الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
چکیده
در این مقاله درصددیم تا زوایایی جدید از آموزش و پرورشی را آشکار سازیم که به ابعاد خاموش و پنهان الگوهایی در جامعه عطف می کند که برحسب نوع تربیت و جامعه پذیری متفاوت جوامع مختلف در افراد درونی می شوند و سپس اشخاص آن را در تفکرات و کنش های شان بازآفرینی می کنند.
الگوهایی که بر طبق نوع تعاملات و تقابلات بین جهان بینی های فردی و گروهی افراد با جهان بینی جمعی جامعهء مرجع رخ می دهند و پس از درونی شدن در قالب کنش هایی جهت یافته، بروز داده می شوند. آنجا که خاستگاه اش نهادهای پرورشی و تربیتی (خانه، مدرسه، مراکز دینی و رسانه های جمعی) است و بروزش ابتدا در نهاد خانواده و سپس بازآفرینی اش در سایر نهادهای مدنی، همچون نهادهای اجتماعی، سیاسی و غیره. دو الگوی متفاوت نهادهای پرورشی که در نهایت به دو جامعه متمایز باز یا بسته منجر می شود. در این راه، در قالب نظریه ای بنیادی و با روش جمع آوری اطلاعات اسنادی و با استناد به پژوهش هایی کلان نگر و متعدد، به فراتحلیلی که حاصل ارتباط و امتزاج پژوهش های مختلف بوده است، دست یافته و از آن طریق فرآیندی را تبیین می کنیم که به نتایج و ارائه راه حلی منتهی می شود، که برای پرورش و جامعه پذیری یک جامعه سالم و باز ضروری است و آن تعاملی خواهد بود که مشارکت و قرار گرفتن در جایگاه دیگری را، نه تنها چراغ راه خود، که تجربه و سیر عملی جامعه ساخته باشد و نوآوری ها و خلاقیت های افراد و به خصوص جوانان اش را در کل نظام اجتماعی و فرهنگی اش جذب و هضم کند.
بخشی از تحقیق
مقدمه
در برخی از دانشگاه های غربی به تازگی رشته ای جدید در علم روان شناسی با عنوان روان شناسی سیاسی ایجاد شده است. در این مبحث بین رشته ای، به الگوهایی در نهادهای پرورشی (خانواده، مدرسه و رسانه ها) توجه می شود که بر بستر آن، شخصیت هایی پرورش می یابند که چون در نهادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشغول به فعالیت می شوند، به سمت و سوی همان الگوهایی رفتاری تمایل پیدا می کنند که روان ناخودآگاه شان پیش از آن در خانه و مدرسه و در معرض رسانه های جمعی شکل گرفته است؛ جایی که جهان بینی جمعی به گونه ای است که ممکن است اجازه رشد جهان بینی های گروهی و فردی را داده یا مانع آن ها شود. از این روی، نحوهء پرورشِ شخصیت سیاسی می تواند سالم یا ناسالم باشد که بر طبق همان، در بازآفرینی نهادهای مدنی و سیاسی و غیره نیز با همان کیفیت جلوه گر می شوند (تهرانی، 1383: 7-46؛ تهرانی، 1379: 22-79). این الگوها می توانند در سطح خرد در قالب “کنش ها” ظاهر شوند و در قالبی کلان به شکل “الگوهایی خاموش و پنهان”، که جا دارد به شکلی مفصل تر به هر یک بپردازیم.
نوع و روش تحقیق
این مقاله بخشی از تحقیقی گسترده تر است که نگارنده در قالب نظریه ای بنیادی به آن پرداخته است. نظریه ای را که هم در تز و هم در کتب تالیفی و مقالات علمی و پژوهشی ارایه کرده است و حاصل سال ها کار در این حوزه چه در قالب پژوهشگر و چه به عنوان سرپرست تیم های پژوهشی در مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها و در سازمان مدیریت و برنامه ریزی در بخش برنامه ریزی بلندمدت بخش اجتماعی و فرهنگی و دفتر آمایش سرزمین فعالیت داشته است که با انواع روش های اسنادی و پژوهش های کلان نگر، پانل های متعدد و حتی بعضاً مطالعات موردی، فراتحلیلی را که نتیجه ارتباط، تعمیم و امتزاج نتایج آن هاست، در قالب نظریه ای بنیادی ارایه کرده است.
