی مردم را بدون اطلاع و اجازهء قبلی مورد مطالعه قرار ندهند. در هر حال با در نظر گرفتن موازین اخلاقی وقتی مردم بدانند مورد مطالعه اند احتمالاً مانند مواقع عادی رفتار نمیکنند. برای نمونه وقتی جامعه شناسی میخواست در اتاق هیئت منصفه ضبط صوت را نصب کند تا از چگونه گی تصامیم مطلع گردد دادگاه این کار را منع کرد. دانشمند اجتماعی مخلوقهای مانند خود را مطالعه میکند بنابراین ممکن است طرز تلقی خود را در تحقیقش اثر داده و تا حدودی پیشداوری کند. به همین دلیل در عصر حاضر دانشمندان علوم اجتماعی اغلب تحقیقهای خود را به صورت گروهی انجام میدهند تا پیشداوری فرد در تحقیق کمتر اثر کند و چون تحقیق گروهیست پس نتیجهء صحیحتر و قطعیتر خواهد بود.

فنون پژوهش در زمینهء جامعه شناسی،

فنون پژوهشی که جامعه شناسان به کار میبرند معمولاً متفاوت و تا حدی پیچیده است. با این حال در مواقع ضروری اغلب فنون ریاضی و آماری مشکل و پیچیده به کار برده میشوند. پژوهنده ممکن است اطلاعات خود را به وسیلهء پرسشنامه یا مصاحبه جمع آوری کند. پرسشنامه ها میتوانند برای پی بردن به طرز تلقی و محرکهای ناخودآگاه افراد از طریق آزمونهای (برون افکن) برای شناخت عکس العملها به کار برده شوند.

مصاحبه ها ممکن است کوتاه باشد و جزیِی و یا امکان دارد بلند باشد و عمقی. گاهی جامعه شناسان تنها به تجزیه و تحلیل محتوای پرسشنامه و مصاحبه میپردازند. یعنی آن ها فقط به شمارش تعداد کلمه ها و بررسی نظریه ها یا رفتارهای قالبی یا طرز تلقیهایی که در یک زمینهء معین ظاهر میشوند، میپردازند. این روش بیشتر برای تجزیه و تحلیل اثرهای ناشی از وسایل ارتباطهای جمعی (روزنامه ها، تلویزیون، برنامه های رادیو و مجله ها) به کار میرود. هم چنین ممکن است برای تجزیه و تحلیل افسانه ها، شعرها یا کتابهای درسی مدارس به کار برده میشوند ولی این روش به تنهایی ارزش علمی ندارد. بهترین روش تحقیق عینی از طریق ارتباط مستقیم با افراد است.

روشهای مستند تحقیق در جامعه شناسی،

اگر آینده نگری هدف علم باشد، جای تعجب نیست که مطالعات مبنی بر آینده نگری یکی از علایق بزرگ جامعه شناسان باشد.وقتی که “شورای پژوهش علوم اجتماعی” ارزیابی جامعی از مطالعات مبنی بر آینده نگری را انجام داد؛ مطالعه یی توسط “بورگس” تحت عنوان «پیشبینی موفقیت یا شکست در ازدواج» که بالاترین میزان قدرت پیشگویی درست را دارا بود، صورت پذیرفت. “بورگس” برای پی بردن به میزان خوشبختی افرادی که تحت مطالعه بودند پرسشنامه یی را به کاربُرد و سپس به راههای متعددی پاسخهای داده شده را برای تعیین درستی وضعیت آن ها آزمایش کرد. سپس توانست قسمتهایی از پرسشنامه را که پیشگویی شکست یا موفقیت در زنده گی زناشویی را نشان میداد جدا کند. قسمتهایی که خوب پیشگویی شده بود اساس یک تست طبقه بندی شده را تشکیل میداد. مثلاً تمایل شدید به همسری- حدود سن در هنگام ازدواج- رضایت والدین و سایر فعالیتهای گروهی و طرز تلقی نسبت به جنس مخالف و عواملی که به طور غیرمستقیم در خوشبختی زنده گی زناشویی موثر میباشند.

