گام اساسی تا انشا نویسی

انشا در لغت به معنی سخن آفریدن و نشو نما دادن و بزرگ گردانیدن است. و در اصطلاح ادبیات عبارت از نگارش جمله ها و عبارتهایی است که افکار و اندیشه نویسنده را به صورتی روشن و زیبا بیان کند تا خواننده آنها را به آسانی بفهمد و برای او خوشایند باشد.

یکی از عوامل متعدد ناموفق بودن درس انشا نداشتن روش مناسب است. لزوم به کارگیری روش مطلوب در تدریس به اندازه ای است که بعضی از دست اندرکاران علوم تربیتی بهره گیری از روش های مناسب را مهم تر از دانش آن درس دانسته اند.

تلاش برای تدریس انشا امری ضروری و لازم است. در سر کلاس های ما تدریس به همان شیوه های سنتی تکرار مطالب گذشته است. و از دیدگاه علوم تربیتی هر کاری که مکانیکی انجام شود کاری آموزشی نیست. زیرا خلاقیت در آن وجود ندارد و تا خلاقیت نباشد مسائل اجتماعی، اقتصادی، صنعتی، و سیاسی حل نمی شود و باید کاری کنیم که کلاس انشا تبدیل به کارگاه نوشتن شود.

بیان مساله

پس از چند جلسه تدریس در درس انشا به این نتیجه می رسیم که در طول سالهای گذشته به درس انشا اهمیتی داده نشده بود زیرا دانش آموزان به آسانی نمی توانستند بنویسند و افکار خود را بیان نمایند و درس انشا برای آنها جذابیتی نداشت . نارسایی حتی بر نحوه ی پاسخ دادن آنها در دروس کتبی نیز اثر گذاشته بود. این مسئله فکر همه را به خود مشغول ساخته بود که به راستی چگونه می توانیم دانش آموزان را با درس انشا آشتی دهیم ؟ و شیوه های اندیشیدن را پیرامون یک موضوع فراهم آوریم؟ و کلاس انشا را از حالت خشک و سرد بیرون بیاوریم؟ و با استفاده از روش های مختلف، تجربیات اولیا همکاران و مشاوران و متخصصین تعلیم و تربیت دانش آموزان را از منزلگاه مراحل تفکر تحلیل، ترکیب، نقادی و نوآوری و ابداع بگذرانیم؟ و به پرورش قدرت تفکر و تحلیل آنها بپردازیم.

گردآوری اطلاعات و شواهد

برای حل این مشکل ابتدا به جمع آوری تجربیات اولیا دانش آموزان در ارتباط با درس انشا می پردازیم و از تجربیات همکاران محترم به خصوص مدیر مدرسه استفاده نمود.

و در این رابطه به مطالعه ی کتابهای مختلف از جمله: آیین نگارش، ره یافت های آموزشی و تربیتی در درس انشا خودآموز روش تدریس مهارت نوشتن در دوره ی ابتدایی، خودآموز روش تدریس زبان فارسی، شیوه های خلاق آموزش انشا، آموزش خاطره نویسی می پردازیم

پیشینه ی تحقیق در مورد درس انشا

نتایج تحقیق سیر تاریخی درس انشا در کتاب های درسی مدارس ایران از سال 1300 تا 1373 کاری از سید حسین محمدی حسینی نژاد به شرح ذیل است.

1. به دلیل این که در کار تالیف کتاب های درسی به ویژه انشا هیات های علمی، تخصصی نظارت نداشته اند، توجه جدی و پیگیر به این درس نشده است و
2. کتابهای راهنمای انشا عملا فاقد یک برنامه عملی و هدف دار برای درس انشا می باشد.
3. دانش آموزان در تمام مقاطع این درس را دوست دارند و آن را جدی تلقی می کنند.

