محمد تقی بهار

بهار آخرین استاد شعر کلاسیک فارسی است . شاعری از تبار بزرگان که به ویژه قصیده سرایی ، ادامه دهنده راه استادانی چون رودکی و عنصری و فرخی و ناصر خسرو و سنائی و انوری بشمار می آید ؛ اما در عین حال نسبت به گرایش های شعر نو عنادی ندارد و خود نیز در زمینه شعر نو معتدل طبع آزمائی کرده است . بهار در زندگی اش همواره آزادیخواه و ایران دوست باقی ماند اما با هوشیاری و مهارتی که می توان آن را نوعی هنر صیانت نفس نامید از تصفیه های خونین نظام رضا شاهی جان به در برد . او که طرفدار رنجبران و فقرا بود در عین حال زندگی سیاسی همواره به جناح قوام السلطنه وفادار ماند که مظهری از اشرافیت کشور شمرده می شد . بهار البته ادیب و هنرمندی پرورده انقلاب مشروطیت و فرهنگ مردم گرای آن بود اما بهار در مقایسه با سه شاعر برگزیده همین انقلاب عاقبت بهتری داشت ؛ عارف قزوینی سال های آخر عمر خود را در تبعید و فقر سپری کرد میرزاده عشقی با گلوله مزدوران نظمیه ترور شد و فرخی یزدی در زندان دیکتاتور سر به نیست گردید و حتی گورش نیز شناخته نیست. بهار که جهنم و منش آنها را داشت پس از دو بار به زندان افتادن توانست زنده بماند در اواخر سلطنت رضا شاه شغل دانشگاهی و فرهنگستانی بگیرد و در زمان سلطنت محمد رضا شاه در کابینه قوام السلطنه وزیر فرهنگ شود . با همه این احوال نمی توان حضور مستمر بهار را از مقوله سازش و تسلیم دانست ؛ چرا که با توجه به حجم آثار با ارزشی که چه در زمینه شعر و چه در عرصه تحقیقات ادبی پدید آورده است می توان گفت که زندگی بهار خود پدیده ای است شایسته بررسی : به عنوان یک ادیب و یک مرد سیاسی .

برای چنین جستجوئی مفیدترین منبع شعرهای خود بهار است که بر میراث پنجاه سال شاعری و کل زندگی صاحب اثر شهادت می دهد. خوشبختانه دیوان چاپ شده بهار نخست بر پایه تاریخ سرودن شعرها تنظیم شده و هر شعر نیز شناسنامه یا معرفی کوتاهی بر پیشانی دارد. دو دیگر این که در بهار سودائی هست شاید بتوان گفت سودای یادگار نهادن . او همواره نگران است که برای خوانندگان بعدی سرچشمه مار و انگیزه آثارش را روشن کند ؛ کمتر شاعری هست که چون او این همه آگاهی از جزئیات زندگی اش در اثرش نهفته باشد. بر پایه این امکانات شاید بتوانیم حرف های نگفته را فاصله های خالی میان سطور را نیز به نوعی حدس بزنیم . می دانیم که بخش عمده ای از سروده های بهار در دوران اختناق و نظارت ممیزی پدید آمده است ؛ شاعر به روشی تقیه آمیز منظومه هایی تدارک دیده که سرشار از گوشه و کنایه هاست و در آن قطع کلام های عمدی و سکوت های قهری با پژوهش گر شکیبا سخن می گویند.

کودکی و نوجوانی

محمد تقی ملک الشعراء بهار در 18 آذرماه 1265 شمسی در محله سرشور شهر مشهد به دنیا آمد . پدر او میرزا کاظم  متخلص به صبوری ، ملک الشعراء آستان قدس رضوی بود . خاندان پدری بهار خود را از نسل میرزا احمد صبور کاشانی (متوفی به سال 1192 ش) شاعر و قصیده سرای سرشناس عهد فتحعلی شاه قاجار می دانند . انتخاب تخلص صبوری از سوی پدر بهار نیز به همین مناسبت است . در عین حال این خاندان خود را از تبار برمکیان به شما        می آورند و بهار در شعری به این مورد اشاره می کند ( شاید انتخاب نام «نوبهار» از سوی شاعر برای روزنامه اش که در اوان جوانی تاسیس کرد ، به همین علت باشد ؛ چراکه برمکیان تولیت معبد بودائی «نوبهار» را در بلخ به عهده داشته اند ) . مادر بهار از یک خاندان اصیل تجارت پیشه و نیاکانش از معاریف گرجستان و مسیحیان قفقاز بودند که پس از جنگ های ایران و روس توسط عباس میرزا به ایران آورده شده و دین اسلام را پذیرفته بودند .

