آینده نگری در نظام آموزشی

امروزه علیرغم توسعه فناوری الکترونیک اینترنت و رایانه هنوز کتاب و کتاب خوانی مهمترین شاخص توسعه یافتگی است و هر ملتی که وقت بیشتری برای مطالعه میگذارد مسیر توسعه و پیشرفت را آسانتر طی می کند و هر ملتی به هر دلیلی خواه ضعف برنامه ریزی و آموزش و یا علل دیگر از کتاب فاصله داشته باشد به همان میزان هم از توسعه و پیشرفت فاصله دارد و این یک اصل محتوم در سنجش ترقی و توسعه ملتها محسوب می‌شود.

در جانب دیگر هیچ ملتی هم تاکنون بدون توسعه فرهنگی و ارتقا سطح دانش و معلومات عمومی به توسعه صنعتی کشاورزی پزشکی علمی و پژوهشی نرسیده زیرا انسانها با استفاده از کتاب به دستاوردهای سایر ملل پی بردند و همین اطلاعات آنها را در ترقی و پیشرفت اقتصادی یاری رسانده است بنابراین باید کتاب و کتاب خوانی را یکی از ابزارهای ضروری برای ادامه حیات یک ملت به شمار آورد .  (۱ )

حالا که ضرورت کتابخوانی مشخص گردید آموزش روشها و راهبردهای مناسب برای مطالعه باید در برنامه های درسی گنجانده شود و چگونگی استفاده صحیح از فرایندهای یادگیری به زبان کودکان و نوجوانان و در سنین و مقاطع تحصیلی مختلف به آنها آموزش داده شود .

بدون شک اگر دانش آموزان به این سو سوق داده و تشویق شوند که بخشی از شکستهای تحصیلی خود را به عدم استفاده از روشهای درست مطالعه و یادگیری و نه عامل دیگری چون شانس کم استعدادی و دشواری تکلیف نسبت دهند در عین حال روشهای درست به آنها ارائه میشود و آنها می توانند با تلاش پشتکار و مسئولیت پذیری در قبال شکست ها موفقیت تحصیلی کسب کنند . (۳ ) حال به تعریف واژه های شناخت و فراشناخت می‌پردازیم :

شناخت :

اصطلاح شناخت به فرایندهای درونی ذهنی یا راههایی که در آنها اطلاعات پردازش می‌شوند یعنی راههایی که ما به وسیله آنها اطلاعات را مورد توجه قرار می دهیم آنها را تشخیص داده و به رمز در می آوریم و در حافظه ذخیره می سازیم و هر وقت که نیاز داشته باشیم آنها را از حافظه فرا می خوانیم و مورد استفاده قرار می دهیم گفته میشود . (۴ )

به طور خلاصه شناخته یعنی دانستن و کسب شناخت درباره جهان هستی یعنی دانستن و آگاهی از جهان هستی . (۵)

 فراشناخت :

اصطلاح فراشناخت به دانش ما درباره فرایندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدفهای یادگیری گفته می شود. به سخن دیگر فراشناخت دانش یا آگاهی فرد از نظام شناختی خود او یا دانستن درباره دانستن است .
دانش فراشناختی ما را یاری می دهد تا به هنگام یادگیری و دانستن امور پیشرفت خود را ارزیابی کنیم .

 راهبردهای شناختی

به هرگونه رفتار اندیشه یا عمل گفته میشود که یاد گیرند در ضمن یادگیری مورد استفاده قرار می دهد و هدف آن کمک به فراگیری سازماندهی و ذخیره سازی دانش ها مهارتها و سهولت بهره برداری از آنها در آینده است . به طور کلی راهبردهای شناختی به ما کمک می کنند تا اطلاعات تازه را برای ترکیب با اطلاعات قبلی آموخته شده و ذخیره سازی آنها را در حافظه ی دراز مدت آماده کنیم . می توان گفت راهبردهای شناختی ابزارهای یادگیری می باشند که عبارتند از :

الف) تکرار یا مرور:

ساده ترین نوع تکرار یا مرور ذهنی با هدف نگهداری مطلبی در حافظه موقتی یا حافظه کوتاه مدت تا زمان استفاده از آن انجام می شود. مثلا وقتی که ما شماره تلفنی را از روی دفتر تلفن نگاه می کنیم و گوشی تلفن را در فاصله ای دور از خودمان می بینیم تا زمان رسیدن به گوشی و گرفتن شماره آن را با صدای بلند و آهسته در نزد خود تکرار می کنیم تا از فراموش شدنش جلوگیری نماییم از این راهبرد سود می بریم . همچنین این راهبرد ما را در کوشش برای انتقال اطلاعات به حافظه دراز مدت کمک می کند.