فصل دوم

والایی انسان به «اندیشه»ی اوست و اندیشه با کلام و کلمه موجودیت می یابد و کلام همان ادبیات است که از زبان سود می گیرد. چه شفاهی باشد و چه کتبی. اصولاً ذهن آدمی میل به فراز دارد، چرا که ذهن سیال است و اگر چنین نبود پیشرفت آدمی در دانش و علوم فیزیکی غیر ممکن می شد. آدمی ذاتاً موجودی است که در جمع و جامعه احساس امنیت می کند. تنها بدین جهت که اندیشه هایش را منتقل کند. این اندیشه به هر عملی استوار باشد در انتقالش نیاز به بیان و در نهایت ادبیات دارد و به قولی، زبان آینه اندیشه است و تبلور زبان در ادبیات هر قوم دریافتنی است. سخنی چندان تازه نیست اگر بگویم ادبیات بر خلاقیت آدمی تکیه دارد و صدور آن – اگر به قاعده و اساسی باشد – صدور هنر است و فرهنگ. حتی اگر مطبی کاملاً علمی باشد، برای انتقالش نیاز به زبان و ادبیات داریم. پس عالم دور افتاده از ادبیات خود، داناترین هم که باشد، به لالان می ماند و توان انتقال علم بسیارش را به مخاطب ندارد. چنین دانشمندی، حتی اگر خوب و روان حرف بزند راه به جایی نمی برد چرا که تمام مخاطبان او، در سالن کنفرانس جمع نشده اند، در دنیا پراکنده اند و او ناگزیر است ادب نوشتاری را خوب بداند. در آن صورت کسانی یافت می شوند که نوشته هایش را به زبان های دیگر ترجمه کنند. در این نوشته، قصدمان نگاهی است جدی به ادبیات و تدریس آن به طور عام در مدارس و به طور خاص در مراکز «استعدادهای درخشان» است. اگر به خود اجازه ی بحث در این مورد را داده ام، نه بدین خاطر است که بیست و هشت سال ادبیات درس داده ام و بیش تر از سی سال است، مقاله و نقد و داستان و نمایشنامه و… نوشته ام که در جُنگ های ادبی چاپ شده اند، بل فقط به دلیل علاقه ام به دانش پژوهان تیزهوش است که به عین می بینم، بیش ترشان شیفته ی زبان و ادبیات خود هستند.  کتابهای ادبیات ما، در هر رشته – حتی علوم انسانی – (جز تاریخ ادبیات فرهنگ و ادب که در سنجش عیب و ایرادش از دیگر کتاب های ادبیات کم تر است) ناقصند، مداقه ای، دقتی، حسی، عاطفه ای فراخور، در تالیفشان نشده، در صورتی که تالیف کتاب های علوم انسانی، حس و عاطفه ای والا می خواهد و تیزبینی و اندیشه ای که از زمان خویش سرچشمه بگیرد.

گام اساسی تا انشا نویسی

آماده سازی برای نوشتن از همان پایه اول آغاز می شود.در حقیقت کلمه ساری را میتوان آغاز مرحله نوشتن فعال دانست.با تمرین های کلمه سازی دانش آموز را تا حد زیادی با ساختار درونی کلمه آشنا می کنیم. دانش آموزان با شناخت بهتر از کلمه ها در جمله سازی موفق تر عمل می کنیم.
وقتی از بچه ها می خواهیم که خودشان با حروف جدید کلمه بسازند فرستی را در اختیار آنها قرار می دهیم که هر کس با توجه به توانایی ها و استعداد و ابتکار خود شروع به کلمه سازی کند .
من وقتی برای درس (گ) خواستم کلمه پیدا کنند و هر کس کلمه بیشتری بسازد برنده و مورد تشویق قرار می گیرد تلاش بچه ها بسیار تماشایی بود.