بهار در چنین خانواده ای ابتدا در چهار سالگی نزد زن عمویش تحصیلات ابتدائی متداول (قرآن ـ فارسی) را آغاز     می کند . سپس به مکتب مردانه می رود . کتاب صد کلمه را در مکتب و شاهنامه فردوسی را نزد پدر می خواند . اولین شعر خود را در هفت سالگی در بحر نقارب می سراید و از پدر جایزه می گیرد :

تهمتن بپوشید ببر بیان       بیامد به میدان چو شیر ژیان

بین هفت تا ده سالگی در مکتب شعرهایی می گوید : از جمله مکتب دار پیر و بعضی هم مکتبی ها را هجا و برخی دیگر را مدح می کند . در ده سالگی در راه سفر به کربلا ، همراه با خانواده ، در بیستون بیتی می سراید ، که پدر غالباً آن را به شوخی در مجالس دوستانه می خواند :

به بیستون که رسیدم یک عقربی دیدم

اگر غلط نکنم از لیفند فرهاد است

تا پانزده سالگی ، محمد تقی جوان در شاعری و نیز شعر و نقاشی طبع خود را آزموده است . اما پدر که تا این هنگام مربی و مشوق اوست ، ناگهان معتقد می شود که زمانه عوض شده و فرزندش با شعر نمی تواند زندگی خود را تامین کند و باید به دنبال کسب تجارت برود. بنابراین تحصیل او را متوقف می کند و فرزند را ، برای فراگرفتن راه و رسم کاسبی ، به دکان بلور فروشی دائی اش می فرستد ، اما بهار در روح خویش شاعر است و برای دل خود همچنان می سراید . در سال 1283 ش ، در هجدهمین بهار عمر شاعر پدرش در می گذرد و مسئولیت سرپرستی خانواده ، یعنی مادر و خواهر و دو برادر کوچک به عهده شاعر جوان می افتد ، قصیده ای در مدح مظفرالدین شاه می نویسد و به تهران می فرستد . به پاداش آن شاه یکصد تومان صله برای بهار می فرستد و لقب پدر ـ ملک الشعرائی آستان قدس رضوی را به وی تفویض می کند . این سخن سرای هجده ساله آنچنان در آثاری که می سراید مهارت به خرج می دهد که اغلب فضلای معاصر کارش را باور نمی کنند و اشعارش را از سروده های پدرش می دانند ، بنابراین بارها در مجامع ادبی با بدیهه سرائی مورد آزمایش قرار می گیرد ، تا بالاخره تثبت می شود. از آن جمله می توان به چند رباعی ، که با التزام کلمات خاص فی المجلس سروده شده اشاره کرد .

نخستین اشعار سیاسی

بهار حدود بیست سال دارد که فرمان مشروطیت امضاء می شود . او معمم جوانی است که در زادگاهش شهر مشهد   می زید . اشتغال های او ، پیش از این رویداد مهم ، یکی تقلید از چکامه های استادان قدیم شعر فارسی است و دیگر تثبیت خود به عنوان شاعری جانشین به حق حرفه پدر این اشتغالات چه بسیار مناقشه ها و درگیری های شاعرانه و چه قدرت نمایی هایی از سوی سخن پرداز جوان به همراه دارد .

گام های انقلابی

شناخت بهار از مرام های سیاسی جدید به میزان شایان توجهی مرهون آشنایی او با حیدرخان عمو اوغلی است .   حیدر خان این انقلابی حرفه ای یا به قول عارف قزوینی «چکیده انقلاب» که در مبارزات انقلابی روسیه شرکت کرده و عضو «حزب اجتماعیون عامیون» قفقاز بود . در سال 1289 شمسی به قصد تاسیس شعبه «حزب دموکرات» با هدفهایی در عمق «سوسیالیستی» به مشهد سفر می کند . با شاعر جوان که مقالات شورانگیزش را قبلاً می شناخت آشنا می شود و بهار به عنوان عضو کمیته ایالتی این حزب در خراسان برگزیده می شود .