 واژه نامه:

•  متوالی: پی در پی- پیاپی، پشت سر هم.
•  مشابه: مانند، همانند، چیزی که شبیه چیز دیگر باشد.
•  موازین: قواعد، الگوها، قوانین، جمع میزان است.
•  تلقی: برخورد، برداشت.
•  فرض: به حساب آوردن.
•  محتوی: آنچه در درون چیزیست، مفهوم یک کلمه یا جمله یا نظریهء علمی.
•  ناشی: به وجود آمده.
•  تیوریش: یعنی نظریه اش.
•  مورخ: تاریخ نویس.
•  تفکیک: جداکردن چیزی از چیز دیگر.

تبیین جامعه شناسی

جامعه شناسی علمیست که واکُنشهای زنده گی اجتماعی و پدیده های محیط اجتماعی را با روشهای علمی مشاهده، آزمایش و تجربه مورد پژوهش قرار داده و سعی میکند آن ها را ابتدا توصیف و سپس طبقه بندی کند تا بتواند با روشی علمی به رابطه بین آن پدیده ها پی ببرد و عواملی که باعث پیدایی آن پدیده هاست شناخته و اثرهای آن ها را در پدیده های اجتماعی دیگر بشناسد.

و یا جامعه شناسی علمیست که رفتارهای اجتماعی انسان را در جامعه یی که زنده گی میکند با توجه به فرهنگ یعنی «مجموعه یی از میراثهای اجتماعی چون آداب و رسوم و سنن، اخلاق و رسوم اخلاقی، میثاقها و قراردادهای اجتماعی مورد بررسی و مطالعه قرار میدهد». جامعه شناسی به مطالعهء پدیده های اجتماعی در رابطه با پدیده های اقتصادی و سیاسی نیز توجه مینماید و اثرها و عوارضی که این پدیده ها در یک دیگر دارند به منظور خیر و صلاح عمومی و رفاه اجتماعی مورد توجه قرار میدهد.

جامعه شناسی از مقایسهء جوامع مختلف، عوامل موثر در پیشرفتهای اجتماعی برخی از جوامع را مورد مطالعهء تطبیقی قرار میدهد و عواملی را که باعث عقبنگهداشته شده گی برخی جوامع دیگر است، تبیین مینماید و شیوه هایی را هم که برای دگرگونی و از بین بردن این گونه عوامل است بیان میکند و در این راه از علوم اجتماعی دیگر چون علوم تاریخی، اقتصادی، سیاسی، حقوقی و مردمشناسی کمک میگیرد. شناخت، تجزیه و تحلیل پدیده ها و واقعیتهای اجتماعی و عوامل به وجود آورندهء آن ها و اثرها و تاثیر و تاثرهای این پدیده ها در یک دیگر، بدان گونه که هستند و به گونه یی که باید باشد، کار دیگرِ جامعه شناسیست.

تقسیم بندی جامعه شناسی

جامعه شناسی را میتوان از لحاظ موضوع کُلی تحقیقی، بر دوگونه تقسیم نمود.

جامعه شناسی انسانی،

که در مقالهء گذشته شرح آن از دیدگاههای متفاوت گذشت. چون موضوع اصلی آن انسان و خصوصیتهای رفتاری او و تاثیر و تاثریست که در روابط متقابل اجتماعی میپذیرد، بنابراین ویژه گی انسانی نیز در این مقاله از جنبه های متفاوت مورد بررسی و تبیین واقع میگردد.

 جامعه شناسی حیوانی،

چنانچه در طول تاریخ گروهی از جامعه شناسان علاقه مند به مطالعات عمیقی در زنده گی اجتماعی انسان بوده اند، گروهِ دیگری نیز از جامعه شناسان به مطالعه در زنده گی گروههای اجتماعی حیوانهایی چون: زنبورعسل، مورچه ها، گوزنها، اسبان وحشی و حشره ها پرداخته اند و در این راه سعی داشته اند چگونه گی روابط اجتماعی را در زنده گی این گونه حیوانها بررسی و تبیین کنند تا دریابند که چرا در زنده گی اجتماعی زنبورعسل مقررات خاصی از جهت تابعیت وجود دارد و یا چه دلایلی وجود دارد که زنبورعسل لانهء خود را درست مثل زنبورهای عسل در ملیونها سال پیش میسازد در حالی که در حیوانهای دیگر نی تابعیت مانند آن هاست و نی لانه سازی و یا بررسی این که چرا زنده گی گروهی در گوزنها مانند زنده گی گروهی اسبان وحشی نیست. چون جامعه شناسانی که علاقه مند به مطالعه در زنده گی اجتماعی حیوانها باشند بسیار اندک بوده اند و مطالعه در زنده گی گروهی آن ها در زنده گی انسان اهمیت و کاربُرد آن چنانی نداشته است، بنابراین مطالعه در جامعه شناسی حیوانی پیشرفت چندانی نکرده است.