فعالیتی برای افزایش درک مطلب دانش آموزان دوم ابتدایی

روش کار: ابتدا داستان زیر را به تعداد دانش آموزان کلاس تکثیر می کنیم و آنها را در اختیار بچه ها قرار می دهیم سپس آن را با صدای بلند در کلاس می خوانیم برای آنها توضیح می دهیم که با دقت به داستان گوش دهند تا بتوانند به سوال ها پاسخ دهند پس از این مرحله برگه سوالها را بین آنان پخش می کنیم و در فرصت تعیین شده (15 دقیقه) آنها را جمع آوری می کنیم .
انشا در مفهوم آفریدن است و خلاقیت یعنی هر بار منظری نوو نگاهی تازه به مسائل و قضایا برای نوشتن گشوده می شود. این آفرینش می تواند با بهره گیری از فضا فرصت موقعیت آفریدن یک حادثه و یا عمل در کاری که خود معلم انجام میدهد تحقق پیدا کند .
سخن گفتن جزء انشا است و لازمه ایجاد خلاقیت در نوشتن می تواند همین باشد که گره زبان ها را بگشاییم و فرصت های برای سخن گفتن فراهم بیاوریم یعنی انشا را معقوله ای صرفا نوشتاری نبینی بلکه گفتن را نیز مقدمه یا جزئی از کل مسئله تلقی کنیم. انشا یک نوع بازی ذهن است که هر قدر طبیعی تر و خود انگیخته تر باشد خلاق تر سیال تر است و لذتش از تریق خلق کنش آزاد ذهن بالا می رود می گویند بازی فعالیتی است که هدف آن در خود آن است بر این اساس درس انشا در کلاس ها و در مدارس ما باید به نحوی به بچه ها ارائه شود که هدف آن در خودش باشد نه آن چیزی که ما انتظار داریم یعنی دانش آموز نگوید معلمم چی می پسندد تا آن را بنویسیم یا چه کار بکنم نمره ی خوبی بگیرم.زیرا این انشا دیگر انشا نیست چیز دیگری است که اسم آن را انشا نهاده ایم .
کلاس انشا کلاس آزادی ذهن و آزادی اندیشه و یک نوع تعامل و تبادل پویا و خلاق بین معلم و دانش آموز است برای این که بچه ها بتوانند به دور از هر گونه تصنع و تکلف و انضباط های خشک مدرسه ای به شکل آزاد مسائل شان را مطرح کنند. ایده هایشان را در قالب یک بارش مغزی طرح کنند .

مشکل اساسی و مهم انشا

1. ناتوانی دانش آموزان در تولید فکر یا اندیشه برای نوشتن:در حقیقت دانش آموزان به علت کم مطالعه کردن توانایی لازم را برای نوشتن ندارند و دچار نوعی فقر فکری و ذهنی هستند. درنتیجه برای رسیدن به وضع مطلوب باید فکر آنها را بارور کنیم و این کار جز با علاقمند کردن آنان به مطالعه امکان پذیر نیست.
2. جذاب نبودن کلاس انشا: ما همه این موضوع را به روشنی دریافته ایم که کلاس های ورزش و نقاشی برای دانش آموزان جذابیت دارد و تنها همین کلاس ها در مدارس دارای حیات هستند لذا آموزش انشا را می توان با قصه خوانی و نقاشی آغاز کرد. در اینجا گامهایی که برای انشا نویسی لازم است به صورت اجمالی و مختصر گرد آورده ایم امیدوارم مورد استفاده و مفید باشد.

صحبت درباره کتاب و کتابخوانی

برای شروع ابتدا این جمله را بر روی تخته سیاه می نویسیم:
کسی می تواند نویسنده ی خوبی بشود که خواننده ی خوبی باشد سپس از دانش آموزان بخواهیم که این جمله را خوش خط و خوانا در اولین صفحه ی دفترشان بنویسند و درباره ی مطالعه کردن و کتابخوانی برایشان صحبت می کنیم نظر بچه ها را در این مورد می پرسیم. از آنها می خواهیم فهرستی از کتابهایی که خوانده اند در دفترشان با ذکر مشصات آنها بنویسند و از بین کتاب هایی که خوانده اند بهترین کتابها را با رنگ دیگری مشخص کنند همان طور که می دانی با گفتن و صحبت کردن برای بچه ها دانش آموزان کتابخوان نمی شوند. آنها باید ما معلمان را به عنوان الگوهای عملی بپذیرند و قبول کنند.

