زندگی نامه نظامی

مختصری در احوال و آثار نظامی

داستان سرای بزرگ زبان فارسی ، نظامی گنجه ای در قرن ششم و در شهر گنجه پای به عرصه وجود گذاشت. نام او الیاس، کنیه او ابومحمد و لقب او به گفته برخی نظام الدین و یا جمال الدین ذکر شده است. عوفی در لباب الالاب او را ‹‹ الحکیم الکامل نظامی الگنجه ›› نوشته است. او خود را آیینه غیب می نامد و دارای دم و ذکر مسیح می داند.

در سحر سخن چنان تمامم          کایینه غیب گشت نامم

شمشیر زبانم از فصیحی             دارد دم معجزه مسیحی

مولد شاعر را تمام تذکره نویسان گنجه دانسته اند و او خود نیز در اشعارش نسبت خود را به گنجه تصریح نموده است.

نظامی ز گنجینه بگشای گنج           گرفتاری گنجه تا چند چند

نظامی که در گنجه شد شهر بند     مباد از سلام تو نا بهره مند

در مورد تاریخ ولادت و وفات او اختلاف نظر بسیار است، اما با استناد به اشعار و آثار وی، ولادت او را سال 530 و تاریخ وفاتش را 614 ذکر کرده اند. نظامی در سن 84 سالگی و در شهر گنجه چشم از جهان فرو بسته و در همان مکان به خاک سپرده شده است .به گفته دکتر ذبیح الله صفا در تاریخ ادبیات در ایران، مدفن وی تا اواسط عهد قاجار باقی بوده و بعد از آن روی به ویرانی نهاده است که پس از مدتی بوسیله دولت محلی آذربایجان شوروی مرمت گردیده است.

آنچه نظامی را در تاریخ شعر و ادب فارسی ، شهره عام و خاص ساخته  است، آفریدن خمسه و به تعبیری پنج گنج اوست. وی در نظم داستانهای مختلف بر بسیاری از شاعران ایران و هندوستان که از وی و پیروی نموده اند، برتری مسلم دارد و گوی سبقت را از همگان ربوده است. ‹‹نظامی گنجوی علاوه بر اینکه شاعری  زبردست و تواناست، وطن پرستی نام آور نیز به شمار می رود. اشعاری را که پیرامون نام مقدس وطن (ایران) سروده، در آثار ارزنده و  فنا ناپذیری، همچون گوهرهای درخشان است.

مثنوی اول او مخزن الاسرار نام دارد که شامل 2260 بیت و در بحر سریع سروده شده و شاعر آنرا بنام فخرالدین بهرامشاه بن داود، پادشاه ارزنگان که از متابعان قلبح ارسلان، پادشاه سلجوقی آسیای صغیر بوده و سال 622 در گذشته است، نامیده، این منظومه اندکی قبل از 40 سالگی نظامی در سال 570 سروده شده است . و از امهات مثنویهای زبان فارسی و شامل بیست مقاله در موعظه و حکمت است .

مثنوی دوم وی، خسرو و شیرین نام دارد که نظامی آن را در سال 576 به پایان برده و شامل 6500 بیت در بحر مفرح مسدس متصور است و به اتابک شمس الدین محمد، جهان پهلوان بن ایلدگز تقدیم شده است.

مثنوی سوم، منظومه لیلی و مجنون است که نظامی آنرا در سال 584 در 4700 بیت و بنام شروانشاهد ابوالمظفر اختان بن منوچهر ساخته است.

مثنوی دیگر بهرام نامه یا هفت گنبد است که شاعر در سال 593 بنام علاء الدین کرپ ارسلان، پادشاه مراغه در 5136 بیت ساخته و در خصوص داستان بهرام گور که از قصه های معروف دوره ساسانی است ، سروده شده است.

آخرین مثنوی از خمسه نظامی، اسکندر نامه است که ا ز دو بخش شرفنامه و اقبالنامه تشکیل شده و در 10500 بیت و بنام اتابک اعظم نصره الدین ابوبکر بن محمد جهان پهلوان قلم خورده است. نظامی در نظم این داستان قصه تقلید از فردوسی را داشت، اما با وجود همه استادی و توانائی خویش، نتوانست با آن شاعر چیره دست برابری کند.