 جامعه شناسی نظری،

وقتی بدون ارتباط و تماس مستقیم و بودن در محیط زنده گی مردم و ندانستن روابط متقابل اجتماعی با آن ها، به مطالعهء رفتارهای اجتماعی مردم جامعه یی صِرفاً از طریق کتابها و مقاله ها، بپردازیم روش مطالعهء ما جنبهء نظری دارد و علمی را که از این طریق در زمینه های اجتماعی کسب نموده ایم جامعه شناسی نظری گوییم.

این روش مطالعه مقدمه و آغازی برای مطالعهء عینی و عملیست، ولی کافی نیست، زیرا اگر راجع به جامعه یی، در زمینهء رفتارهای اجتماعی مردم آن، کتابهای گوناگونی را مورد مطالعه قرار دهیم و بعد از آن با روشهای علمی تحقیق و مشاهدهء مستقیم و عینی در آن زمینه ها، پژوهشی انجام دهیم، ملاحظه خواهیم کرد که اغلب موارد با مواردی که به طور ذهنی دریافته ایم تفاوت دارد. زیرا شناخت عینی- بررسی وضع رفتاری مردم است بدان گونه که هست، نی بدان گونه که باید باشد و یا در گذشته بوده است. علت عمده اش نیز در این است که اولاً، در طول تاریخ و در هر نسل با توجه به تغییرپذیری فرهنگی و اجتماعی رفتارهای اجتماعی انسان نیز ثابت و یکسان باقی نمیماند و در هر نسل در تغییر است، البته شدت و ضعف این تغییر به شدت و ضعف تغییرپذیری فرهنگی و اجتماعی بسته گی دارد.

جامعه شناسی عملی،

اگر جامعه شناسان بعد از مطالعه های نظری در مورد جامعه یی، به عضویت فعال به حالت دینامیک گروه درآیند و در آن اجتماع به عنوان عضو فعالی پذیرفته شوند و با ایجاد رابطهء مستقیم با گروه تن به کُنش و واکُنش متقابل دهند و قادر شوند تا واقعیتهای زنده گی اجتماعی مردم آن جامعه را درک نموده و توجیه و تحلیل نمایند، گوییم به مطالعهء عملی جامعه شناسی پرداخته اند. البته این واقعیتها ممکن است برای هرکس از لحاظ نوع استدلال و استنتاج تفاوت کند ولی تفاوت آن چندان بارز و چشمگیر نیست. این نکته را نباید فراموش کرد که جامعه شناسی نظری و عملی مکمل و لازم و ملزوم یک دیگر اند، زیرا هر شناخت ذهنی میتواند مقدمه و آغازی برای هر تحقیق عینی باشد.

جامعه شناسی خانواده،

کارِ عمده اش بررسی منشا خانواده، تحول و تغییر نظام خانواده از ابتدای زنده گی اجتماعی انسان تاکنون، اقسام خانواده، چون خانواده های پدرسالاری و یا مادرسالاری- خانواده های پدرتباری و یا مادرتباری. خانواده های پدربومی و یا مادربومی- خانواده های پدرنامی و یا مادرنامی، که شرح هر یک از انواع خانواده های فوق الذکر در بخش جامعه شناسی خانواده به تفصیل خواهد آمد.

 جامعه شناسی روستایی،

روش اصلی مطالعه در این زمینه عبارت است از پژوهشهایی در چگونه گی پیدایش روستاها، رشد روستا و سیستم اقتصادی حاکم بر روستا و نظام اجتماعی آن و مطالعه در زمینهء وجود روابط انسانی بین مردم روستا و معیارهای ارزش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر روستاها و قشربندیهای اجتماعی روستاهاست.