انشا کوتاه

به دلیل کوتاه بودن این نوع انشا دانش آموزان ان را با علاقه بیشتر می نویسند و کوشش خود را به محتوا و متن معطوف می کنند و نگران طول انشا نمی شوند.چون در اوایل از این جهت آسوده خاطر هستند بنابراین انشا هایشان از محتوای خوبی برخوردار می شود در ضمن با توجه به قصه هایی که خوانده شده بچه ها دارای نوعی زمینه فکری شده اند و با افکار و اندیشه ی بزرگان و صاحبان قلم تا حدی آشنا شده اند و در نتیجه تا حدی خلاء فکری آنها از بین رفته و ذهنشان خالی نیست. همچنین از موضوعات کلیشه ای و قالبی که سالها بچه ها با انها آشنا شده اند و برایشان جذاب نیست بدور می باشد .

تقویت حس بینایی

به بچه ها بیاموزیم که برای اینکه نویسنده ی خوبی باشیم باید از تمامی حواس به خصوص چشم هایمان خوب استفاده کنیم ساختن کلاژ-دادن تصاویر و پیدا کردن اختلاف انها و اجرای پانتومیم ئر این راه مفید می باشد.

تقویت حس شنوایی

برای این که نویسنده خوبی باشیم باید گوش شنوایی داشته باشیم پخش صدا های گوناگون و تشخیص صداهای محیط اطراف و بازی در این کار بسیار موثر است بچه ها را راهنمایی کنیم که فرق بین شنیدن و گوش دادن را بفهمند .

نوشتن انشای بلند

همه با هم انشا می نویسیم ما هم مانند بچه ها انشا بنویسیم تا آنها خود به خود چگونه نوشتن را بیاموزند ابتدا از موضوعاتی که آنها خوششان می آید شروع کنیم و سپس به موضوعات کتاب و غیره برسیم.

انشای گروهی یا انشای مشارکتی

از بچه ها بخواهیم با همکاری و همفکری یکدیگر یک انشا بنویسند بدین ترتیب با افکار همدیگر آشنا می شوند و چون در کنار هم و با هم شروع به نوشتن می کنند حس اعتقاد به نفس و انگیزه قابل توجهی دارند.

سکوی پرتاب به دنیای نوشتن

این گام سکوی برای پرتاب دانش آموزان به دنیای انشا نویسی است یکی از سخت ترین قسمت های انشا نویسی تسخیر شدن به وسیله ی موضوع است و همین امر قدرت و پویایی را از نویسنده میگیرد لذا نویسنده صرفا به موضوع می اندیشد. لازم است دانش آموز را یاری کنیم تا زمانی که به موضوع می اندیشد سعی کند آن چه را قبلا آموخته است با خود همراه سازد تا انشای کاملی ارائه دهد .
در این گام دانش آموز هدایت می شود تا از شش گام قبلی به صورت بهینه استفاده کند و با بهره برداری عمیق و همزمان از تمامی مراحل گفته شده ما انشا بنویسد .

هدفهای آموزش انشا

دانش‌آموزان بتوانند آنچه را که می‌اندیشند و می‌خوانند به دیگری بگویند و بنویسند.

دانش‌آموزانی که تخیل قوی و استعدادی بیشتر در نویسندگی دارند بشناسیم و در مسیری صحیح هدایت کنیم.

روش آموزش انشاء

زمینه یادگیری انشاء مانند کودکی می‌ماند برای سخن گفتن،غذا خوردن،راه رفتن از ساده به مشکل نیاز به کمک بسیار ما دارد این دانش‌آموز و یا نوآموز برای اینکه بهتر بنویسد و بهتر بیان کند و مطالب را آنچه که هست بازگو کند نیاز به کمک و راهنمایی و هدایت ما دارد.