وی علاوه بر خمسه ، دیوانی حدود 20 هزار بیت سروده است که در حال حاضر، تنها مقداری از آن در دست می باشد. نظامی در خانواده ای مرفه بدنیا آمده و از بررسی آثار و اندیشه های او معلوم می شود که دوران نوجوانی را به آموختن قرآن و علوم دینی سپری کرده و به دانش های عقلی و نقلی زمان خود دست یافته است. وی در علوم زمان  خود مطالعه داشته و به بسیاری از دانشهای روز خود مسلط بوده و همین تسلط و وسعت معلومات وی سبب آن گردیده تا نام حکیم نظامی را بر وی نهند. ‹‹ باری نظامی ترکیبی است از بنوغی عالی، شخصیتی معصوم، مایل به حکمت نظریو عملی و با معلومات فراوان و تفاهم اجتماعی با بیان قوی و تصاویر شعری بدیع.››

‹‹ زبان شعر و سبک سخن سرایی نظامی ››

از مهمترین ویژگی در زبان و سبک شعر نظامی ، ابتکار و نوآوری وی می باشد سرودن پنج مثنوی در پنج بحر مختلف باعث آن گردید تا شاعران بزرگ از او تقلید نموده و به خمسه سرایی بپردازند. سبک شعر نظامی و معاصران او را حد فاصل دو سبک خراسانی و عراقی دانسته اند ‹‹ اگر تقسیم شعر فارسی را به سه سبک یا مکتب (خراسانی،عراقی،هندی) بپذیریم، می توان گفت که مشخصات مکتب عراقی در شعر او بارزتر است.›› [1]

نظامی از جمله شاعرانی است که در اشعار خود، زندگی عامه مردم را به تصویر کشیده و آیینه تمام نمای اخلاق و عادات مردم زمان خود شده است. شعر وی نشان دهنده طبقات مختلف اجتماع است و آمیخته ای است از خوبی و بدی، زشتی و زیبایی. او در خلق تصاویر خود سعی نموده است با بیانی ساده و عادی و قابل فهم برای عموم به ذکر حوادث و عادات اجتماعی و نیز کاستی ها و نازیباییهای رایج عصر خود بپرازد.

در طبقه بندی شاعران می توان به دو گروه اشاره نمود: الف) پیروان اصالت هنر 2) پیروان اصالت اندیشه گروه نخست برای بیان حرف دل خود به صورتی جدی کوشیده اند ، هر پیامی را در پرده شکلهای خیالی بپوشانند و حتی الامکان شکل و رنگ تازه ای به نقش خود بدهند و در این ابداع و حتی آفرینش، نظری عمیق و سنجیده به موازین منطقی بیان قرآن داشته اند. از سرآمدن این گروه می توان امثال انوری، نظامی گنجه ای ،خاقانی، حافظ و صائب را نام برد و گروه دیگر یعنی پیروان اصالت اندیشه در قید و بند جدی مسائل نبوده اند و بیان اندیشه برای ایشان برتر ازشکل خیالی و در مرحله نخستین اهمیت بوده است. باالطبع اکثر ایشان از ابواب بیان آگاه بوده اند از ایشان هستند امثال مولانا، فردوسی،سعدی و … [2]

اسکندر و سابقه تاریخی اسکندر نامه ها

اسکندر کبیر از جهانگیران مشهور عالم است که به علت پیروزی هایی که ضمن لشکر کشی هایش به مشرق و مغرب نصیب او می شود، داستانهایی همراه با دلاوری ها و خوارق عاداتی را از خود باقی می گذارد و قدرت  خیال قصه پردازان نیز بتدریج از او چهره ای اسطوره ای حماسی پدید می آورد. مسئله ای که اذهان مورخان و ادبیان را به خود مشغول کرده، این است که آیا تناسبی بین اسکندر و ذوالقزنین وجود دارد. قصه ذوالقرنین در قرآن کریم در سوره مبارکه کهف آمده است. او در قرآن به کرامت ‹‹ قلنا یا ذا القرنین›› مکرم گشته و همانگونه که رسم قرآن مجید است، از نام و نسب و تاریخ ولادت و زندگی او در قرآن کریم مطرح نیست. اما اینگونه استنباط می شود که او فردی متدین و خداپرست بوده و خدا.وند دانشهای زیادی به او اعطا نموده است.