بهار و رژیم کودتا

روز سوم اسفند ماه 1299 ش ، کودتای قزاقان به سرکردگی رضاخان میرپنج روی می دهد . دولت تهران آنچنان ناتوان و بی ابتکار است که کودتا با حداقل تلاش به پیروزی می رسد و دو روز بعد فرمان ریاست وزراء سیدضیاء الدین (طباطبائی) به عنوان نخست وزیر کودتا ، از احمد شاه گرفته می شود . دولت جدید که به کابینه سیاه معروف می شود  می کوشد با گرفتن قیافه انقلابی از آرزوهای جامعه سوء استفاده کند . بی درنگ گروهی از رجال قوم و سران اشراف کشور توقیف می شوند . آیا این همان رژیم مقتدر و نجات بخشی است که در ادبیات آروزیش را می کردند ؟ عارف و عشقی و بسیاری روشنفکران مدت ها چنین باوری داشتند ، اما بهار نه ! زیرا گذشته از هرچیز او بخاطر وابستگی اش به گروه قوام السطنه جزو دستگیر شدگان است . شاعر جمعاً سه چهار روز در زندان و سه ماه در ملک خود در شمیران تحت نظر می ماند . مرد محبوس به مدد شهود شاعرانه دریافته است که تاریخ میهن او بطور جدی ورق خورده و آینده از لونی دیگر است . حوادث چهارسال بعدی ، یعنی تعطیل نهادهای مشروطیت و روی کار آمدن پادشاهی پهلوی ، موید همین حس مشهود است . با این همه لبه تیز حمله بهار متوجه سست رایی ، زر پرستی و بی تصمیمی احمد شاه است ، که به هرحال به عنوان پادشاه مشروطه حق دخالت در امور را نداشت و نه متوجه انتقاد از بانیان کودتا .

شاعر در زندان

شاعر در مرداد ماه سال 1308 به زندان می افتد . این زندان که یک ماه به طول می انجامد با پی آینده های آن ، که رنج ها و محرومیت ها و البته زندان های بعدی است . در مجموع پنج سال است پر اضطراب از عمر او را در بر می گیرد  بیم و امید حس اختناق ، تهدید مرگ و مبارزه روحی شاعر . با خود برای زنده ماندن و تسلیم شدن یا سرکشی کردن و نابود شدن ، فصل درخشانی در کارنامه شعری او پدید آورده است می شود گفت که او این تجربه تلخ را کم داشت ، زیرا کامل ترین آثارش را از این سال به بعد خلق کرده است . سلولی تاریک ، آلوده ، بویناک ، خوابگاه نخستین شب ها مرد زندانی است .

آزمایش مرگ

اول نوروز 1312 در زمان ریاست شهربانی آیرم ، بهار به مغاک تازه ای افتاده که پیش از آن دو بار در نظیرش مهمان شده بود. اما این مرتبه همه چیز جدی تر و عبوس تر می نماید. زندان ها سروصورتی یافته تمیزتر و بهداشتی تر شده و پلیس هم موذی تر و منظم تر از گذشته عمل می کند . روش عامیانه سابق برافتاده و اولین نتیجه اش این که موضوع اتهام بهار از آغاز روشن است . بهار در قصیده شاعری در زندان به اتهام خود اشاره دارد :

دوره پهلوی تازه کرد

عادت دوره ناصری

نام مردم نهد بلشویک

این زمان دشمن مفتری

بلکه زان دوره بگذشت هم

شد عیان دوره بربری

شیوه های شاعری

زندگی ادبی بهار در آثار پنج سالی که درگیر زندان ها و تعقیب هاست ( 1313ـ1308 ) از نظر برخورد شاعر با دشواری ها ، نمونه کم نظیری در تاریخ ادبیات ایران به شمار می آید و از برخی جهات شاید نخستین نمونه باشد . بهار فرزند انقلاب آزادی بخش است که استیفای حقوق انسانی شهروندان دستاورد اصلی آن شناخته می شود و شاعر تا این مرحله نسبت به تعهد اجتماعی خود همواره بیدار و فعال بوده است . آنگاه در تنگنای مهیب قرار می گیرد . حکومتی خشن بر کشور مسلط شده و مهارش به دست مردمی کم فرهنگ و تند خو است ، که علیرغم علاقه اش به اصلاحات و تحول دادن بسیاری از سطوح جامعه سنتی به تمامی خلق و خوی یک جبار شرقی را دارد و از شمار پادشاهان قدر قدرتی است که خود را تافته جدابافته ، سایه خدا و مالک الرقاب جان و مال مردم می دانستند . الزام متقابل دولت و ملت در ذهن چنان مستبدی جائی نداشت . حال آنکه شخصیت ادبی و مدنی شاعر بر اساس فلسفه ای شکل گرفته بود که اختیار دولت با مسئولیت او نسبت به ملت متوازن باشد . در نخستین مراحل برخورد ، بهار از زاویه اعتقادش می بیند و از پایگاه گذشته اش عمل می کند . بنابراین به صراحت بر حقوق فردی خود ، به عنوان مردی فرهیخته و مشهور و صاحب حقوق قانونی پای می فشارد . شاعر افتخار می کند که مردی بوده است صاحب مسلک ، که می تواند به سیره مجاهدان صدر مشروطیت ، در راه آرمانش که پاسداری از استقلال کشور و حقوق ملت است ، جان ببازد .