• پایه نوشتن صحیح و مستقل از همان کلاسهای اولیه گذاشته میشود.دانش‌آموزان از سال اول تحصیل می‌آموزند که چگونه منظور خود را درست بیان کنند در کلاس دوم علاوه بر جمله‌سازی و تکمیل جمله‌های ناقص،با کلمه‌های آشنا جواب سوالات را به صورت کتبی می‌نویسند و از کلاس سوم نوشتن انشاء عملاً آغاز می‌گردد و دانش‌آموزان ابتدا برای هر انشاء طرح‌ریزی می‌نمایند و این طراحی در مرحله اول به طور شفاهی انجام می‌گیرد و بعد به صورت کتبی درمی‌آید.
• برای دانش‌آموزان انشاء آموزگاران باید دانش‌آموزان را هدایت و راهنمایی کنند که شاگردان نظم فکری داشته و در مشاهدات خود دقیق باشند،درست بیندیشند،خوب بیان کنند و به قاعده بنویسند.
• تنها دادن موضوع برای نوشتن انشاء کافی نیست دانش‌آموزان لازم است که بیاموزند که قبلاً فکر کنند و ریزه‌کاریها را دقیق مشاهده نمایند و پس از آنکه فکر و مایه‌ای برای نوشتن پیدا کردند ما به کارگیری اصول نگارشی را که از آموزگار خود فرا گرفته‌اند شروع به نوشتن انشاء نمایند.

یک تذکر مهم در نوشتن انشاء

دانش‌آموزان باید بدانند همان‌طوری که در صحبت کردن نباید از موضوع خارج شد بی‌مورد سخن گفت و یا زیاد حرف زد،در نوشتن هم باید از حاشیه‌رویهای بی‌موقع و آوردن جمله‌های پرلفظ و بی‌معنی خودداری کرد.امروزه نوشته‌ای پسندیده است که دارای جمله‌های کوتاه و رعایت مساوات در کلام باشد.

محل مناسب نوشتن انشاء (کلاس یا منزل)

معلمینی که تنها به تعیین موضوع انشاء بسنده می‌کنند و از دانش‌آموزان می‌خواهند که در منزل انشاء بنویسند و در جلسه بعد در کلاس بخوانند و مجدداً موضوعی دیگر برای جلسه آینده معین می‌کنند باعث می شوند که تعدادی از دانش‌آموزان از اولیای خود کمک بگیرند و تعدادی اصلاً ننویسند و یا تنها به نوشتن چند جمله تکراری و بی‌سر و ته اکتفا کنند.
بهترین راه‌حل برای نوشتن انشاء ابتدا هر درسی که داده میشود معلم باید هم خانواده و مخالف و هم معنی کلماتی که در آن درس وجود دارد برای دانش‌آموزان یاد بدهد بعد از چند درس دانش‌آموز دیگر مثل قبل از معلم تقلید نمی‌کند بلکه جلوتر از معلم این کلمات را پیدا کرده و سعی در یادگیری این کلمات میشود و این کار به صورت بازی درمی‌آید.بعد از چند جلسه بعضی از کلمات هر درس را مشخص کرده و به صورت جمله در کلاس می‌نویسند و برای بقیه دانش‌آموزان آنها را می‌خوانند و یا احیاناً در پای تخته می‌نویسند تا با کلمات و جملات بیشتری آشنا شوند در جلسات بعدی موضوعی به دانش‌آموز گفته میشود که در کلاس در مورد آن موضوع فقط به صورت جمله‌های کوتاه بنویسند و بعد از چهار ماه به دانش‌آموز کلمه انشاء را بیان می‌کنیم و در مورد انشاء بیشتر صحبت می‌کنیم و نکاتی که در مورد موضوعی خاص مربوط میشود مشخص می‌کنیم و به نوشته‌های جمله‌سازی خود نظمی منطقی داده و به صورت یک نوشته کامل درمی‌آوریم و مطالب دانش‌آموزان باید در قالب جملات کوتاه و کامل در مورد آن موضوع بیان شود.