‹‹ وی سه سفر مهم به انجام رسانده است: به مغرب رفته و جایگاه غروب خورشید را دیده است، به مشرق رفته و جایگاه بر آمدن خورشید را مشاهده کرده و به محل دیگر رفته و در میان دو کوه، بنا به درخواست جماعتی و برای پیشگیری از حمله و هجوم جماعتی دیگر (یاجوج و ماجوج) سدی ساخته و آرا رحمت رب اعلام داشته است.››

داستان اسکندر ،از دیرباز با آنکه اساس تاریخی معینی دارد ،با خرافات و افسانه های عجیبی همراه گردیده است. علاقه عمومی ایرانیان به این داستان تا حدی بود که حتی فردوسی در نظم شاهنامه خود نتوانست از آن چشم پوشی کند و تعدادی از افسانه های رایج را درون داستان خود جای داد. داستان اسکندر در شاهنامه فردوسی به چگونگی تولد اسکندر و پادشاهی و جانشینی او بجای فیلتوس و نیز اختلاف او بادار او جنگها کشور گشایی های او اشاره دارد، اما بعد از لشگر کشی به هند، داستان از نظر آوردن مناطق جغرافیایی هماهنگ و پریشان میشود، چرا که فردوسی، اینگونه به ادامه داستان می پردازد که : اسکندر پس از تسخیر هند به بیت الله الحرام آمد و قبیله خزاعه را تار و مار کرد و حکومت آن ناحیه را به اولاد اسماعیل (ع) داد و پس از زیارت حرم به جده شتافت و از طریق جده روی به مصر آورده و به اندلس و سپس به حبشه رفت و بعد از آن به مغرب لشگر کشید و به سوی چشمه آب حیوان رفت و دوباره به چین برگشت و آنگاه قصد روم کرد و در راه بابل بیمار شد و درگذشت و او را به آیین در تابوت نهادند و به سوی اسکندریه بردند .

پس از فردوسی نظامی گنجه ای مثنوی پنجم خود را با نام اسکندرنامه که در حقیقت ، در ادامه کار فردوسی سروده شده است به رشته نظم درآورد. این کتاب از دو قسمت شرفنامه و اقبالنامه تشکیل شده و بنام ممدوح معاصر شاعر، اتابک اعظم، نصره الدین ابوبکر بن محمد جهان پهلوان از اتابکان آذربایجان قلم خورده است.

اسکندر نامه نظامی

آخرین گنج از پنج گنج نظامی، اسکندر نامه  نام دارد که 10500 بیت را شامل می گردد این منظومه از دو بخش تشکیل شده است که اولین بخش آن شرفنامه با 6800 بیت و دومین بخش آن اقبالنامه یا خردنامه با 3700 بیت در بحر متقارب مثمن مقصور سروده شده است و بنام نصره الدین ابوبکر بن محمد بن ایلدگز نام گرفته است.

اولین بخش که قسمت اعظم اسکندر نامه را در بر دارد، به گفته شاعر در بیتی شرفنامه خسروان نامیده شده است.