الگوهای خاموش و پنهان
در هر جامعه‌ای، الگوهایی موجودند که در قالب باورها، هنجارها، ارزش ها، عادت ها، کنش ها و رفتارها بروز کرده، ولی هرگز به زبان رانده نشده و در بسیاری از موارد، افراد معتقد به آن، از وجودشان نیز آگاهی ندارند و فقط به گونه‌ای بدیهی و ناخواسته آن ها را در سبک های زندگی در منزل و فعالیت های کاری پدید آورده و به کار می‌برند که در بسیاری از الگوهای حاکم بر نهادهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی تعیین کننده و حتی در انواع نظام های تحول جامعه دخیل‌اند و هیچ سیاست گذاری و برنامه‌ریزی ای بدون توجه به آن ها قرین موفقیت نخواهد بود.
آن الگوهایی که افراد از وجودشان آگاهی دارند، ولی آن ها را به زبان نرانده و در اظهارات رسمی و رفتارهایی که اهداف شان ذکر شود، به کار نمی‌برند، بلکه آن ها را به گونه‌ای خاموش، ولی معنادار جهت دهنده نگرش ها، قضاوت ها و رفتارهای خود می‌سازند، الگوهای خاموش گفته می‌شود. در حالی که آن دسته از الگوهایی که افراد از وجودشان آگاهی ندارند و یا به گونه‌ای بدیهی و مفروض، آن ها را اعمال می‌کنند، یا آنقدر کلی و عمیق هستند که کاملاً پنهان می‌مانند، الگوهای پنهان را تشکیل می‌دهند. در کشور ما و سایر کشورهای جهان، به خصوص جوامع بسته یا جوامع باز و آزاد، نمونه‌هایی از این الگوها را می‌توان شناسایی و تجزیه و تحلیل نمود.
کنش های شکل دهنده الگوها
توجه به این نکته ضروری است که، هر الگوی خاموش یا پنهانی در سطح کلان معمولاً به طور مستقیم عمل نمی کند و همواره از طریق الگوهایی خُردتر که رفتارها و تعاملات افراد باشند، پدیدار می شود. کنش ها، یکی از این نمونه الگوهایی هستند که در شکل گیری الگوهای کلان بسیار تعیین کننده اند. کنش ها ، نمونه رفتارهایی هستند که با انگیزه های مشخص افراد شکل می گیرند. به بیانی دیگر، هر کنشی فصل مشترکی از رفتارهای فردی است که همواره با آگاهی به سوی هدفی معین جهت گیری و هدایت می شود. جامعه شناسان و پژوهشگران مختلفی درباره کنش ها، نظریه پردازی و تحقیق کرده اند، که یکی از مطرح ترین شان به نظریات ماکس وبر پیرامون انواع کنش برمی‌گردد. او ضمن تمایز قایل شدن بین انواع کنش ها، کنش معطوف به هدف و عقلایی را عامل تعیین کننده تحول جوامع صنعتی می‌داند، که امکان طرح‌ریزی، برنامه‌ریزی و ارزیابی علمی را فراهم می‌آورد.