ب) بسط یا گسترش معنایی :

اگر چه راهبردهای تکرار و مرور یادگیرندگان را در انتخاب و کسب اطلاعات و دانشهای مورد نیاز کمک می کنند اما اینها به تنهایی برای یادگیری مطالب ویژه موضوعات معنی دار کافی نیستند بنابراین یادگیرندگان به راهبردهای دیگری بجز تکرار و مرور نیاز دارند تا آنها را در ربط دادن اطلاعات تازه به اطلاعات قبلا آموخته شده یاری دهند. راهبرد بسط یا گسترش معنایی همین هدفها را تامین می کند.

ج) سازماندهی :

یادگیرنده در استفاده از راهبرد سازماندهی برای معنی دار ساختن یادگیری به مطالبی که قصد یادگیری آنها را دارد نوعی چارچوب سازمانی تحمیل می کند. ساده ترین شکل سازماندهی این است که اطلاعات را در دسته هایی قرار دهیم تا آنها را آسانتر یاد بگیریم و راحت تر به یاد آوریم.

برنامه ریزی

شامل تعیین هدف برای یادگیری و مطالعه پیش بینی زمان لازم برای مطالعه تعیین سرعت مناسب مطالعه تحلیل چگونگی برخورد با موضوع یادگیری و انتخاب راهبردهای یادگیری مفید است .

کنترل و نظارت

منظور ارزشیابی یادگیرنده از کار خود برای آگاهی یافتن از چگونگی پیشرفت خود و زیر نظر گرفتن و هدایت آن است . از جمله می توان نظارت بر توجه در هنگام خواندن یک متن از خود سوال پرسیدن به هنگام مطالعه و کنترل زمان و سرعت مطالعه را نام برد. این راهبردها به یادگیرنده کمک میکند تا هر وقت به مشکلی برمی خورد به سرعت آن را تشخیص داده در رفع آن بکوشد. پیش بینی نمونه سوالاتی که در امتحان یک درس ممکن است بیایند از دیگر راهبردهای کنترل و نظارت می باشند. این مهارت هم به یادگیری بهتر و هم به جلب توجه بیشتر یادگیرنده کمک میکند.

نظم دهی

راهبردهای نظم دهی انعطاف پذیری در رفتار یادگیرنده را موجب میشوند و به او کمک میکنند تا هر زمان که برایش ضرورت داشته باشد روش و سبک یادگیری خود را تغییر دهد. راهبردهای نظم دهی با راهبردهای کنترل و نظارت به طور هماهنگ عمل می کنند. یعنی وقتی که یادگیرنده از راه کنترل و نظارت متوجه میشود که در یادگیری موفقیت لازم را به دست نمی آورد و این مشکل ناشی از سرعت کم یا زیاد مطالعه یا راهبرد غیر موثر یادگیری است بلافاصله سرعت خود را تعدیل می کند یا راهبرد موثرتری را برمی‌گزیند.

جوان و آینده نگری

انسان در گردش گردونه روزگار با مشکلات عدیده و دست اندازهای جاده ‏پر پیچ و خم‎ ‎زندگی روبرو است. در این میان, عقل تنها چیزی که به یاری ‏انسان می‌شتابد. عقل‎ ‎موهبتی الهی است که وجه تمایز انسان از سایر ‏خلایق و موجودات شمرده می‌شود‎.

عقل‎ ‎انسان عاقل در توقف گاه هایی از تاریخ جلوه گر می‌شود. یکی از ‏این مواقف, به هنگام‎ ‎روبه رو شدن با حوادث است. آینده نگری یکی از ‏بهترین دلایل بر قوت عقل است. حدیث‎ ‎ذیل مهر تاییدی بر گفته ما است; ‏حضرت علی(ع) می‌فرماید: راهنماترین دلیل و نشانه‎ ‎بر انبوهی عقل, ‏حسن تدبیر است.

مفهوم آینده نگری‎

• الف) تعریف لغوی: آینده‎ ‎نگری تقریباً معادل لفظ تدبیر در عربی است. ‏‏(تدبیر در اصل از دَبْر (بر وزن ابر) به‎ ‎معنای پشت سر و عاقبت چیزی ‏است. بنابراین, تدبیر به معنای بررسی کردن عواقب کارها و‏‎ ‎مصالح را ‏سنجیدن و بر طبق آن عمل کردن است.(۲‏)
• ب) تعریف اصطلاحی: آینده نگری یعنی‎ ‎گسترش افق دید خود و دیدن ‏پشت پرده مسائل و هم چنین زمانی که شخص در آن است; یعنی‎ ‎در ‏زمان حال, آینده را دیدن که نتیجه آن, چاره اندیشی برای رخدادهای ‏احتمالی‎ ‎است‎.

