مبانی فلسفه عرفان ایرانی

عرفان چیست؟‌

عرفان معجونی شگفت انگیز از مکتب های مختلف فلسفی جهان است در عرفان عقاید برهمن ها،بودائی ها، رواقیان نسطوریان، مهریان ،عقاید مسلمانان زاهد ، عقاید افلاطونیان جدید و حتی نکاتی از آئین زرتشت می توان یافت.

از کلمه عرفان «میستیک» یا «میستیسیزم»‌یا «گنوسیسم» که به معنی «مرموز ،پنهانی، مخفی» است و به فارسی «عرفان » ترجمه شده  بطور متداول و معمول جهان بینی دینی خاصی مفهوم می گردد، که امکان ارتباط مستقیم و شخصی و نزدیک (و حتی پیوستن ) وصل آدمی را با خداوند از طریق آنچه به اصطلاح : «شهود» و «تجربه» باطن و « حال » نامیده می شود  جایز و ممکن الحصول می شمارد.

اندیشه مندان نوع انسان به دو دسته منقسم می شوند. دسته ای معتقد به حقیقت این عالمند و می گویند آنچه به وسیله حواس ما درک می شود به ذات خود قائم است، و با زوال ما زوال نمی پذیرد. گروه دیگر به حقیقت این عالم معتقد نیستند و می گویند : جهان خارج، مجموعه ایست از تصورات ما به عبارت دیگر: مجموعه ای از معانی ذهنی است که بذات خود حقیقت ندارد و اگر وجودی دارد در ذهن است.

مناقشه طرفداران این دو نظریه که یکی را پیران مکتب اصالت ماده و دیگری را پیرون مکتب اصالت تصور نامیده اند، سرتاسر تاریخ فکر بشری را اشغال کرده است برای تلفیق و جمع میان این دو نظریه کوششهای فراوانی صورت گرفته است که از بحث ما در این تالیف خارج است.

عارفان از بین دو نظریه  بالا راه میانین را گزیده اند بدین معنی که به ادراکات حواس که جهان آگاهی عملی از آن تکوین می یابد اقرار می کنند و آن را قوه تصویرگر فکر می دانند ولی به وجود جهانی از علل که در ماورا مدرکات حواس قرار دارد نیز قائلند و می گویند آن را حقیقتی است برتر از حقیقت عالم حسی.

بنابراین عارفان بدین طریق راه حل میانه ای را پیش می نهند که بیشتر مورد توجه دیندارانی است که می خواهند میان دین و لوازم اخلاقی آن از یک سو، و موهبتهای علم که از تجربه حسی حاصل شده است از دیگر سو تلفیق کنند.

البته این بدان معنی نیست که صوفیه پیرو مکتب اصالت ماده ساده ای هستند و به عالم حس وجودی مطلق ارزانی می دارند بلکه اذعان دارند که اقرار به وجود عالم حس از جهت سلوک آدمی ضروری است زیرا آدمی تا در قید حیات است در این جهان محسوس زندگی می کند و سلوک خود را نسبت به آن بنا می نهد از سوی دیگر صوفیه پیروان خود را از اقامه برهان عقلی بر وجود خدای  تعالی بر حذر می دارند و بطوری که کانت در متناقضات خود می گوید این کوششی است بی نتیجه با این وضع آنها می خواهند پیروانشان از راه مشاهده باطن به وجود آگاه شوند و با حقیقت ازلی رو به رو گردند وقتی صوفی در این راه قدم نهد می تواند تجربه ای مافوق این تجربه های معمولی حاصل کند و درک آن حقایق متعالی نائل آید.

بهر صورت  عرفان دین نیست و اگر غایت دین میسر ساختن رویت خداست در آخرت عارف برای حصول این رویت منتظر نمی ماند بلکه به اعمالی متوسل می شود که آنها را فوق فرائض دینی می شمارد او به سعادت این جهانی رغبتی ندارد بلکه می کوشد تا به سعادتی متعالی تر از آن دست یابد همه ی توجه او به حقایق و ارزشهای روحی است و هر چه را جز آن باشد بی ارج می شمارد و به لذتی دل بسته است که از هر لذت دیگر فراتر است.