الگوی خاموش قدرت در پسِ کنش معطوف به قدرت
در شماری از جوامع جهان سوم و در بسیاری از نهادهای مدنی شان، این یکی از اصلی ترین پرسش ها بوده است که چرا عمدتاً پیشرفت و ترقی در اولویت های اساسی، نه تنها دولت ها و ارکان حکومتی، بلکه حتی آحاد مردم قرار ندارد، و مسایل و نیازهای دیگری است که در اولویت قرار می‌گیرند؟ یکی از این نیازها و اولویت ها، کنش معطوف به قدرت است. کنش معطوف به قدرت، انگیزشی بیش از پیشرفت را تهییج می کند. قدرتی که در سطح فردی سرکوب شده و در سطوح اجتماعی نیاز به بروز هر چه بیشتر می یابد و از هر فرصتی برای تجلی خود سود می جوید. کنش معطوف به قدرت با محور قرار دادن خود، سایر انگیزش ها و به خصوص اهدافِ هر نوع ترقی و پیشرفتی را در اولویت های بعدی قرار می دهد تا خود که پیش از این مدام واپس زده شده، اجازه ظهور یافته و ارضاء گردد. به بیان واضح تر، کنش معطوف به پیشرفت، که اصلی ترین عامل انسانی در توسعه به شمار می رود، کنار گذاشته شده و کنش معطوف به قدرت جانشین اش می شود. در نتیجه، آنچه در کاغذها (برنامه‌ها) آماده هرگز توسط افراد تحقق عملی نمی‌یابد تا توسعه و پیشرفتی را نیز در پی داشته باشد.
ریشه‌یابی الگوی خاموشِ خودمحوری در خانواده و جامعه
در عرصه علم روان‌شناسی سیاسی به الگوهایی در نهادهای پرورشی توجه می‌شود که چون در مواجهه با روان ناخودآگاه افراد قرار می‌گیرد، از آنان شخصیت هایی (سالم یا بیمار) می‌سازد، و در غیر این صورت، افرادی بیمار تحویل جامعه می دهد که الگوهایی مشابه را در نهادهای مدنی بازآفرینی می‌کنند و انواع نهادهای اجتماعی و سیاسی را پدید می‌آورند.
الگوی پنهانِ شیفتگی قدرت در روان، آن گاه جامعه
اگر جامعه‌ای برای تربیت و آموزش کودکان و اعضای جوان خود بتواند توانایی‌های آنان را شناخته و به آن ها بها دهد و به رشد و رویش‌شان کمک کند تا آنان با توان، ارزش، تجربه و نگاه خود بزرگ شوند و مزه استقلال و تفکر و تصمیم‌گیری را بچشند، این افراد دیگر دنباله روی بی‌چون و چرای هیچکس یا همرنگ دست و پا بسته هیچ شخصی نخواهند شد و شیفته قدرت به هر سوی سرگردان نخواهند گشت. منِ شخصیت (هستی مستقل روان فرد) چنین افرادی با روحیات فرمانبرداری و قدرت‌مداری و منِ عوامانه، بیگانه خواهد بود.
ریشه‌یابی استبداد از فرد تا جامعه
در تاریخ بررسی‌های اجتماعی، استبداد و نحوه پیدایش و بازآفرینی آن در جامعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردارست. باورهای عامه مردم، استبداد را ساخته و پرداخته‌ای تحمیلی از طرف شخص، گروه یا کشوری خاص می پندارد. در حالی که در سال های گذشته، روی نهادهای اجتماعی، اقتصادی و قدرت متمرکز می شدند تا عوامل شکل گیری و صلبی شدن استبداد را دریابند، اما در تحلیل های معاصر، آن را بیشتر بازتابِ فرهنگ و سرشتِ روان جمعی افراد یک جامعه می‌دانند (Horkhaimer, 1922:31; Erickson,1950; Adorno, 1982:256-58). افراد یک جامعهء استبداد پرور و بسته، بی‌خبر در کوچه پس کوچه‌های حرمان و سرخوردگی، بدنبال شخص یا گروهی می‌گردند که عامل بیرونی سرخوردگی‌های فردی و استبداد اجتماعی باشد، غافل از این که آن عاملی که الگوهای یک جامعه استبدادی و بسته را تعیین کرده و مدام قوام می‌بخشد، در درون تک تک افراد نهفته است که خصلتی جمعی پیدا می‌کند!؟
تعامل یا تقابل جهان‌بینی فردی، گروهی و جمعی
یکی از اصلی ترین علل ریشه ای در شکل گیری معضلات فوق و تمایز دو جامعهء استبدادی و آزاد، نحوه شکل گیری و تعامل یا تقابل جهان بینی های فردی، گروهی و جمعی در جامعه است.