انشای تشریحی یا توضیحی

نوعی نگارش است که در آن پیرامون موضوع توضیح بیشتر داده می شود . برای مثال از ما می خواهند درباره کوه دماوند انشایی بنویسم . در حقیقت از ما خواسته اند درباره ی کوه دماوند توضیح دهیم تا ذهن خواننده کاملاً روشن شود  .

اغلب برای این کار داشتن اطلاعات ضروری است . قبل از هر چیز باید به مطالعه و تحقیق پرداخت . بدون داشتن آگاهی نمی توان چیزی نوشت . از ذهن خالی مطلبی بیرون نمی تراود . باید ذهن خود را پربار کنیم .

تجزیه و تحلیل اطلاعات شواهد

پس از بررسی نظرات اولیا و همکاران به این نتیجه می رسیم در درس انشا موانع زیادی وجود دارد که برخی از آنها عبارتست از:

1. ضعف فرهنگ مطالعه
2. جایگاه نداشتن فرهنگ انتقاد و رواج فرهنگ تملق
3. فرهنگ جرات نداشتن واتکا به خانواده برای ابراز ایده ها و آرام و هجوم به مسائل و برآورد راه حل و ارائه آن ها
4. عدم وجود تشویق کارساز و مناسب
5. ارزش نگذاشتن به نوشته های ابتدایی
6. ملموس نبودن موضوعات و مسائل مورد بحث و تکراری بودن آنها
7. همکاری نامناسب خانواده ها

چگونگی انجام کار

برای جذاب بودن درس انشا و تشویق دانش آموزان به خوب نوشتن و شکوفا کردن استعداد نوشتن آنها و اینکه بتوانند بهترین واژه ها را در جمله های مناسب قرار دهند تا متنی روان و زیبا از نظر ساختار زبانی درست نموده باشند. فعالیتهای ذیل را در سر کلاس انشا به اجرا در آوردیم

1. ساخت کیسه ی جادویی و قرار دادن اشیا مختلف از جمله ساعت، کاغذ، سوزن، مداد و – که دانش آموز با انتخاب وسیله ی مورد نظر به طور تصادفی باید در مورد آن انشایی بنویسند.
2. خواندن یک قصه یا داستان به صورت نیمه تمام و حدس زدن پایان آن به صورت نوشتاری توسط دانش آموزان برای تقویت اعتماد به نفس
3. سخنرانی در مورد مسائل روزمره حداقل روزی 3 دقیقه توسط یکی از دانش آموزان که به مسائل اجتماعی، فرهنگی و مشکلات جامعه ای امروز می پرداخت.
4. دادن تصاویر به گروهها و انشای گروهی در مورد تصاویر و نقاشی ها
5. ارائه دفتری با جملات زیبا که دانش آموزان به تناسب به جمع آوری مطالب نوشتاری ادبی زیبا می پرداختند.

پیشنهادات

1. باید کوشید تا کلاس انشا که مادر تمام دروس است دارای برنامه و طرحی مناسب در ابعاد گوناگون آموزشی باشد.
2. مشکلات و تنگناها و علل افت و نارسایی کلاس انشا به درستی بررسی و تحلیل گردد و راه حل های مناسب و علمی برای رهایی از این شرایط نامناسب مطرح شود. (ره یافت های آموزشی و تربیتی در درس انشا سید حسین حسینی نژاد)
3. شیوه های مناسب نگارش و انشا به دانش آموزان شناخته شود.
4. مجموعه ی تجربه های موفق، روش های مطلوب و شیوه هایی که معلمان موفق در این زمینه داشته اند جمع آوری، بازیابی و بررسی شود.
5. فرهنگ مطالعه رواج یابد و در ساعت انشا از مطالعه و کتابخوانی و فرهنگ انتقاد استفاده شود.
6. تشویق اولیا و مربیان در ارتباط با نوشته های دانش آموزان
7. برگزاری المپیاد های انشا نویسی