مبانی فلسفه عرفانی ایرانی – اسلامی بر چهار بخش مهم به شرح زیر تقسیم بندی شده است:‌

• وحدت وجود
• کشف و شهود
• دانش معنوی
• مراحل تربیت معنوی

وحدت وجود

بدین معنی است که حقیقت را واحد و احدیت را اصل و منشا تمام مراتب وجود میدانستند و معتقد بودند  که وجود حقیقی منحصر به حق است و دیگران پرتوی از نور و تراوش فیض اویند.

درالهیات معنی وحدت یگانگی حق است و خالق و مخلوق از هم جدا می باشند و فقط رابطه علت و معلولی دارند ولی صوفیان این عقیده را با  این بیان که هیچ چیز جز خدا حقیقت ندارد تعدیل کردند  و تعلیم دادند که خالق و مخلوق یکی هستند و حقیقت خالق است و مخلوق سایه و پرتوی از حق می باشند اوست که موجود حقیقی و مطلق و منبع وجود است (شرح پیشوایان و پیروان وحدت وجود در  این تالیف آمده است) آب نابسته بیرنگ و بی صورت است و چون بسته شد گاه صورت یخ گیرد و گاه کسوت برف و ژاله در پوشد ، نظر  کن که یخ و برف و ژاله همان آب بسیط بی رنگ است یا نه؟ و چون بگذارد همان آب خواهی نامید یا چیزی دیگر؟ پس هر که شناخته است و چشم حقیقت بین دارد جمیع مراتب و کیفیات را آب میداند و آنکه نادان است در بند لباس و کیفیت و غیر بینی در می ماند، فرق عارف و جاهل همین است.

کشف و شهود

صوفیان معتقد بودند که قلب و نفس انسانی در ذات مستعد پذیرش و تجلی حقایق اشیا است و فقط حجابهایی میان نفس و  حقایق حایل می باشد و هنگامی که این حجابها بر داشته گردد حقایق اشیا در قلب جلوه کامل خواهد نمود.

و نیز معتقد بودند که مثل نفس به حقایق و معقولات مانند مثل آئینه به متلونات است پس همچنانکه متلون صورت می باشد و مثال آن صورت در آئینه منطبع می گردد همچنین برای هر معلومی حقیقتی است و برای آن حقیقت صورتی است منطبع در آئینه نفس و قلب که در آن واضح و روشن می گردد. همانطور که آئینه موجودی است مستقل به همان گونه صور اشخاص هم موجودات مستقل هستند و مثال صور در آئینه نیز موجودی دیگر است.

مراحل تربیت معنوی

از نظر تصوف ایرانی – اسلامی مراحل تربیت معنوی بشرح زیر نام گذاری شده است:‌

1. شریعت
2. طریقت
3. معرفت
4. حقیقت (که شرح آنها و مدارج سیر و سلوک صوفی در متن این تالیف آمده است)  حاصل کلام آنکه :‌ حقیقت در نزد صوفیان به دو اعبتار تلقی می شود:‌

یکی حقیقت اشیا که آن ماهیات موجودات است و دیگر معرفت به صفات و نعوت و عظمت و جلال حق تعالی و مشاهده تصرف او در عالم کون وسیله رسیدن به حقایق اشیا علم است. اما معرفت و شناسائی به حقیقت وقتی دست میدهد که بنده در محل وصل متوقف گردد. یعنی سالک پس از طی تمام مراحل طریقت و رسیدن به مقام فنا فی الله (محو در خدا) و مرتبه بقا الله (جاویدانی در خدا) به این معرفت نایل می آید و آن مقامی است که همه چیز بر او آشکار می شود و ظواهر و بواطن از او غایب نمی گردد و به مقام انسان کبیر و کامل آزاد میرسد پس حققت شناسائی حق است بالمشاهده و بالعیان و حقیقت آخرین حدی است که صوفی باید بدان برسد و آخرین منزل (وادی) مقصود و نهایت مقامی است که تصوف به آن منتهی می شود و به درجه رفیع عرفان میرسد و پوینده این راه را عارف گویند.