در جوامع مختلف، افراد به سبب تعاملاتِ متفاوت و گوناگون، از تصورات، افکار، تخیلات، علایق، عناصر فرهنگی و هنری، سنن، قوانین و به طور کلی جهان‌بینی متفاوتی نیز برخوردار می‌شوند. در جوامع مختلف همواره تعاملاتی هست که به سبب همان تکثر، توسط فرد، افراد، قشر یا گروهی تجربه نمی‌شود و از این رو، جهان بینی‌ای متفاوت با آنچه توسط سایر تعاملگران تجربه شده، در اذهان درونی کرده و در قالب فرآوردهایی، همچون، باورها، افکار، سلایق، تخیلات و عناصر فرهنگی، هنری، قوانین و سنن بروز می‌دهد. در نتیجه، در هر جامعه، همواره در نزد افراد می‌توان چند نوع جهان‌بینی متمایز و متفاوت یافت. جهان بینی‌ای که توسط تعاملات فرد (فرد در قالب تعاملگر) پدید می‌آید و ما آن را “جهان بینی فردی” معرفی می‌کنیم. جهان بینی‌ای که به وسیله گروه هایی از جامعه شکل گرفته و از آن تحت عنوان “جهان بینی گروهی” یاد می‌کنیم و جهان‌بینی‌ای که توسط تعاملات جامعه (جامعه به مثابه تعاملگر) شکل گرفته و ما آن را “جهان بینی جمعی” می‌نامیم. آن ها از جامعه‌ای به جامعه دیگر متفاوت‌اند. نوع تقابل، شیوه‌ء جذب یا دفع و جایگاه هر یک از جهان‌بینی‌های فردی، گروهی و جمعی در نهادهای مختلف جامعه است که تعیین کنندهء میزان آزادی‌های فردی، ملاک و ابزارهای مختلف کنترل فرد به وسیله جامعه و نوع ارتباطات گروه ها، نهادها و رسانه ها با یکدیگر در هر جامعه‌ای‌است.
نهاد خانواده
خانواده یکی از محیط هایی در جامعه ما است که تعاملاتی را پدید آورده و دامن می‌زند که منجر به شکل‌گیری جهان‌بینی جمعیِ قوی و جهان‌بینی فردی ضعیف می‌شود. در محیط هایی که اعضای خانواده با آراء، ایده‌ها، سلایق، باورها و رفتارهای مختلفی روبرو هستند که برخاسته از تفاوت‌های مختلفِ سنی، جنسی، علمی و تجربی آن هاست، اما حرکت کلیِ اعضای خانواده در جهت الگوی تربیتی ای است که با یکرنگ کردن‌شان و کنار رفتن گوناگونی‌ها در جهت یک الگوست، مشکل قد علم می کند. در حالی که در یک خانواده با الگوی تربیتی سالم و مناسب اصلاً قرار نیست که آراء، نظرات، سلایق و رفتارهای مختلف در جهت یکرنگ و محتوا شدن، به نفع یکدیگر کنار روند. اما در یک جامعهء بسته با الگوی تربیتیِ تجویزی، چه بسا با وجود طرح آراء و سلایق مختلف، در راه جمع‌بندی و نتیجه‌گیری کلی، جملگی به نفع یکی کنار می‌روند. به بیانی دیگر، جهان‌بینی‌های فردی با وجود طرح، به نفع جهان‌بینی‌های فردی قوی‌تر یا جهان‌بینی‌های جمعی کنار می‌روند و در کنار آن جذب نشده و به موجودیت خود ادامه نمی‌دهند، و عملاً فاقد تاثیرگذاری بر نهاد خانواده و آن گاه جامعه بوده و خواهند بود.