اهمیت آینده نگری در تعالیم اسلامی‎

در این جا لزوم آینده نگری را به‏‎ ‎کمک منابع بزرگ اسلامی بیان می‌کنیم‎.

• الف) قرآن: رجوع به آیاتی در این زمینه هم‏‎ ‎چون: (ثم استوی علی العرش ‏یدبر الامر),۴ (یدبر الامر یفصل الآیات),۵ (یدبر الامر من‎ ‎السما الی ‏الارض)۶ و… ما را به این نکته رهنمون می‌سازد که تدبیر و آینده نگری از‏‎ ‎صفات قدسی و ربوبی حضرت حق است. این مهم با عقیده شیعه در ‏مسائل کلامی هم چون قضا و‏‎ ‎قدر, بدا و دیگر مسائل بی ارتباط نیست‏‎.
• ب) روایات: ائمه(ع) در گفتار و کردار‎ ‎این مسئله را تاکید کرده اند. حضرت ‏علی(ع) می‌فرماید: (اعقل الناس انظرهم فی‎ ‎العواقب; عاقل‌ترین مردم ‏کسی است که نگاهش به عواقب امور بیشتر از دیگران‏‎ ‎باشد‎).

لزوم آینده نگری برای قشر جوان‏‎

پرهیاهوترین دوره عمر‎ ‎آدمی, ایام جوانی است. غلیان شهوت و تمایل به ‏جنس مخالف و… پرتگاه هایی هستند که به‏‎ ‎شدت یک جوان را تهدید ‏می‌کنند. اگرچه راه مشخص است, ولی چاله و بلکه چاه‌های بسیاری, ‏هستی روحانی او را به خطر می‌اندازد. به طوری که اگر به خود نیندیشد, ‏این‎ ‎مرغ ملکوتی سر از (بَلْ هُمْ اَضل)۸ درمی آورد. این از یک سو و از ‏سوی دیگر ما باید‏‎ ‎این نکته را آویزه گوش خود قرار دهیم که زندگی انسان ‏و به تعبیر دقیق‌تر عمر آدمی‎ ‎هم چون جاده‌های معمولی نیست که یک ‏راننده بی تجربه بارها آن مسیر را طی کند تا‏‎ ‎بتواند مهارت پیدا کند و از ‏خطرات احتمالی در امان باشد.

راه‌ها و موانع گسترش افق دید‎

بی شک چگونگی نگاه جوان به زندگی و این‏‎ ‎که از کدام دریچه به روزگار ‏نظر کند, در اعمال و رفتار او تجلی پیدا می‌کند. در این‎ ‎طریق اموری ‏است که در تعالی بخشیدن به زاویه دید انسان, موثر و اموری دیگر نیز ‏مانع‎ ‎هستند.

ثمرات آینده نگری‎

یکی از نویسندگان خطاب به خوانندگان چنین نوشته است‏‎:‎ تو, هم ‏می‌توانی ساخته تاریخ باشی و هم سازنده تاریخ, تا در کلاس تاریخ به ‏چه‎ ‎عنوان نشسته باشی; معلم یا شاگرد؟(۱۳) آری, ما هم می‌توانیم ‏خمیری باشیم تا زمان به‏‎ ‎ما شکل دهد و هم می‌توانیم زمان را مسخر ‏خود کنیم و به آن حالت دهیم. شخص آینده نگر‎ ‎قطعاً در سر و سامان ‏بخشیدن به آینده از فردی که فاقد چنین ارزشی است, موفق‌تر است‎. ‎آینده نگری غلبه بر مشکلات را آسان می‌کند‎.

ملاک و معیار در آینده نگری‎

آینده نگری نیز مانند اکثر امور از قاعده‏‎ ‎خیرالامور اوسطها پیروی می‌کند. ‏مهم‌ترین ملاک در آینده نگری, اعتدال است. گاهی‎ ‎تامل و به قول مردم ‏این پا و آن پا کردن, ناشی از ترس شخص از آینده می‌باشد. خارج‎ ‎شدن ‏از حد اعتدال, در آینده نگری آفاتی را نتیجه می‌دهد. گاهی انسان به ‏جای ترسیم‏‎ ‎آینده خویش, اسب خیال را زین کرده و به (ناکجا آباد) ‏می‌رود. به یقین آینده نگری با‏‎ ‎خیال بافی دو چیز متفاوت است, ولی ‏گاهی امر بر انسان مشتبه می‌شود. خیال بافی از‏‎ ‎ترس درونی شخص ‏نشات می‌گیرد. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: انّ… للحزم مقداراً ‏فان‎ ‎زاد علیه فهو جبن;۱۵ دوراندیشی حد و مرزی دارد که اگر از این ‏محدوده خارج شود, ترس‎ ‎است‎.