بازگشت و سرخوردگی

سوم شهریور 1320 در زیر آسمان الهام بخش شاعر ، روزگار رنگی دیگر به کار برد تا او بار دیگر فرصت بازگشت به زندگی سیاسی و مطبوعاتی بیابد . با هجوم نیروهای روس و انگلیس به ایران ، طی چند روز بساط جباری در هم پیچیده شد . هیچ کدام از تشکیلاتی که دیکتاتور به خلق آن ها افتخار می کرد ، و شاعر پوک و بی محتوا می دانست ، توان مقاومت در مقابل سیل مهیب خارجی را نداشت . استبداد رفت و به جای آن محیطی پر هرج و مرج ، که البته سرشار از آزادی هاست ، باز آمد . زیرا متاسفانه برای این مردم اغلب آزادی در روزهایی به دست می آید که دولت ضعیف و کشور در خطر است شاعر که هنوز تجربه سالهای ولنگار گذشته را فراموش نکرده ، وظیفه خود میداند که به صلاح مردم از نو سخن ساز کند . اما مراقب است که حرمت آزادی ، یعنی حفظ حقوق دیگران ، را به هموطنان یاد آور شود ، تا کار به جائی نرسد که همچون دوران پیش از کودتای رضاخان سردار سپه ، مردم از شر بی سامانی و بی امنیتی به قیادت اربابی قادر و قاهر رضایت دهند . از آن گذشته در شاعر دیگر آن سودا و شور نیست : ذوف اورا کشته اند ، دماغش را سوزانده اند ، پیر شده و در مقابل نسل تازه ای که ناگهان از سکون مرداب مانند به دل دریای طوفانی جهیده است احساس غریبگی میکند .

ارزیابی

در سیاحتی که همراه با شاعر در جهان فکری اش کردیم ، کم و بیش با ارزش های ادبی و انسانی او آشنا شدیم . این فصل را با جمع بندی مباحث به ویژه در مورد شعرش به پایان می بریم .

دیدیم که این کوشنده فرهنگ و هنر و سیاست ، زندگی پرفراز و نشیبی داشت . با درگیری و اعتکاف با هجوم و عقب نشینی با فریاد و سکوت دوران های پر مخاطره را از سر گذراند . آرمان هایش را فراموش نکرد و روح مرام و اصول ایدئولوژی خود را که ایرانیت بود در آثارش چنین توضیح داد : مجموعه ای از خاطره ها و ارزش های تاریخی و ملی و آنچه روح دیانت است . از آن جمله روح اسلام که ایمانی به مبدائی عادلانه و انصاف اجتماعی و پرورش سرشت انسانی است . شاعر برای پاسداری چنین مجموعه ای در عصر جدید ، اراده ملی را به عنوان منبع حکومت مردم تجویز کرد . ترکیبی متوازن از این ارزش ها شایسته ترین سرنوشتی بود که او برای سرزمینی که عاشقانه دوست می داشت می پسندید . اما در مورد بهار شاعر ارزیابی می تواند از چند نظرگاه صورت گیرد . جمهور ناقدان ملک الشعرای بهار را آخرین استاد بزرگ شعر کهن فارسی می دانند . هرچند بهار در مقاله ای که به سال 1326 نوشته ، خود را جزو «شعرای متجدد که سبک قدیم را هم حفظ کرده اند» و در زمره دهخدا ، فروزانفر ، همایی ، خانلری ، رعدی و معیری نام می برد ، امروزه پس از گذشت سال ها تنها خانلری را مشمول این گروه بندی می دانیم ، در اثر برخی از نامبردگان چیز متجددی نیافته ایم و بهار را شاعری کلاسیک و متمایل به تجدد می شناسیم .

شاعری بهار اساساً در وفاداری به مکتب شعر خراسان می شکفت و می بالید . از همین رو بیشترین و بهترین آثارش را در میان قصایدش سراغ می گیریم . او شماری از مشهورترین قصائد تاریخ ادبیات فارسی را استقبال کرده است . به علاوه در او «نوستالژی» کامل کردن بیت های بجامانده از چکامه های گمشده هست و استاد در این عرصه توجه ویژه ای به رودکی و لبیبی دارد .