 جامعه شناسی شهری،

که به چگونه گی پیدایش شهرها، رشد شهرها، از لحاظ افقی و عمودی و اثرهای این رشد بر روابط اجتماعی، انسانی مردم و عوامل جذب و یا دفع جمیعت را نیز مورد مطالعه قرار میدهد. هم چنین مطالعهء اینکه، آیا وجود کارخانه ها و موسسه های اجتماعی و سازمانهای فرهنگی و علمی چون دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی و یا وزارتخانه ها و وجود خدمتهای رفاهی که از عوامل جذب جمیعت هستند، اگر هر یک در شهرهای مختلف و کم توسعه یافته تاسیس گردند، بیشترین جمیعت یک کشور در یک شهر بزرگ متمرکز نخواهد شد. در جامعه شناسی شهری نیز علل و عوامل پیدایش شهرها در کنار رودخانه و دره های حاصلخیز در گذشته و در زمان حال در کنار مراکز صنعتی و تجارتی مورد بحث و تحقیق قرار میگیرد. هم چنین به مطالعهء شهرها و نوع مناسبات اجتماعی مردم قبل و بعد از صنعتی شدن میپردازد.

 جامعه شناسی اقتصادی،

به مطالعهء عوامل اجتماعی موثر در رشد اقتصادی و یا عقبنگهداشته شده گی اقتصادی میپردازد و اثرهای این رشد و یا عقبنگهداشته شده گی را در تولید، توزیع و از این دو مهمتر در روابط انسانی و اجتماعی مردم مورد پژوهش قرار میدهد. هم چنین به چگونه گی و میزان تاثیر عوامل اجتماعی موثر در رشد اقتصادی که عبارت اند از: آموزش و پرورش، فرهنگ، دین و خانواده که نهادهای اجتماعی سازنده یی هستند، میپردازد. همچنین به عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حقوقی موثر در تولیدات اقتصادی و چگونه گی توزیع و نوع مصرف و توزیع عادلانه یا غیرعادلانه سود ناشی از تولیدات اقتصادی، کارِ دیگر جامعه شناسی اقتصادیست.

 جامعه شناسی سیاسی

کارِ جامعه شناسی سیاسی بررسی عوامل اجتماعی موثر در اندیشه های سیاسی و تحولهای آن است. هم چنین به بررسی اثرهای آزادی و یا دیکتاتوری در تحول اندیشه های سیاسی و حرکتهای اجتماعی میپردازد، بررسی پیدایش احزاب و نقش آن ها در تربیت سیاسی مردم، حکومت و دولت رابطهء دولت و ملت نقش و مسوولیت دولت در برابر ملت و وظیفهء ملت در برابر دولت، منشا قدرت و حاکمیت نیز کار جامعه شناسی سیاسیست.

 جامعه شناسی صنعتی،

به مطالعهء عوامل اجتماعی موثر در رشد یا عدم رشد صنعت و انواع جوامع صنعتی و غیرصنعتی پرداخته، روابط کارگر و کارفرما و کارکنان خدمتها در رابطه با تولید و کار روزانه، آموزش و صنعت، صنعت و خانواده، مدیریت صنعتی، نوع و روش عرضهء تولیدات صنعتی به بازارهای داخلی و خارجی، هم چنین بررسی عوارض جوامع صنعتی مانند، {اعتیاد، الکهولیزم، ازدیاد جرم و خیانت، بیکاری و کار} و بررسی رابطه بین صنعت و ضعف اخلاق و افزایش انحرافهای اجتماعی و پیهدایش مسایل اجتماعی ناشی از آن را مورد مطالعه قرار میدهد. هم چنین بررسی اینکه هرکشوری با توجه به امکانهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی میتواند در صنایع به خصوصی چون {صنایع سنگین یا سُبُک} سرمایه گذاری کند و اینکه آیا سرمایه گذاری در صنایع سنگین و سُبُک میتواند هم زمان در کشوری دایر و رشد یابد، کار جامعه شناسی صنعتیست. کدام یک از لحاظ اقتصادی یا اجتماعی به صرفه تر است؛ از کدام یک، جامعه یی میتواند بیشتر استفاده کند، یا از آن آسیب پذیر گردد؛ که همهء این موارد نیز کار جامعه شناسی صنعتیست.

 جامعه شناسی حقوقی،

هدف عمدهء جامعه شناسی حقوقی بررسی وضع قوانین و چگونه گی اجرای آن است، مقایسهء قوانین در جوامع مختلف و احتیاج به تغییر قوانین و نوع تغییر آن ها در زمانها و مکانهای متفاوت هدف دیگر جامعه شناسی حقوقیست. بررسی ضرورت تغییر قوانین به علت تغییر معیارهای ارزش اجتماعی، زیرا برخی از قوانین که هم اکنون مورد قبول مردم است، چندسال دیگر ممکن است با توجه به تغییر شرایط فرهنگی اجتماعی مورد قبول آن ها نباشد، بنابراین جامعه شناسی حقوقی نیز در جوامع در حال تحول بیشتر مورد توجه قرار میگیرد.