در این مثنوی که سفرهای اسکندر در خشکی و دریا برای رسیدن به انتهای جهان وصف می شود، دو قسمت .متمایز دیده می شود قسمت اول تاریخی که اسکندر را همچون فاتحی نشان می دهد که برای یاری مظلومان و جهت دفاع ازنام و ننگ گسترش عدل و داد و دین و حق به کشور گشایی پرداخته و پس از به دست آوردن آوازه و شهرت به روم باز گشته است که شرح این حوادث مربوط به زندگی افسانه های اسکندر می باشد. قسمت دوم اخلاقی و عرفانی است که اسکندر در آن مانند حکیم و پیغمبر نشان داده شده است اقبالنامه در حدود ثلث اسکندر نامه است و در این بخش است که اسکندر به پیامبری می رسد افکار فلسفی و پندهای حکیمانه نظامی به نام ارسطو افلاطون و سقراط در همین بخش دیده می شود. ‹‹ بر این دو قسمت اسکند ر نامه نظامی، نامهای دیگری نیز داده اند، به اعتبار اینکه در شرفنامه سفرهای اسکندر در خشکی بوده است و اقبالنامه در دریا، در هند شرفنامه را اسکندر بری و اقبالنامه را ا سکندر بحری نام داده اند و بارها آنها را و یا دو بخش را در یک جلد و جداگانه به چاپ رسانده اند.›› اما منظور شاعر گنجه از نوشتن اسکندر نامه این است که می خواهد در چهره اسکندر این تا جدار افسانه ای، آدمی را به آدمیان نشان دهد تا به گفته و معنی آدمیت پی ببرند و از قدرتی که خداوند عالم نصیب آنان فرموده برای آبادی عالم و رفاه مردم استفاده کنند، در اداره امور کشور به راستی و داد روی آورده و انصاف و بشر دوستی را راهنمای خود قرار دهند، از مقام رهبری برای منافع شخصی خود استفاده نکنند بلکه به نفع مردم ساده و زحمتکش دست به کارس بزنند. براستی که چنین پیشوایانی ، سزاوار مقام پیغمبری نیز می باشند همانطور که نظامی گنجوی قهرمان داستانش ،اسکندر را به آن مقام  شامخ رسانیده است و از آنجا که نظامی می خواسته به اسکندر چهره ای یکسره آرمانی بدهد، بناچار پیروی از دین حنیف نیز یکی از مشخصات و ملزومات آن شمرده می شده است نظامی شرفنامه را در حدود سالهای پایانی قرن ششم به رشته نظم کشیده و در آن هدفهای گوناگونی را طراحی و با نهایت دقت، به صورت داستانهای افسانه ای به روی صفحه کاغذ آورده است اصلی ترین هدف این اندیشمند دو مقوله خرد ورزی و دادگری است که برای بیان حقانیت و فرمانروایی این دو، جغرافیای تاریخی قرن ششم هجری را با تاریخ اساطیری قرن سوم پیش از میلاد رنگ می زند و اسکندر کشور گشا را با هم فکری فرزانگانی چون افلاطون و ارسطو برای رهایی ستمدیدگان جهان از مقدونیه به سوی مصر روانه نموده و او به ترکیه و جنوب روسیه و کشورهای شرقی اروپا می تازد و نظامی در این کشور گشایی به اثبات کرویت زمین دست می زند و هر آن چیزی را که با علم و حکمت واندیشه همراه است، را به زیباترین نهر بیان کرده و به تصویرمی کشد.

در شرفنامه اسکندر تاریخی با اسکندر افسانه ای به هم آمیخته و شاعری می کوشد، بر  اساس گفته مفسران قرآن کریم . اسکندر تاریخی  آن را با  ذوالقرنین یکی بداند که در قرآن آمده است. اقبالنامه نیز شامل سفرهای معنوی و یا در واقع سفر پیامبری اسکندر است که اثری فلسفی بوده  شاعر آنرا خرد نامه نیز نامیده است و اندیشه ها و خردنامه های فلاسفه یونان باستان در این مثنوی به نظم کشیده شده است.

سبک اسکندر نامه

نظامی درباره تاریخ اسکندر و چگونگی نظم آن در شرفنامه اینگونه به سخن می آید که چون بر نظم داستان همت گماشتم، سخن گفتن بسیار آسان بود، اما راههای پرپیچ و خم  می نمود و قضاوتها در مورد اسکندر ،یکسان به نظر نمی آمد. من از هر نسخه ای که سرگذشت او در آن آمده بود مطالبی برگزیدم و به نظم کشیدم و در این کار،علاوه بر تاریخهای جدید، از زبانهای نصرانی و یهودی و پهلوی ،معانی قابل توجه را فراهم کردم و با گنج پردازی، از زبانهای مختلف، منظومه ای ساختم و آنچه را که از نظر عقل، راست به نظر نمی آمد ،به کناری نهادم، اگر چه در شعر نباید در پی حقایق و راستی ها بود، چون زبان شعر آراسته است و حقیقت در آن زیبا نمی نمادید یعنی در شعر ناگزیر باید از مجاز بهره جست.