آینده نگری – مقاوم سازی

براستی اگر ده سال پیش امروزتان را تصور می کردید،حال چه انجام می دادید ؟ اگر میدانستید فردا در زندگیتان چه رخ می دهد؟ باز امروز چه عملی را انجام می دادید؟ مردم بم چند سال قبل از حادثه دلخراش اگر می دانستند!!!!  اگر صدام می دانست در سال 2004 در سوراخی گرفتار، و مانند روباه او را بیرون می کشند ، چند سال قبل چه می کرد؟ و اگر بیل کلینتون می دانست که خانم مونیکا چه وضعیتی برای او بوجود می آورد،آیا همان راهی را انتخاب می کرد؟ ویا اگر حاکمین آینـده خود را  می دیدند ، امروز چه می‌کردند ؟  شرکتهای تولیدی و خدماتی که امروز به دلیل اصلی بیماری روزمره گی، از صحنه تجارت خارج شده اند ،ویا کمپانیهای بــزرگ که به دلیل سوء مدیریت آینده نگری ، ورشکست شده اند،اگر می دانستند و آینده را رقم می زدند براستی چه سیاستی را پیشه می کردند ؟

نتیجه گیری

آینده نگری در نظام آموزشی نیاز به برنامه ریزی و زمان است و باید به آن اهمیت داد ، زیرا باعث رشد و پیشرفت جامعه و کشور می شود و از کسانی کمک خواست که در این زمینه سالها تلاش و کوشش کردن برای بهتر شدن نظام آموزشی و استفاده کردن از اندیشه های نو افراد و تامل کردن درباره اندیشه های مطرح شده، و رسیدن به آن نیاز به برنامه ریزی و همان طور که گفته شد استفاده کردن از اندیشه های تازه یا طرح های نو افراد که گفته می شود و مشورت و کمک گرفتن از متخصصان آموزشی درباره سازمان دادن به نظام آموزشی و بهتر کردن آن و طرح های تازه افراد را با متخصصان مطرح کردند و تامل کردن در آن و عجله نکردن برای رسیدن به نظام آموزشی ایده آل و تصمیم و هدف درست با کمک مشاوران متخصص دیده گرفته شود که باعث رشد نظام آموزشی شود و مطرح کردن عیب های آموزشی و تامل و اندیشه درباره آنها که به اصلاح آن پرداخته شود و یک نظام آموزشی نمی تواند برای هر دوره زمانی مفید و سازنده باشد و باید تغییراتی در آن داده شود .

• مقدمه  1
• ●شناخت : 2
• ● فراشناخت : 3
• ●راهبردهای شناختی : 4
• الف) تکرار یا مرور: 4
• ب) بسط یا گسترش معنایی : 5
• ج) سازماندهی : 5
• برنامه ریزی : 6
• ۲) کنترل و نظارت : 7
• ۳) نظم دهی : 7
• جوان و آینده نگری   10
• ● مفهوم آینده نگری‎ 11
• ● اهمیت آینده نگری در تعالیم اسلامی‎ 11
• ● لزوم آینده نگری برای قشر جوان‏‎ 12
• ● راه‌ها و موانع گسترش افق دید‎ 13
• الف) عوامل‎: 13
• ب) موانع‎: 14
• ● ثمرات آینده نگری‎ 14
• ● ملاک و معیار در آینده نگری‎ 15
• آینده نگری – مقاوم سازی   16
• 1- مقاوم سازی عمومی  18
• 2- مقاوم سازی شرکتها 18
• 3- مقاوم سازی انسانها 19
• نتیجه گیری : 21
• منابع : 22

منابع

1. روانشناسی تربیتی پروین کدیور انتشارات سمت ص ۱۸۶
2. روانشناسی تربیتی پروین کدیور انتشارات سمت ص ۱۸8
3. روانشناسی تربیتی علی اکبر سیف موسسه انتشارات آگاه ص ۴۸۸
4. روانشناسی تربیتی علی اکبر سیف موسسه انتشارات آگاه ص ۴۸۸
5. روانشناسی تربیتی علی اکبر سیف موسسه انتشارات آگاه ص ۴۸9
6. روانشناسی تربیتی علی اکبر سیف موسسه انتشارات آگاه ص ۴97
7. روانشناسی تربیتی علی اکبر سیف موسسه انتشارات آگاه ص 503
8. روزنامه جمهوری اسلامی مورخ ۱۳۸۶ ۸ ۱۴ ص ۱۰
9. روزنامه جمهوری اسلامی مورخ ۱۳۸۶ ۸ 2۴ ص 7