 جامعه شناسی آموزش و پرورش،

به مطالعهء عوامل اجتماعی موثر در پیشرفت و عقبمانده گی آموزشی میپردازد. چون آموزش و پرورشِ ایجاد دگرگونیهای مطلوب با توجه به تحولهای همان جامعه است و هدف عمده اش برآوردن احتیاجهای اجتماعی آن جامعه باید باشد. در جامعه شناسی آموزش و پرورش تاثیر آموزش در خصوصیتهای اخلاقی، اجتماعی و رفتاری انسان بررسی میگردد، هم چنین به رابطهء محیط طبیعی و اجتماعی و فرهنگی با آموزش توجه میگردد و این نکته را که روش آموزش شهری و روستایی باید با یک دیگر تفاوت داشته باشد، مورد بررسی قرار میدهد. هم چنین مسالهء سیاست را که در هدفهای آموزشی تاثیر بسیار دارد و این مطلب را که کشورهایی که برنامهء آموزشی آن ها را کشورهای بیگانه تعیین میکنند، در فقر آموزشی به سر خواهند بُرد، مورد مطالعه قرار میدهد.

 جامعه شناسی ادیان،

جامعه شناسی ادیان به مطالعه و بررسی مبدا و منشای ادیان در جهان، از آغاز تاکنون میپردازد. مطالعهء تطبیقی در ادیان مختلف در طول تاریخ بر عُهدهء جامعه شناسی ادیان است. هم چنین به بررسی و مطالعه در زمینهء نیاز انسان و جامعه به دین، تاثیر دین در جامعه و تحولهای اجتماعی، تاثیر دین در اخلاق و خصوصیتهای اخلاقی و معنویت در جوامع انسانی میپردازد. هم چنین مطالعه در انواع ادیان و شناخت ادیان رسمی از غیررسمی در طول تاریخ، کار عمدهء تاریخ ادیان و جامعه شناسی ادیان است.

 جامعه شناسی معرفتی،

جامعه شناسی معرفتی در زمینهء آگاهی و شناخت انسان در طول تاریخ و مقایسهء پیشرفتهای فکری و ایدیالوژیکی مردم جامعه و سیر تحول اندیشه های اجتماعی و متفکران اجتماعی و به مطالعه و بررسی میپردازد. هم چنین نقش متفکران اجتماعی را در تحول و ساخت جامعه و آگاهی مردم نسبت به تحولهای اجتماعی را مورد مطالعه قرار میدهد.

 جامعه شناسی هنر،

تاثیر عوامل اجتماعی در پیشرفت هنر، سیر تحول هنر از دیدگاههای مختلف و در زمینه های متفاوت، کار جامعه شناسی هنر است. هم چنین تاثیر هنر در اجتماع و تحقیق در زمینهء ارایهء هنرهای خاص در جوامع خاص و نیاز جامعه به هنرهای مطلوب انسان، کارهای هنری و انواع هنر نیز بر عُهدهء جامعه شناسی هنر است.

 جامعه شناسی انحرافهای اجتماعی (جُرم شناسی)،

به مطالعه و بررسی علل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و تربیتی در کجرویهای اجتماعی و ارتکاب جرایم و بی بند و باری های اجتماعی می پردازد. همچنین در این شاخه از جامعه شناسی سعی میشود که دریابند ریشه ها و منشای جرایم در کدام یک از جنبه های زنده گی اجتماعی انسان وجود دارد و یا دریابد که جرم چیست و مجرم کیست. ضمن شناخت علل و عوامل انحرافهای اجتماعی به اثرها و عوارض روانی و اجتماعی ناشی از انحرافها توجه میکند و در نهایت سعی دارد ضمن شناخت علل، عوارض و اثرهای کجروی راه حلهای مناسب جهت کاهش و از بین بُردن کجرویهای اجتماعی را به منظور بهبود اوضاع اجتماعی بیان کند. هم چنین رابطهء فقر و بیسوادی و تاثیر هر یک در انحرافهای اجتماعی و سرایت بیماریهای اجتماعی را مورد مطالعه و تحقیق قرار میدهد.