نهادهای پرورشی و تربیتی
در جامعه‌ای بسته، نسل تربیت شده در نهاد خانواده، چون به نهادهای پرورشی و تربیتی‌ای فراتر از خانواده، همچون مدرسه پا می‌گذارد، به همان تعاملاتی می‌پردازد که در خانواده تجربه کرده بود؛ یعنی طرح آراء و کنار رفتن آن به نفع آراء و جهان‌بینیِ معلمی که وظیفهء وی درونی کردن و تربیتِ جهان بینی رسمی جامعه‌ای است که در آن زندگی می‌کنند. معلم از یک طرف می‌گوید و شاگردان نوشته، یادداشت کرده و می‌پذیرد، و هر سوالی که خارج از چارچوب مورد انتظار آن باشد با بی‌توجهی، حذف یا حتی تنبیه مواجه می‌شود. در نتیجه، جهان بینی فردی و گروهی در پرورش آراء، شناخت و تجربه‌ای نو و علارغم گذشته، هیچ تمرین و ممارستی را به عمل نمی‌آورد تا با پیگیری و تصحیح آن ها در آینده بتواند به عنوان تصمیم گیری مستقل بروز کند. الگوی پرسش ها و پاسخ هایی که در آزمون ها نیز طراحی می‌شوند، در جهت معکوسِ تربیت ذهنی است که به استقلال، ابداع و خلاقیت منتهی شود.
نهادهای اجتماعی
اوضاع نهادهای اجتماعی نیز خود گواه آن است که یک جامعه آیا درصدد ادامه روند نهادهای خانواده و پرورشی است، یا در حال گسست از آن است. معمولاً در بسیاری از جوامع در نهادهای اجتماعی و فرهنگی و سیاسی شان، به خصوص محیط های کاری، سازمان ها و اداراتی که افراد در آنجا مشغول به کارند، تعاملاتی مشابه نهادهای خانواده و تربیتی با شدت و قوت دامن زده می‌شوند.
نقش رسانه ها در جوامع بسته و جوامع باز
در جامعه ای که به رسانه‌ها به عنوان بلندگویی نگاه می‌شود که هر آنچه را موردنظر است، با تکرار مداوم و تجویزی می‌تواند یک طرفه به مخاطبان و افکار عمومی القاء کرده و مخاطبان نیز در نهایت پیام هایی را می‌پذیرند که از تکرار و کمیت بیشتری برخوردار باشد، همان خودمحوری و زورگویی به گونه ای دیگر ظاهر می شود. نگاه کلانِ چنین جامعه ای به رسانه‌ها و نقش‌شان در انتقال پیام به مخاطبان و تعامل متقابل‌شان با رسانه‌ها و مشارکت آنان در محتوای پیام، بسیار از دانش و واقعیات روز علوم ارتباطات فاصله دارد.
الگوهای تربیتی، جامعه‌پذیری و مشارکت
در جوامع بسته، الگوهای تربیتی، پرورشی و جامعه پذیریِ نسل جدید با مشارکت او تحقق نمی‌یابد، بلکه دستاوردهای نسلی که مسئولیت های زندگی را در خانه و جامعه به عهده دارد، به شکلی حاضر و آماده در اختیار نسل جدید قرار می‌گیرد. به عبارتی، نسل یا نسل های گذشته، امکان تجربه در همان شرایطی را که خود پیش از آن، تعامل کرده و آن گاه بدست آورده، به نسل جدید نمی‌دهند و با عدم مشارکت‌پذیری در تصمیمات و کارهایشان، تنها دستاوردهای خود را که حاصل تجارب و تعاملات شان است و در حقیقت نقطه پایانی و دستاورد آن تجارب و ضروریات آن به شمار رفته، در قالب تجویزها و تحکمات به عنوان شناخت و رفتاری حاضر و آماده در اختیار نسل جدید قرار می‌دهند.
علل برخی از آسیب‌های اجتماعی عدم مشارکت
اما چنین تمایزی در تجارب پس از پدید آمدن چگونه به پیش می‌رود و افراد و به دنبال آن، جامعه را به سمت خود می‌کشد؟ نسل جدید که از ابتدا در نهاد خانواده و سپس در نهادهای پرورشی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تنها ناظر نسل گذشته بوده و مشارکتی در هیچ یک از آن ها نداشته است، زمانی فرا می‌رسد که کارها و مسئولیت ها را از نسل گذشته تحویل بگیرد. اما به هیچ‌وجه آمادگی آن را ندارد.