هفت وادی (مرحله ) عرفان ایران

طلب عشق معرفت استغنا توحید حیرت فنا

نهضت عارفانه ایرانیان در قرنهای نخستین اسلامی

همانطور که در تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان و تاریخ نهضتهای ملی ایران به تفضیل نوشته ام در دوره استیلای امویان و کار گزارنسان در ایران مردم ایران از بیدادگریها و غارتگریهای آنان بجان آمده بودند برتری هایی که برای تازیان در برابر کسانی که از لحاظ قومیت از ایشان نبودند در نظر گرفته شده بود موجبات نارضائی و طغیان های فکری را فراهم کرده بود بهمین علت ایرانیان بمنظور رهائی از این دشواریهای جان فرسای همواره بهر وسیله ای دست می یازیدند گروهی می کوشیدند دوباره آئین های پیش از اسلام را در ایران رواج دهند گروهی دیگر به خارجیان که همه مخالف خلافت بودند می پیوستند تا از نیروی خلافت بکاهند و سرانجام خلفا را بر اندازند.

خراسان مرکز نهضت عرفان ایرانی

با در نظر گرفتن پیشینه های فکری  فرهنگی خراسان بزرگ یعنی خراسان امروز و افغانستان و شهرهای مهم ماوراالنهر مانند بلخ و بخارا و کومش (قومس) (سمنان و دامغان و بسطام و شاهرورد حالیه) و موقعیت جغرافیائی و اوضاع اجتماعی و سیاسی این سرزمین گسترده در مشرق ایران در قرنهای اول و دوم هجری، و دور بودن این ایالت از شام مرکز خلافت امویان که در سوریه واقع بود، نخستین مشایخ عرفان ایران( که نام و شرح حال ایشان در کتابها آمده است) و یا بهتر بگوئیم نخستین جلوه های آشکار این جنبش معنوی در خراسان و کومش پدیدار گردیده است و نام آورترین آنان بشرح اسامی زیرند:‌

حبیب عجمی (ایرانی ) در گذشته به سال 116 هجری یا 120 هجری ابواسحاق ابراهیم پسر ادهم پسر سلیمان پسر منصور بلخی در گذشته به سال 161 هجری یا 162 یا 166 هجری ابوعلی شقیق پسر ابراهیم بلخی در گذشتبه سال 174 هجری ابوعلی فضیل پسر عیاض خراسانی مروزی در گذشته به سال 187 هجری.

جنبه همگانی و جهانی عرفان ایرانی

نکته اساسی درباره تصوف ایران این است که تصوف ایران همیشه (طریقت) بوده است یعنی مشرب و مسلک فلسفی بوده و نه (شریعت) و مذهب و دین. تصوف همواره حکمت عالی و بلند پایه ای برتر و بالاتر از ادیان بوده است و بهمین جهت هیچ نوع عبادات و فرایض اعمال و این گونه فروعی که در ادیان مقرر است در تصوف نبوده و صوفیان ایران نوعی از نماز یا روزه و یا عبادت دیگر مخصوص بخود نداشته اند، نه تنها جنبه روحانیت و رهبانیت در آن نبوده و به امتیاز طبقاتی قابل نبوده اند، بلکه پست ترین مریدان در نتیجه لیاقت یعنی طی مراحل سلوک و درجات می توانسته اند جانشین مرشد خود بشوند و خرقه و مسند به ایشان برسد.

همین آزادمشنی تصوف بوده است که در نظر صوفیه بر و ترسا و یهود مسلمان و حتی بت پرست یکسانند و همه می توانستند در برابر یکدیگر در خانقاه بنشینند و در سماع و ذکر خفی و جلی و هر گونه تظاهر دیگر شرکت کنند( هنوز در هندوستان که تصوف قدیم نیرومندترو زنده تر از ایران  است مسلمان و هندو هر دو در طریقه تصوف برابر و برادرند) بدینگونه تصوف تنها اصل بوده است و در فروع هر کس می توانسته است به سلیقه و ذوق و پسند خود عمل کند واجبار و الزامی در کار نبوده است بهمین جهت در دوره اسلامی برخی از فرق تصوف شافعی برخی حنفی برخی حنبلی و حتی ظاهری و برخی هم شیعه بوده اند و تنها در زمانهای اخیر گاهی در میان فرقه حیدری یعنی هوا خواهان سلطان حیدر نواده شیخ صفی الدین اردیبلی و فرقه نعمتی پیروان شاه نعمت الله ولی اختلاف و زدو خورد در گرفته است و پیش از آن به اندازه ای وسعت مشرب در تصوف بوده است که شافعی ها نزدیکترین دسته تسنن به شیعه هستند از نظر اعتقاد پیروان شیخ صفی الدین اردیبلی در زمان شاه اسماعیل صفوی یکسره شیعه شدند و قزلباشهای معروف را فراهم کردند.