علم بیان

پیدایش علم بلاغت ،بخصوص معانی وبیان، پس از اسلام تنها به قصد اثبات اعجاز لفظی و معنوی قرآن کریم صورت گرفته است، زیرا بلاغت و فصاحت بی نظیر این کتاب مقدس آسمانی ،فصحا و بلغا عرب را به تحسین و اعجاب وا داشته بود و علم بیان میزانی برای معرفت بیشتر این معجزه الهیو نیز شناخت دقائق و ریزه کاریهای بلاغی در شعر و نثر عرب در آمد. ‹‹ با نگاهی گذرا به فهرست نام بزرگان، آغازین این علم متوجه می شویم، اکثریت قریب به اتفاق آنان، عالم  قرآن، مفسر، نحوی و متکلم بوده اند و غایت و غرض علوم بلاغی را شناساندن هر چه بیشتر و بهتر اعجاز کلام خدا دانسته و مصداقهای اعلای بلاغت را همواره در آیات الهی می جسته اند.››

تصویر و تصویرگری (ایماژ)

واژه تصویر، ترجمه Lmage  است که آنرا خیال یا تصویر شاعرانه نیز نامیده اند. دکتر شفیعی کدکنی در کتاب جامع خود بنام صور خیال در شعر فارسی، آنرا بدینگونه تعریف می نماید:‹‹ آنچه ناقدان اروپائی ایماژ می خوانند، در حقیقت مجموعه امکانات بیان هنری است که در شعر مطرح است و زمینه اصلی آنرا، انواع تشبیه، استعاره، اسناد مجازی، و رمز گونه های مختلف ارائه تصاویر ذهنی می سازد و از این روی ما اصطلاح ‹‹تصویر›› و ‹‹خیال›› را در برابر کلمه ایماژ فرهنگی برگزیده ایم›› در تعریف دیگری که از این واژه ارائه شده آمده است : ‹‹ از رو در رو قرار گرفت دو امر مختلف (دو کلمه،دو جمله،دو حالات و ….) هر گاه امر سومی حادث شود، آنرا تصویر می نامیم.››

تقسیم بندی صور خیال

همانگونه که قبلاً بیان گردید صور خیال یا ایماژ ، .وسایلی است برای تاثیر بخشیدن و زیبا ساختن کلام که اصطلاحاً به آنها آرایه های ادبی اطلا می شود. آرایه ها یا نیکویهای سخن به مثابه زیورهایی هستند که بواسطه آنها، کلام آراسته شده و ارزش ادبی می یابد. هر اندازه شیوه ای که ادیب و سخنور در بیان اندیشه خود بکار می برد، تغرتر و زیباتر باشند. اثر بوجود آمده از ارزش زیبا شناختی بیشتری برخوردار خواهد بود. ‹‹ بیشینه آفرینش هنری در قلمرو سخن، در گروه شیوه بیان است، هر ترفندی که سخنور در باز نمود اندیه اش به شیوه ای هنری به کار می زند، به دامی می ماند که در راه خواننده یا شنونده خویش می گسترد.››