حق انتخاب نسل جوان
حال که به طرح مساله و پرسش پرداختیم می توانیم بدنبال راه حل و به جستجوی پاسخ برویم. باید توجه داشت که پرورش و آموزش یک یا چند نسل، مثل هر تغییر اجتماعی دیگری، روندی مکانیکی نیست که در آن افراد جامعه، منفرد و به صرف معلومات جدید تصمیم گرفته و تغییر رفتار دهند. اهمیت قضیه هنگامی آشکار می شود که دریابیم، آنان هرگز در حد ابزاری برای هر گونه باور و تفکر و تغییر رفتاریی نباید تقلیل یابند، بلکه آن ها همان کسانی هستند که جامعه امروز و فردا برای آن ها و از طریق خواست و تصمیمات آنان پیش می رود.
جامعه باز و آزاد و ارکان آن
جامعهء باز و آزاد، حاصل پیدایش افرادی است که آزادانه می‌توانند در پی منافع شخصی خود باشند و تا هنگامی که در باورها، نگرش ها و رفتارها در حوزه فرد قرار دارند، هیچ کس حق آن را ندارد که آنان را از این حق باز دارد. از این روی، هر کس در پی آن است تا غایتی برای خویشتن بیابد، ولی بدین سبب هر کس یکسره وابسته به دیگران می‌شود. زیرا بی‌آنان وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف خود نمی‌یابد. پس بدین طریق همهء افراد به یکدیگر وابستگی پیدا می‌کنند (ستیس، و، ت، 1355: 573 ـ 577).
جهان‌بینی فردی و جذب آن در جامعه
چنان که گذشت، هر فردی در زندگی اش از آراء، دیدگاه ها، سلایق، باورها و رفتارهایی برخوردار است که در صورتی که نسبت به تعقیب آن ها جدی باشد می‌تواند در ابتدا شخصیتی منحصر به فرد از خود بسازد که به خلاقیت و شناخت جدید منتهی گردد و در صورت عدم جدی گرفتن، جهان‌بینی فردی به نفع جهان‌بینی‌های دیگران یا جهان‌بینی جمعی کنار رفته و تغییر می‌کند. اما چگونه جهان‌بینی‌های فردی‌ای که متفاوت با جهان‌بینی جمعی است، جذب‌کل نظام اجتماعی و فرهنگی جامعه می‌شود؟ آیا درک و تحمل غیر را باید علت چنین گزینشی انگاشت؟ در این صورت راه تحقق آن چیست؟
تعامل عامل پیوند جهان‌بینی فردی و جمعی
جوامعی با فرهنگ های پویا، از طریق تعامل، این اجازه و آزادی را به اعضای‌شان دادند تا با قرار گرفتن در جایگاه های یکدیگر موجب شوند تا تعاملات متفاوت و حتی متناقضی را در خود درونی کنند. در نتیجه هر بخش از جهان‌بینی دیگران که در برخورد با جهان‌بینی فردی قرار می‌گرفت، چون بخشی از جهان‌بینی دیگران را نیز برحسب تعاملاتی مشابه در خود درونی کرده بود، با آن ها احساس هم زبانی، هم حسی و هم اندیشی می‌کرد.