جنبه های مختلف عرفان ایران

برخی از خاورشناسان که به نفوذ تعلیمات یهود و نصاری و یونانیان مخصوصا افلاطونیان جدید و اصحاب معرفت در تصوف ایران قایل شده اند متوجه نکته بسیار مهمی نبوده اند و آن اینست که مانی خود را جانشین بودا و زردتشت و مسیح و حتی فارقلیط دین ترسایان میدانسته و در روستای مردینویا ابرومیه نزدیک گئوخایی در ساحل چپ سفلای رود دجله در ناحیه باتلاقی شمال شرقی بابل در 14 آوریل سال 216 میلادی از نژاد ایرانی و از شرقی بابل در 14 آوریل سال 216 میلادی از نژاد ایرانی و از پدری بنام پاتک یافتق بابک که با اشکانیان خویشاوندی داشته خود را در آنجا گذرانده و دوبار در 12 سالگی در سالهای 219 – 228 میلادی و در 24 سالگی در سالهای 240 – 241 به او الهام شده افکار فرقه های گوناگونی از آن جمله یهود و نصاری و یونانیان رواج داشته است و برخی از آنها را وی در شریعت خود پذیرفته است.

علت ظهور و رواج عرفان در ایران

علت اساسی ظهور و رواج تصوف در ایران اینست که ایرانیان در نتیجۀ قرنها زندگی در تمدن مادی و معنوی بالاتر ین پیشرفت ها را کرده و به عالیترین درجه رسیده بودند در زیبایی شناسی بر همه ملل آسیا برتری داشتند و هنرهای زیبا مانند نقاشی و پیکر تراشی و موسقی و هنرهای دستی در فلز سازی و بافندگی و صنایع دیگر به حد کمال رسیده بودند تضییقات و محدودیت هایی که پس از دوران ساسانی در ایران پیش آمد با طبع زیبایی پسند ایرانی که ذوقیات را چند قرن از نیکان خود ارث برده بود و یادگار گرانبهایی می دانست سازگار نبود در پی مسلک و طریقه ای می گشت که این قید ها را هم نوردد و آن آزادی دیرین را دوباره بدست آورد تصوف بهترین راه گریز برای رسیدن به این آزادی و موسقی و رقص را که ایرانیان به آن خو گرفته بودند نه تنها مجاز و مباح میدانستند بلکه در برخی از فرق تصوف آنها را نوعی از عبادت و وسیلۀ تقرب به مبدا و تهذیب نفس و تصفیه باطن شمردند و از آغاز کتابها و وسایل دربارۀ مباح بودن سماع پرداختند .

سازمان زیرزمینی عرفان در ایران

دربارۀ تصوف ایران این اشکال هست که صوفیه خود هیمشه در پرده سخن گفته اند و چاره ای جز این  نداشته اند که بیشتر به (شطحیات ) گفته اند یعنی به تعبیرات ظاهراً پریشان و آشفته اما باطناً پر مغز و دقیق مطلب بسیار رقیق و لطیف خود را بیان کنند حقیقتی را که از بزرگان تصوف در دل داشته اند به اندازه ای بیان آن دشوار و منافی با مصلحت روزگاران بوده است که برخی ار ایشان جان خود را بر سر این کار نهاده و احیاناً به دیوانگی معروف شده اند نمونۀ این سخنان کفر آمیز گفتار حسین بن منصور حلاج و عین القضاه همدانی در کتاب (زبده الحقایق ) و (تمهیدات ) و (یزدان شناخت ) و شکوی الغریب عن الاوطان الی علما البدان ) و (مکاتیب ) او و گفتار سعد الدین بلخی است بهمین جهت صوفیان ایران که همواره مورد تعقیب و شماتت مشترعان زمان خود بوده اند دور از اجتماع و عمال خلفا در خانقاه مخصوص خود بطور پنهانی گرد آمده به پیش برد مقاصد ملی و هدایت افکار خواص و اندیشمندان ایرانی که از برتری طلبی تازیان و متشرعان متعصب آنان بجان آمده بودند میپرداختند.