ادبیات که از کلمات خیال انگیز و  خیال ساز تشکیل می شود در دو شکل نظم و نثر، بیش از چهار شکل و صورت خیالی در آن دیده نمیشود، که عبارتند از تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه، و این چهار عنصر موضوع فن بیان را تشکیل می دهند .مجموعه تصاویری که در هر اثر ادبی با کمک عناصر خیال بوجود می آید از روحیات درونی و محیط بیرونی شاعر سرچشمه گرفته و نماینده روح و شخصیت روانی اوست. هر شاعر و نویسنده ای بنا به مقتضیات موجود در عصر خود به گوهه ای از چها رعنصر فن بیان بهره می جوید و این فرهنگ هر ملت است که نهال ادب و هنر را در خود پرورش داده و با استفاده از تجربیات و آثار گذشتگان، در صدد نقب زدن از گذشته به آینده ای مطلوب و ایده آل است با تامل وتعمق هر چند مختصر می توان این آرمان خواهی را زا آثار نویسندگان و شاعران هر دوره بصورتی آشکار مشاهده نمود.آرایه ها به مثابه کالبد بیرونی شعر می باشند و اگر هم آنها در خدمت محتوای درونی شعرا و اثر قرار گیرند، اثری زنده و جاندار و نگارین پدید می آید. ‹‹ در بیان که دانشی است که در آن چهار ترفند ارجمند شاعرانه تشبیه، استعاره مجاز و کنایه بر رسیده می شوند. ترفندهای ادبی درونی ترند و بیش گریزان از کالبد و گرایان به جان، به یاری این ترفندهای بیانی، شعر پندارنیه و خیال آمیز می گردد، اما پندار شناسی بیان و آن زیبایی هنری و شاعرانه که از آن بر می خیزد و مایه می گیرد هنوز برونی است و در پیوند با کالبد ، به سخنی دیگر سرشت ترفندهای ادبی در بیان سرشتی دوگانه است.››

در این بخش از رساله، توضیحی مختصر از این چهار ترفند ادبی ارائه شده و مثالهایی از کتاب مورد تحقیق بیان می گردد و پس به تحلیل موضوعات دیگر پرداخته خواهد شد.

[1] (تحلیل آثار نظامی گنجوی، کامل احمد نژاد ، ص 14)
[2] (ر.ک. فن بیان در آفرینش خیال، بهروز ثروتیان، ص 43 – 42)

• مختصری در احوال  و آثار نظامی     3
• زبان شعر و سبک سخن سرایی نظامی             6
• اسکندر و سابقه تاریخی اسکندر نامه ها           10
• اسکندرنامه نظامی             17
• سبک اسکندر نامه   22
• علم بیان  26
• تصویر و تصویرگری (ایماژ)         30
• تقسیم بندی صور خیال        35
• تشبیه      36
• مجاز      45
• کنایه      46
• تشخیص  49
• رنگ در کلام نظامی         95
• منابع و ماخذ        117

منابع

1. لباب الاالباب،محمد عوضی بخارایی، ج2
2. لیلی و مجنون نظامی گنجه ای
3. اقبالنامه
4. شرفنامه
5. شاعران بزرگ ایران،عبدالرفیع حقیقت
6. تحلیل آثار نظامی گنجوی، کامل احمد نژاد
7. فن بیان در آفرینش خیال، بهروز ثروتیان
8. تاریخ ادبیات در ایران، دکتر صفا، ج2
9. تصویر آفرینی در شاهنامه،  منصور رستگاری فسائی
10. فرهنگ نوادر و لغات و ترکیبات و تعبیرات عطار نیشابوری، رضا اشرف زاده
11. لغت نامه دهخدا ، جلد اول
12. صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی
13. متون بلاغت وصناعات ادبی،جلال الدین همائی
14. زیباشناسی سخن پارسی،بیان،میرجلال الدین کزازی
15. صور خیال در شعر فارسی- شفیعی کدکنی
16. نقدالشعر، قدامه بن جعفر به نقل از بدوی طبانه در البیان
17. آرمان شهر زیبایی،سعید حمیدیان، جلد اول
18. چشمه روشن، غلامحسین یوسفی
19. مجموعه مقالات کنگره بین المللی نهمین سده تولد حکیم نظامی،مقاله گلایه ای از اقبالنامه نظامی منصور ثروت، چاپ اول
20. تاریخ تکوین علوم بلاغی، دکتر اکبر شعبانی
21. جواهر البلاغه فی المعانی و البیان و البدیع، السید مرحوم احمد هاشمی بیروت
22. مختصر المعانی، مسعود بن عمر سعد تفتازانی
23. معیار البلاغه و معالم البلاغه، استاد محمد خلیل رجائی
24. معانی و بیان ،جلیل تجلیل