نتیجه‌گیری
با بررسی نهادهای پرورش و تربیتی (خانه، مدرسه، مراکز دینی و فرهنگی و رسانه ها) در جوامع مختلف ما با دو الگوی متفاوت مواجه هستیم. یکی جامعه ای بسته که ارزش ها و نکات تربیتی را تجویزی به نسل بعد منتقل می سازد و دیگری جوامع باز و آزاد که با مشارکت امکان راه عبور از معبر خروشان زندگی را به نسل جدید می بخشد. آن ها ممکن است در قالب الگوهایی خاموش و پنهان تاثیر بگذارند و در چارچوب تفکرات و کنش ها بروز کنند؛ الگوای خاموشی چون خودمحوری و الگوی پنهانی چون شیفتگیِ قدرت و کنشی همچون کنش معطوف به قدرت. در هر صورت، علل بازآفرینی مداوم آن ها چیزی نیست، به جز تعاملات و تقابلاتی که در این جوامع، الگوهای تربیتی و جامعه‌پذیری شان را شکل می بخشند و آن ها متعاقباً در تمامی عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تجلی پیدا می کنند که می توانند در نهایت به جامعه ای بسته یا جامعه ای باز و آزاد منتهی شوند. جایی که جهانی بینی های فردی و گروهی در تقابل با جهان بینی جمعی قرار می گیرد و جامعه ای بسته را می سازد و جایی که آن ها در تعامل با هم، خلاقیت ها و ابداعات را در کل نظام اجتماعی و فرهنگی شان جذب و هضم می کنند و اینجاست که جامعه ای باز و آزاد پدیدار می شود.
فهرست منابع
فارسی
- آگ برن و نیم کوف (1354) زمینه جامعه شناسی، اقتباس از امیر حسین آریان پور، چاپ نهم، انتشارات کتاب های جیبی، تهران.
- احمدی علی آبادی، کاوه (1379-1380). جایگاه عرف و باورها و رفتارهای اجتماعی عامه در کسب دانش و شناخت خلاق؛ نمونه موردی جامعه ایران، معاونت مطالعات و تحقیقات مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها، تهران.
- احمدی علی آبادی، کاوه (1381-1382). برنامه ریزی بلندمدت بخش اجتماعی و فرهنگی؛ نمونه موردی جامعه ایران، دفتر آمایش سرزمین سازمان مدیریت و برنامه ریزی، تهران.
- بورن، اد (1379) بعد فرهنگی ارتباطات برای توسعه، ترجمه مهرسیما فلسفی، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش صدا و سیما، تهران.
- بیتس، دانیل و فرد پلاگ (1375)ا انسان شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات علمی، تهران.
- بیتهام، دیوید و بویل، کوین (1377). آزادی، دموکراسی و جامعه مدنی، ترجمه دکتر زمانی، تهران.
- تامپسون، جان بروکشایر (1379) رسانه ها و نوگرایی، ترجمه علی ایثاری کسمایی، موسسه انتشاراتی روزنامه ایران، تهران.
- تهرانی، مسعود (1379) اقتدارگرایی، نشر همراه، تهران.
- تهرانی، مسعود (1383) استبداد و اقتدارگرایی، نشر همراه، تهران.
- علاقه بند، علی (1364). جامعه شناسی آموزش و پرورش، انتشارات فروردین، تهران.
- ساروخانی، باقر (1371) جامعه شناسی ارتباطات، انتشارات اطلاعات، تهران.
- سازمان ها: سیستم های عقلایی، طبیعی و باز (1374)، ترجمه میرزایی اهرنجایی و دیگران، انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
- ستیس، و، ت (1355) فلسفه هگل، ترجمه دکتر حمید عنایت، انتشارات کتاب های جیبی، تهران.
- وبر، ماکس (1367) مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، ترجمه احمد صدارتی. نشر مرکز، تهران.
لاتین
- Adorno.T.W (1982) The Authoritarian Personality. Norton. New York, London.
- Erickson. E (1950) childhood and society, norton. New York.
- Horkheimer. Max (1922) Critical Theory, Continuum. New York.
- Stewart. W.E (1971) Introduction to Sociology, Mcgraw Hill.
- مقاله درمورد الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
- الگوهای تربیتی، جامعه‌پذیری و مشارکت
- ریشه‌یابی الگوی خاموش خودمحوری در خانواده و جامعه
- پروژه دانشجویی الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
- پایان نامه در مورد الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
- تحقیق درباره الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
- مقاله دانشجویی الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
- الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد در قالب پايان‌نامه
- پروپوزال در مورد الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
- گزارش سمینار در مورد الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد
- گزارش کارورزی درباره الگوهای خاموش و پنهان در نهادهای پرورشی در جوامع بسته و جوامع باز و آزاد