جنبه اسلامی عرفان ایرانی

چنانچه میدانیم صحابه اولیه شارع اسلام از قبیل خلفای را شدین سلمان فارسی ، ابوذر سوسیالیست ، مقداد ، عمار یاسر و دیگران از نظر علاقه و شوق شدیدی که به اسلام پرهیزکاری و زندگانی زاهدانه داشتند معروفیت یافتند  علاوه بر ایشان چندتن از رفقای دیگر که فقر شدید آنانرا بی خانمان کرده بود در مسجدی که پیغمبر ساخت بسر می بردند و ایشان معروف بودند به اهل صفه آنان به اسلام اخلاص داشتند و اوقات خود را با خواندن قرآن و گفتگو درباره مسائل دینی صرف میکردند پیغمبر آنان را دوست می داشت و مسلمین هم با آنان احترام می گذاشتند علی بن ابیطالب که پسر عمو و داماد پیغمبر بود و از کودکی به پیغمبر علاقمند بوده و زیر دست او تربیت یافته بود و از نظر متمایل بودن بحکمت و تقوی معروف گردید ، او زمانی کوتاه حکومت کرد ولی در آن مدت کوتاه یکعهده از دوستدارانش را در کوفه و ممالک مجاور یافت تقریباً کلیه مسالک صوفیه او را پس از پیغمبر معلم و راهنمای خود می دانند اگر چه هیچ یک تماس مستقیم با او ندارند در بین یاران علی مردی بنام اویس قرنی بود این مرد نه تنها نزد علی محبوب بود بلکه عمر و یارانش بزرگ پیغمبر نیز او را دوست می داشتند و احترامش می گذاشتند وی بقدری به پیغمبر علاقه مند بود که وقتی که شنیدید پیامبر در جنگ احد دو دندان خود را از دست داده است دو تای از دندانهای جلوی خود را بیرون این مرد فوق العاده متقی و متدین بود.

تعالیم عالی و ارزنده عارفان ایرانی

طبق عقاید صوفیان ایرانی ، عشق و تمایل روح و یا علاقه آن به چیزی است که مناسب آن و یا موافق با آنست ، عشق تمایل طبیعی شخص به تکامل نفس است و این عمل با آزاد کردن  نفس از نواقصی و معایب علمی تواند شد در هر چیز تمایل شدیدی برای نیل به تکامل وارستگی وجود دارد این میل یک اشتیتق درونی و وجود آدمی است معنی زیبائی هم آهنگی و تکامل است خدا جمال اعلی و وجود کاملی است و از این رو کسیکه می خواهد کامل شود باید از خدا تقلید کند و بکوشد مثل او شود هر کس بااندازه استعداد و توانائی خود می تواند به کمال برسد یک چنین کوششی عشق نامیده می شود .

سیر عرفان ایرانیان از آغاز قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجری

همانطوریکه در ورقهای پیش در این تالیف نوشته شد تصوف ایرانی واکنشی بود بر ضد فساد اوضاع اجتماعی و اخلاقی و افتخار و مباهات اجدادی و دینی قوم غالب تازی که فرمانروای سیاسی کشور شده بودند و از سوی دیگر کوششی بود برای طهارت باطن بدون دادن امتیاز به گروهی آنچنانکه بتوان بدون هیچگونه رابطه و حائلی به حق و حقیقت واصل شد .

تحقیقی پیرامون سیر عرفان در دوره ایلخانیان

تصوف در دوره ایلخانان ایران تا آن حد اهیمت دارد که بخش مستقلی برای بررسی و تحقیق دربارۀ مسائل راجع به آن اختصاص داده شود مداراک مهمی که از این دوره در دست است حاکی از وسعت زمینۀ تصوف و کثرت عده صوفیان در اکناف قلمرو و ایخانی و وجود خانقاهای بیشمار در شهرهای ایران و حمایت خاص فرمانروایان عصر از اهل خانقاه و متصوفه و توجه خالصانه و اظهار ارادت وزیران ایرانی ایلخانان نسبت به مشایخ و بزرگان تصوف می باشد هر یک از کتابها ی : مجموعۀ مکاتبات خواجه رشید الدین فضل الله همدانی وزیر اعظم دوره ایلخانان و تاریخ مبارک غازانی و صفوه الصفای ابن بزاز ، سندی گرانبهاست برای مطالعه در علل پیشرفت تصوف و بالا گرفتن کار صوفیه و گرمی بازار خانقاهها و محترم و معزز بودن مشایخ و اولیاء تصوف در دروۀ مورد بحث علاوه بر این منابع که منابع و مدارک اصلی و درجۀ اول در این مورد بشمار می روند در خلال مطالب کتابهای تاریخ که حوادث وقایع دوره ایلخانان را در بر دارند مویدات و اشارات مفیدی در این باره بدست می آیند.

پروشگاههای مهم عرفان در آغاز قرن هفتم هجری

در آغاز قرن هفتم هجری سه تن از مشایخ بزرگ و پیروان راستین مسند ارشاد و بساط معرفت گسترده و به پرورش مریدان و دستگیری رهروان همت گماشته بودند.

نخست شیخ نجم الدین عمر پسر احمد ، خیوقی معرف به کبری که سلسله کبرویه (کبراویه ) بدو منسوب است و چند تن از پیروان صاحب معرفت در سایۀ تربیت وی به مرتبۀ ارشاد و پیشوائی نائل آمده اند لژاز قبیل مجدالدین بغدادی و بهاء الدین  ولد پدر مولوی و شیخ فرید الدین عطار و نجم الدین رازی مولف مرصادالعباد که آثار آنان به نظم یا نثر موجود از بهترین آثار صوفیان ایست که به زبان فارسی به رشتۀ تحریر در آمده است .

هفت وادی عرفان ایرانی

1. طلب،
2. عشق،
3. معرفت،
4. استغنا،
5. توحید،
6. حیرت،
7. فنا.

نخستین عارفان ایرانی

همانطور که نوشته شد قسمت اعظم صوفیان اولیه ایرانی شهرای خراسان به جز بلخ یعنی مرو و هرات و باورد و سمرقند و بسطام و نخشب و نیشابور و طوس و ترمذ و مهنه و فرغانه برخاسته اند . بهمین جهت ، مرکز تصوف ایران را در اصل خراسان بزرگ به معنی قدیم یعنی خراسان و ماوراء النهر باید بودائیان و مانویان ایران بوده باشد پیرو این تحقیق در بین صوفیان بزرگ اولیه ایران افراد زیر را می توان نام برد

رابعه عدویه

رابعه عدویه اط عارفان قرن دوم هجری است وی دختر اسماعیل عدوی قیسی است که در نیکوکاری مشهور بوده و در زهد و عبادت اخبار بسیار از او رسیده است در بصره متولد شد  و به بیت المقدس کوچ کرد و در آنجا به سال 135 هجری زندگی را بدرود گفت.

شمس تبریزی

شمس الدین محمد پسر علی پسر ملک داد تبریزی از عارفان مشهور قرن هفتم هجری است که مولانا جلال الدین بلخی مجذوب او شده و بیشتر غزلیات خود را بنام وی سروده است از جزئیات احوالش اطلاعی در دست نیست همین قدر پیدا است که از پیشوایان بزرگ تصوف در در عصر خود در آذربایجان و آسیای صغیر و از خلفای رکن الدین سجاسی و پیرو طریقۀ ضیاء الدین ابوالنجیب سهرورودی بوده است برخی دیگر وی را مرید شیخ ابوبکر سلمه باف تبریزی و بعضی مرید بابا کمال خجندی دانسته اند در هر حال سفر بسیار کرده و همیشه نمد سیاه می پوشیده و همه جا در کاروانسرا فرود می آمد و در بغداد با اوحدالدین کرمانی و نیز با فخر الدین عراقی دیدار کرده و در سال 642 هجری وارد قونیه شده و در خانۀ شکر ریزان فرود آمده و در آن زمان مولانا جلال الدین که فقیه و مفتی شهر بوده بیدار وی رسیده و مجذوب او شده است تا آنکه در سال 645 هجری شبی که با مولانا خلوت کرده بود کسی به او اشارت کرد و برخاست و به مولانا گفت مرا برای کشتن می خواهند و چون بیرون رفت هفت تن که در کمین ایستاده بودند با کارد به او حمله بردند و وی چنان نعره زد که آن هفت تن بی هوش شدند و یکی از ایشان علاء الدین جز چند قطره خون اثری نیافتند و از آن روز دیگر ناپدید شد درباره نا پدید شدن وی توجیهات دیگر هم کرده اند به گفته فریدون سپهسالار شمس تبریزی جامعۀ بازرگانان می پوشید و در هر شهری که وارد  می شد مانند بازرگانان در کاروانسرا ها منزل می کرد و قفل بزرگی بر در حجره میزد چنانکه گوئی کالای گرانبهائی در اندرون آن است و حال آنکه آنجا حصیر پاره ای بیش نبود روزگار خود را به ریاضت و جهانگردی می گذاشت گاهی در یکی از شهرها به مکتبداری می پرداخت و زمانی دیگر شلوار بند می بافت و از در آمد آن زندگی می کرد .

شیخ نجم الدین رازی

شیخ نجم الدین ابوبکر عبدالله بن محمد بن شاهوردایۀ رازی از عارفان بزرگ قرن هفتم هجری است محل تولد وی تهران ری و لقبش نجم الدین دایه رازی از مریدان شیخ نجم الدین کبری بود پس از بروز فتنۀ مغول از خوارزم به دیار روم رفت و در قونیه با صدرالدین قونیوی و جلال الدین بلخی (ملای روم ) ملاقات کرد و هنگام نماز مقتدا و امام ایشان شد و در هر دو رکعت بعد از حمد سورۀ (قل یا ایها الکافرون ) خواند چون از نماز فارغ شد ملای روم (مولوی) به صدر الدین قونیوی به رسم طیبت گفت یکبار برای شما خواند و یکبار هم برای ما مدت سیر و سفر نجم الدین رازی در روم نامعلوم است مردی که روز نخست بعد از تحقیق و تفحص با عزم و ارادۀ راسخ به اقامت دائم در روم وارد آن دیار شده بود کی و چرا آن سرزمین را ترک گفت مطابق نوشته اش در مقدمه مرموزات در آن سرزمین را ترک گفت ؟ مطابق نوشته اش در مقدمه مرموزات در آن سه سال متاع دین و معرفت را در آن دیار خریداری نیافت و به ارزنجان واقع در 35 فرسنگی غرب ارزروم رفت مسلمانان ارزنجان هم رو نیاورده سوی قبله او دل آزرده اش کردند و او دچار شد از همان راه به پایتخت ممالک اسلامی بغداد رود آنجا که سالیان درازی از واپسین دوران عمر ر ا گذرانید و هم در آنجا آرمید (654 هجری) و در بیرون شهر بغداد در مزار شیخ سری و جنید بغدادی پیکر او را بخاک سپردند .

مولانا جلال الدین محمد بلخی (مولوی )

جلال الدین محمد بن بهاء الدین محمد بن حسین بن حسینی خطیبی بکری بلخی معروف به مولوی یا ملای روم یکی از بزرگترین عارفان ایرانی و از بزرگترین شاعران درجه اول ایران بشمار است خانوادۀ وی از خاندانهای محترم بلخی بود و گویا نسبش به ابوبکر خلیفه می رسد و پدرش از سوی مادر دختر زادۀ سلطان علاء الدین محمد خوارزمشاه بود و بهمین جهت به بهاء الدین ولد معروف شد .

بخش اول : تاریخ عرفان

• عرفان چیست ؟
• نهضت عارفانۀ ایرانیان در قرنهای نخستین اسلامی
• جنبه همگانی و جهانی عرفان ایرانی
• جنبه های مختلف عرفان ایرانی
• علت ظهور و رواج عرفان در ایران
• سازمان زیرزمینی عرفان در ایران
• جنبه اسلامی عرفان در ایرانی
• تعالیم عالی و ارزندۀ عرفان ایرانی
• تعالیم عالی و ارزندۀ عرفان ایرانی
• سیر عرفان ایرانیان از آغاز قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجری
• پرورشگاههای مهم عرفان از آغاز قرن هفتم هجری

بخش دوم : هفت وادی عرفان ایرانی از مقطع الطیر و عطار

• 1 بیان وادی طلب
• 2 – بیان وادی عشق
• 3 – بیان وادی معرفت
• 4 – بیان وادی توحید
• 5 – بیان وادی استعفا
• 6 – بیان وادی توحید
• 7 – بیان وادی حیرت

بخش سوم : عرفان ایرانی از با یزید بسطامی تا نور علیشاه گنابادی

• نخستین عارفان ایرانی
• رابعۀ عدویه
• شمس تبریزی
• شیخ نجم الدین رازی
• مولانا جلال الدین محمد بلخی (مولوی )
• سعادت علیشاه طاووس العرفا